IV

Aldynda kelip abaqtyny qorshaghan qaraqshylar toby sonynan qua kelgen qarsy topqa boy bermey, myltyq atyp, shoqparlasyp jýrgenderinde qúralghan halyqtyng zor toby tús-túsynan jetip qorshapty. Ol qorshaudan tek, halyqqa kórinbey qútylugha tiyisti tanymal jendetter ghana aldyn-ala qashyp ketken eken. Qalghan kópshiligi qúbylmaly qularynyng basshylyghynda týn qaranghylyghyn paydalanyp, halyq tobyna sinip alypty. Ásirese audandyq saqshy aulasyna kirip alghan soyqandar, halyq toptary jetkende qaltarys-qaltarystan shyghyp qosyla ketken eken. Áytpese, daualy biyik, qaqpasy myqty saqshy qorghanynan qashyp qútyluy qiyn edi.

Aula tolghan halyq arasynda birde-bir jau joqtay-aq, qaraqshy jendetterden bireuin qolgha týsire almaghandyqtaryn birinen-biri kórip jәbirlesip-dabyrlasa qaldy. Bәri de ókinish aitady. Halyqtyng «әttegenesin» kóbirek kýnirentip túrghandar, taghy da sol sinip alghan aldamshy jaulary.

Óktem dauysty bireui kelip, aiqay saldy osy sәtte. Aulagha toptalghan halyqty abaqty aldynan qaqpa jaqqa shaqyryp jidy. Onyng hanzusha «ýkimetsizdik istemender!» dep zekirgen búiryghynan basqa sózin esty almay qaldym. Shaghylghan esik-tereze, balgha men baltalar ýimelep shaqylday jóneldi. Tangha jaqyn jóndelip bolghan esikting qúlpy búrynghydan da qatty jabylyp, qúlaghymnyng týbinen atylghan myltyqtay estildi.

IV

Aldynda kelip abaqtyny qorshaghan qaraqshylar toby sonynan qua kelgen qarsy topqa boy bermey, myltyq atyp, shoqparlasyp jýrgenderinde qúralghan halyqtyng zor toby tús-túsynan jetip qorshapty. Ol qorshaudan tek, halyqqa kórinbey qútylugha tiyisti tanymal jendetter ghana aldyn-ala qashyp ketken eken. Qalghan kópshiligi qúbylmaly qularynyng basshylyghynda týn qaranghylyghyn paydalanyp, halyq tobyna sinip alypty. Ásirese audandyq saqshy aulasyna kirip alghan soyqandar, halyq toptary jetkende qaltarys-qaltarystan shyghyp qosyla ketken eken. Áytpese, daualy biyik, qaqpasy myqty saqshy qorghanynan qashyp qútyluy qiyn edi.

Aula tolghan halyq arasynda birde-bir jau joqtay-aq, qaraqshy jendetterden bireuin qolgha týsire almaghandyqtaryn birinen-biri kórip jәbirlesip-dabyrlasa qaldy. Bәri de ókinish aitady. Halyqtyng «әttegenesin» kóbirek kýnirentip túrghandar, taghy da sol sinip alghan aldamshy jaulary.

Óktem dauysty bireui kelip, aiqay saldy osy sәtte. Aulagha toptalghan halyqty abaqty aldynan qaqpa jaqqa shaqyryp jidy. Onyng hanzusha «ýkimetsizdik istemender!» dep zekirgen búiryghynan basqa sózin esty almay qaldym. Shaghylghan esik-tereze, balgha men baltalar ýimelep shaqylday jóneldi. Tangha jaqyn jóndelip bolghan esikting qúlpy búrynghydan da qatty jabylyp, qúlaghymnyng týbinen atylghan myltyqtay estildi.

«Ýkimetsizdik istemender» dep búiryq týsire kelgen, oblystyng sayasiy-zang orynynyng bir úlyghy eken. Búl sózining jalghasynda men turaly da ýlken qoqanloqy kórsetipti. «Bighabil men Nazarbekting qaysysy bolsa da, búryn shekaradan ótip ketken, shujúnjuishylar jaghynan tәrbie alghan, solardyng núsqauymen kelgendigi yqtimalgha óte jaqyn. Búlardy qamaudyng eshqanday onshylgha, tipti jerlik últshylgha da qoldanatyn sayasatymyzben baylanysy joq, naqtyly keri tónkerisshige soqqy beru әreketi. Búl delo qashan tolyq anyqtalghanda ghana birjaqtyly bolady. Múny anyqtamay shygharyp әketu jaghynda bolyp, ózderinizge auyr mәsele tauyp almanyzdar!» depti.

Múny estigen song bizdi shygharyp әketu jaghynda túrghandardyng talaby, tek, qamalyp jatqandargha ziyankestik istetpeu turasynda ghana kóterilipti. Búl talap boyynsha abaqty-týrme kýzeti kýsheytilip, saqshygha senbeytin bolyp ketken júrtshylyq jaghynan da kýzet qoygha rúqsat etilipti.

Tamaq kirgizushiler, әkelgenin teksertip arnauly saqshy qyzmetkeri arqyly ghana kirgizip túrdy. Biraq, meni eshkim shaqyrtyp tergemedi. Hatshy ghana kirip, on jyldyq dokladymdy jazugha quzap túrdy. Ótken qaterli keshtegi saqtandyruynan son, ol da basqa sóz sóileuden tyiylypty. Tek, ózining qoyghan jerinde túrghan sýimenge ghana bayqay qarap jymiyady. Búghan qaraghanda Auqan jaqtyng ziyankestik qaupi әli bar siyaqty.

Men tergeu jýrgiziluin talap ete berdim. «Aldylarynda tergelmesem, jazyp bererlik materialym joq. On jyldan beri qayda jýrgenime búryn jauap bergenmin. Eger ol jauabymnan ótirik shyqsa fakt qoyyp tergesin!» degenge bekinip aldym. Hatshy qystamady.

- Tergeuge shaqyrsa ózderin tergep qarsy shyghasyng ghoy? - dep kýledi.

- Súraghan mәselesine jauap beretin mindetim bar ghoy! Faktsyz qoyghan mәselesine әriyne men qarsy fakt qoiygha, toytarys aitugha, ózimdi aqtaugha haqylymyn! Múnymdy qarsylyq dep eseptese, qamatyp otyrghan bastyqtarynyng ózi kelip tergesin. Jenerlik fakty bolsa, shúqyp alyp kózimdi aghyzsyn, mening qarsy faktym jense, jalaqordyng óz kózin әriyne men shúqimyn. Odan tartynatyn Nazarbek joq. Baltyrgha jabysqan itke tayaq júmsamaghan adam talanyp ólmey me! IYesi kelip aiyrmasa, iyә, qabaghan iyti óledi, iә qorghanushy óledi. Ondayda jazalanushynyng kim bolyp shyghatyndyghyn júrtshylyq sheshedi. Osy jauabymdy búzbay jetkiziniz! - dep, jón biletin hatshyny kýldirip qaytara berdim. - Fakt degen, tas bauyr batyr. Onda tuysqandyqqa, dostyqqa, qandastyqqa, jemtiktestikke qaraytyn ózimshil jýrek joq. Búrmalau degenge mýlde jat batyr. Auqan qandy auyz shtabyna qúiryghyn tirep alyp shәuildey bermey, ózi kelip tergesip kórsin!

Janyna әdeyilep batyra, namysyna tie aitqan búl asau sәlemim oghan juasyp bolsa da jetpey qalmasa kerek. Sóitse de, ózi kelmedi. Halyq aldynda bergen anttary jóninen de, óz qylmystarynyng tasbauyr dәpterge tizile qaluynan qorqatyndyghynan da, maghan artqan jalasynyng arqa tireksizdiginen de betpe-bet tergesuge batyna almaghandyghy bilindi. Al, mening ýstimnen mәsele qongshynyng ózi keluden múnshalyq taysalghandyghynan tergeushilerining jýzi mayyrylmasyn ba. Ózi tergelip qalatyn «múnday sorly tergeushilikten» qalqalaqtap, syrttay búiyru men maghan material jazdyryp qana kýnelte túrmaq siyaqty. Onysyna men de kónbey qoydym.

Bir kýni Kýlәnning qaytarylghandyghy óz dabysynan estildi.

- Ei, saqshylar, ey kýzetshi! - dep maghan estirte shaqyrdy da, - mening myna nәrselerimdi balalarymnyng bireui, iә inim kelip alyp qaytady, qarap túrynyz! Eger meni taghy da izdeushiler bolsa, osy qaladaghy ýiimnen tabylamyn. Taugha shyqpay kýtemin! - dep aiqaylady. Múnysy maghan bergen habary ekendigin týsindim.

Kýlәn shyqqan kýnning ertenine kirgen mәnti arasynan taghy bir hat shyqty: kóp adam birlesip quzap, ýkimetten «Nazarbekti» súrap jýr eken. Shekaradan ótpegendigime, «shujúnjuiymen» baylanysymnyng joqtyghyna dәlel-faktter aityp, aryz jazypty. «Eger onday aram niyeti bolsa, sonyna Auqan týskennen beri erkin jýrgen jalghyz jolaushynyng bir jaqqa ketip boy tasalauyna orayy jetkilikti emes pe edi. Múndaghy tolyp jatqan tuysqandarynda at ta, tasalanyp emdele beretin oryn da bar bolatyn. Qyl ayaghy jatqan abaqtysynyng esik-terezesin qaraqshylar kelip shaqqanda, basyp kirgen jendetting ekeuining ayaghyn solardyng óz saymandarymen shaghyp qaytarypty. Onday adam qashyp shyghyp, qaptap barghan halyq arasyna sinip qútylyp kete alar edi ghoy. Ózin qamap otyrghan ýkimet abaqtysyn qorghaytyn, shetel shpiony bolushy ma edi!» dep te jazypty. Qalamgha sheber Kýlәnning qysqa ghana hatynan sonyng bәri úghyldy. «eger múndaghy ýkimet búghan dúrys jauap qaytarmasa, joghary jaqqa jóneltetin aryz da jazyp bolghanyn kórdim. Keshikpey shyghasyn, bar auqym biz jaqta eken!»

Hat sonyna «ózinnin» dep qana qol qoyypty.

Sol habar kelgen kýnning ertenindegi sәskede ýnsiz kelip qapqan ittey bir jymysqy pәle jabysa ketti maghan: beytanys eki-ýsh әsker kelip abaqtymdy tintti de, timiskiley jýrip, peshting irge jaq quysynan ýlkendi-kishili eki sýimendi suyryp aldy. Búghan jauabym dayar edi. Peshti taghy da ailandyra týrtkilep sýimendep tesip, týtin jýretin aldynghy eki qúdyghyn tintken boldy. Ol ekeuinen eshtene taba almay, morjagha jalghasqan týpki qúdyghynyng tómengi qabyrghasynan tesip, Sovet klenkasyna oralghan eshki basynday bir nәrseni suyryp aldy. Jýregim zyrq ete týsti. «Shujúnjuiyding shpiony» dep tanghan jalasyna «zattyq fakt» dayarlap alghanyn týisine qaradym. Orauyn ashyp jiberdi de, «guanbaudyantәi!»[1] dep kýbirledi bir-birine. Úmtylyp baryp ornalastyrghan jerine qarasam, peshting týpki qúdyghynyng ys basqan týbi. Onyng irge jaghyndaghy dәl sol túsynan eki kirpishti týrtkilep jýrip bosatyp qoyypty. «Týnde sol jerden alyp, qojayyndaryna habar beredi de, kýndiz osynda jasyrady» dep qisyndastyrmaqshy!

Búghan qarsy dau aityp sendiruim asa qiyn siyaqty. Tek, búl «faktterinin» morjadan arqanmen týsirilgendigin aitarmyn-aq. Onda da týpki qúdyq ishindegi osy «faktpen» birge týsken ys kýli kózge kórinerliktey qalyng bolsa, әsirese, morjadan týsirilgendigining aiqyn izi qalghan bolsa ghana dauyma dәlel bolar edi. Biraq múny múqiyattap tekseretin janashyr tergeushi qayda!

Tintushilerge syrttay qarap kýlbettenip túrghan hatshygha osy oimen qysyla qaradym.

- Siz, tergeushilerding myna mәseleni kórip túrghan ókilisiz. Múnyng tergeui bitkenshe morjanyng syrtqy auzy men myna peshting mandayyna adam keluin shektey túratyn shara qoldansanyz bolar ma eken? Búl jalagha da dauym bar! - dedim.

- Álbәttә, karantin etemiz, tintip bolsyn! -dedi hatshy.

- Morjanyng syrtqy auzyn, senimdirek bireu shygharyp, ishine kirpish týsirtpey, taza bekittirseniz!

Tintushiler endi tereze jaqqa baryp, tereze aldyna jayylghan sementting qoparylyp túrghanyn kórdi. Syndyrmau ýshin eki jaghynan ekeui eptep kóterdi de astynan eshtene taba almay, orynyna qayta týsirdi. Múnyng qashan qoparylghanyn da, búl arqyly ne istemek ekendigin de týsinbedim. Áneu týndegi oqighada tereze aldynyng búzylmay qalghanyn kórgenmin. Odan beri kýnine eki ret dәretke shyghyp qaytudan basqa eshqayda, tipti tergeuge de shyqpaghanmyn.

Tintu bitken song beytanystardy hatshy isharamen shygharyp әketip edi. Áyneksiz terezening syrtynan abaqty ishin kýzetuge kelgen bolsa kerek, bir úighyr saqshy kelip túra qaldy. Tóbedegi morja túsyna da bireuding shyqqanyn sezdim. Biraq sol kýni kýndiz de, týnde de úiyqtay almay, oimen ótkizdim. Oilaghan amalym da, bererlik jauabym da tobagha kelmeytin sandyraq siyaqty sezile berdi.

Ertenine tanerteng qatal rayly eki saqshy kelip, tergeu bólimine myltyqpen aidap apardy meni. Ýkimetting maghan endi asa zeyil tiyisetindigi osy aidauynan bilinip edi. Tergeushining de kóbeyip, bes-altygha jetkenin kórgenimde ishtey qatty qaymyqtym. Búrynghy ózim tergep jýrgen tergeushim tórden tómendep, bir shette qalypty. Tórge shyqqan bas tergeushi sary ala týimeli, sarjy kiytel kiygen aqqúba hanzu shytynay qarady maghan. Aldyndaghy úzyn stoldyng dәl ortasynda qúlaqtary qalqiyp, keshegi peshten shyqqan radsiya túr. Antenasyn әdeyi ornatyp qoyghan eken.

Abyrjymaugha, ónimdi búzbaugha tyrysyp, tanymaly adamsha bas iyzep amandasa kýlimsiredim.

- Tiktelip túr! - dep aqyryp qaldy, adamshy sәlem qabyldaudyng ornyna. Búiryghyn oryndap tikireye qaldym. - Estuimizshe, sen tergeushini basynyp qaljaqtap, qarsy shyghady ekensin! Endigi súraghymyzgha onday pozisiya kórsetsen, men de kórsetemin saghan, juas bol! Súraghan mәselemizge qysqa ghana naqtyly jauabyndy beresin!

- Ózining mindetine әdildikpen qarap, mәseleni anyqtay alatyn qalys tergeushi keldi dep seneyin, maqúl! Ótkendegi tergelu ahualymdy delodan kórgen shygharsyz. Men sizge osy abaqtygha kirgenimnen bergi kórgenimdi ghana naqtap bir bayandayyn, sonan songhy jauabym, óziniz búiyrghanday qysqa-qysqa ghana sóilensin!

Búrynghy tergeu audarushysy bolghan әdemi ghana qara tory, saqal-múrty taza qyrylghan qazaq maghan shúlghy qarap qoyyp, sózimdi dәl audaryp edi. Bas tergeushi óz qataryndaghylargha qarap alyp kelisim tapqanday, iyek qaghyp rúqsat etti. Men aldymen búrynghy tergeushining qaytalap-qaytalap qoya bergen dәlelsiz eki týrli ghana súraghy men oghan qaytarghan jauabymdy qysqasha aityp berdim de abaqtyda bolghan asa zansyz eki oqighany naqtap bayandadym. Qol-ayaghyn kisendese de qanjarmen qúraldanyp kirgizgen jasandy múrtty sóilengende, jana komissarlar ýnile tanyrqap tyndap edi. Abaqtyny qúraldy qaraqshy basyp alghan qandy oqigha sóilengende ónderi súrlana qaldy. Ekeuinde de maghan arnalghan jasyryn qastyq baryn dәleldep toqtadym.

Morjadan radsiya týsirgen songhy oqighanyng kim oilap shygharghan oiyn ekendigin aldynghy eki oqighadan týsinsin degen oimen búl mәsele jóninde sóz ashpay qaldyryp edim, tergeu komissiyasyndaghy jana tyndaushylar bir-birine qarap oilana jymiysty da, bas tergeushi aldyndaghy radsiyany núsqap zekip súrady menen:

- Mynauyng turaly sóileging kelmey me?

- Men, múnynyzdyng ne ekendigin de bilmeymin. Á...ә.. keshe abaqtyny tinte kirgen ýsh әsker morjanyng týbinen alyp shyqqan klenkagha orauly nәrse osy qobdisha ma edi? - Ýnile-ýdireye qaradym radsiyagha. Rasynda da búryn atyn estigenim bolmasa, ózim kórmegen aspap bolatyn. -Yapyrau, týri súmdyq qoy ózinin! Qúlaqtary Auqannyng qúlaghynan da úzyn eken-au! Ol kisining qúlaghy ekeu ghana edi. Mynau sonikindey qalqighan tórt qúlaqty eken ghoy! Búl, tipti ótip ketken súmyray desenizdershi! Al, búl kisining aty kim bolghany?

Tergeu komissiyasyndaghylar búl sózime qarqyldap kýlip jiberip, pyshaq keskendey short toqtady. Bas tergeushining әrqaysysyna qaraghan kózi shatynap ketken eken.

- Tergeudi taghy da qyljaqqa ainaldyrugha kiristing be, ash kózindi! - dep maghan aqyrdy. Búiryghyn dereu oryndap, kózimdi keng ashyp, badyraya qaldym. - Shaytandyghyndy istetpe bizge, sening kim ekenindi ózimiz de bilemiz! Sóile, myna radsiyany qaydan әkeldin?

- E, radsiya deytin aspap osy ma edi? E...e.. múny, Sovet odaghynan әkelgen shpiondyq aspaby dep maghan tanbaq ekensizder ghoy? - degenimde ornynan yrshyp túrdy bas tergeushi. Radsiyany qolyna ala kelip, markasyn aldyma tosty:

- Qara mynaghan! - dey sala kózime týrtip qalmaqshy boldy. Jýzimdi búra qoydym. Auqangha joldaghan sәlemime qarsy kórsetip túrghan ýstemdigi ekeni de, ózining kim ekendigi de týsinikti bola qaldy.

- Salmaqty bolynyz! - dedim hanzusha zildi qonyr ýnmen. - Qazir 68-shi jyl emes, 78-shi jyl ekendigin eskeriniz! Kóz shúqysu әli aldymyzdaghy júmys! Aytysqa әli týspedik, men sonda da sizding emes, Auqannyng ótirik faktterining kózin shúqyrmyn!

Sózimning tórkinin bayqap, bir sәt qaray qaldy da, qúiryghynyng bostyghy jóninen syr bermeuge tyrysqanday, taghy da aqyrandady:

- Qara mynaghan, qay elden shyqqan aspap? - Markasyn endi alystata núsqady da ornyna qaytyp baryp otyrdy.

- Búl, әriyne orystiki shyghar, - dedim men, qaytadan qazaq tilinde sóilep. - Júnhua halyq respublikasy búl aspap týgil, orystyng gitler fashizmin joyghan sol shaqtyng eng qúdiretti qaruy, eng jasyryn «katushasyna» da ie bolghandyghyn biletin shygharsyz?[2] Elimizge orystyng sol qúdiretin de shpion sýirep әkeldi dep týsinesiz be?

Tilmash mening búl sózimdi de naqtap audardy.

- Mynany ózing jalghyz jatqan qúlyptauly abaqtygha sen әkelmey kim әkeldi? - dep ózeuredi tergeu bastyghy.

- Mening múnda bir palitodan basqa esh nәrse әkelmegendigime taudan aidap әkelgen saqshylar da kuә! Tintip kirgizgen kiltshi de kuә! Ár kýni tintip túrghan myna hatshylarynyz da kuә! (hatshy meni tintip kórmese de ótirikke shygharmaytyndyghyn bilip, kuәlikke әdeyi tarttym.) Al, qaryndasymnyng múndaghy ýiinen kelgen kórpe men tósenishti de osyndaghy abaqty qyzmetkerleri jabyla tintip kirgizgen. Janqaltagha da syimaytyn búl aspaptyng qúlaghyn qalqityp men әkelgen bolsam, osy tintushilerding birde-biri kórmes pe edi?

- Sen әkelmeseng de, ústalmay qalghan syrttaghy qyzmettes jyn-shaytandaryng әkelip bergen! Odan búltara almaysyn, qyljaqtamay dúrysyn ait!

- Maqúl, dúp-dúrysyn aitayyn! - dep jymighanymda ýmittene qarady tergeushi. - Eng dúrysy bylay, jyn-shaytan degenning úyasy osy mekemeniz, osy abaqtynyz bolyp qalghanyn jana ghana sóilengen eki oqighadan týsinbeytin adam joq. Qol-ayaghy kisendelip, jasandy mýritpen kirgen qylmyskerine qylshyldaghan jap-jana qanjar berip mening qasyma qamaghan, mening jyn-shaytanym bolmaq pa? Ynghay myltyq pen avtomat kýzetindegi abaqtyny tórt-bes qaraqshynyng shoqparyna shaqqyzyp, olardyng meni abaqtydan alystatyp aparyp jasyryn óltiruine jol bergen kim? Mening óz jyn-shaytanym bolmaq pa! Osy eki oqighany sizderge, jyn-shaytannyng qayda ekendigin týsinsin dep jana ghana sóilep berdim ghoy! Múny úmytatynday uaqyt ótpedi ghoy! «Aqiqat amaliyattan izdeledi». Abaqtygha payda bolghan búl radsiya mәselesi de osy orynnyng óz amaliyatynan izdeluge tiyisti. Múny da sol jyn-shaytandarynyz morjadan týsirgen! Meni jeytin aldynghy amaldarymen auyzdaryna týsire almaghandyqtan, jasostyq osy aspabyn zattyq fakt etip jazalatu ýshin týsirgen! Óltiruding qapysyn taba almay qalghan jendetter endi osylay jala jabugha mәjbýrlengen! Al, múny mening adamdarym әkelgen bolsa kóshege qarap túrghan terezeden jol taba almas pa edi? Tóbedegi qúraldy saqshynyng dәl aldynda túrghan morjagha abaqtynyng óz jyn-shaytandary bolmasa, basqa eshkim shygha almaytyndyghy fakt talap etpeytin shyndyq!

Búl jauabym hanzushagha audarylghanda tergeu bastyghynyng kózi qyp-qyzyl bolyp jyrtiya qaldy.

- Jasyryn qúraldy terezeden alatyndyghyndy ózing de moyyndadyn. Aytqanynday sol terezeden alyp, kýndiz pesh qúdyghyna tyghatyndyghyng «fakt talap etpeytin shyndyq» emes pe eken! Óz sózine ózing de kuә, tóbede seni kýzetip túratyn qúraldy post, qoparghysh dәrishe oralyp tanylghan zatty morjannan týsirtip, ózderine qater tiley me? Qarsy aldynda túrghan morjadan týsirtip qoya ma!

- Búl dauynyz, aqpaytyn shalduar dau ekendigin aldynghy oqigha dәleldep bolghan ghoy! - dep qynjyla qaradym jýzine. - Avtomat ústap túrghan birneshe post, abaqtyny búzyp, ziyankestik isteuge kelgen azghantay ghana qaraqshyny quyp tastaugha kýshi jetpegendikten shegingen be edi? Ózderining sybaylas-syrlas adamdary qaraqshy keypimen kelip sybyrlap-kýbirlep, ózderin tanystyrghan song shegingendigin abaqty týnliginen men ózim de tyndap jatqanymdy aitqamyn ghoy. Sonday peyildegi posttarynyz, sol sybaylastarynyng ekinshi ret kelip, shaqpay-búzbay-aq búl jalaqor aspabyn morjadan týsirip qana qaytuyna jol bermey me?

- Ei, shpion, sen endi bizding otan qorghaushy qúraldy kýshimizge kýie jaqpaqpysyn? - Bas tergeushi zekire týregelgende, soyyl soghar bireui aqyra týregeldi. Búrynghy tergeushi tipti qatty aqyrdy:

- Posttarymyzdy, qúraldy saqshylarmyzdy ghana emes, tipti býkil saqshy mekemesin qaralap boldy!

- Tipti, býkil sayasy zang oryndarymyzdy týgel iyanattap boldy!

- Osynysymen-aq tónkeristik ýkimetimizge, kommunistik partiyamyzgha, marksizm-leninizm, Mauzydúng iydeyasyna qanshalyq qarsy ekendigin әigilep túrmay ma! Shetten kirgen búzghynshy shpion ekendigin osynysynyng ózi-aq dәleldep bolmady ma! Búdan artyq tergep uaqytymyzdy ysyrap etuding qajeti qalmady! Tez ýkim shygharyp, short jazalau kerek! - Búrynghy tergeushi qaytalap shaptyghyp, bar ýkimin tobymen osylay aqtara salghanda, kýlip jiberdim.

- Auqannyng osy tórt qúlaqty aruaghyn kýieli qoldarynyzben pesh morjasynan týsirgendegi maqsattarynyz, osynday ýkim shygharu bolatyn. Biraq, búl ýkimderinizding iske aspaytyndyghyn oilamaghansyzdar. Osy abaqtyda bolghan qap-qara amaliyatty halyq kórip bolghan. Búl qara amaliyattan appaq aqiqat tumaytyndyghy әshkerelenip bolghan. Dәl osy auladaghy saqshy mekemesin de, memleketting qúraldy kýshin de, osyndaghy marksizm-leninizmdi de, kompartiyany da qaraytyp qoyghan men emes, Auqannyng qara qoly ekendigi qazir ap-ayqyn!... Tipti, bәrin de qap-qara niyetti Auqan tәrizdes mansapqorlardyng qaraytyp qoyghandyghy qazir býkil dýniyege ayan! Meni atsanyzdar da, shapsanyzdar da, onday basshylarynyz halyq aldynda endi aghara almaydy!

- Apar, qamay túryndar! Atylugha asygha qoymas, oilansyn!

- Mening oilanarlyq isim joq. Tek, ózderiniz dúrysyraq oilanu ýshin oqigha tuylyp jatqan abaqtyny, әsirese keshe myna tórt qúlaq shyqqan oryndy ózderiniz baryp tekserip kórinizder, terezeden kelip, berik peshting túiyq týbine kirip ketti me, arqangha ilinip qana morjadan týse qaldy ma, anyqtamay ata almaysyzdar!

Eki әskerding aldyna týsip jýre berdim. Men jatqan abaqtynyng morjasy ýsh-tórt qabat tas kirpishpen jabylghan eken. Esikten kirgenimdi kórgen tereze syrtyndaghy post, bir adymdap sheginip túrdy.

Tergeushiler mәsele tuylghan oryndy týsten keyin de kelip kórmedi. Keshke jaqyn Kýlәnnәn kelgen tamaqty kirgizgen kiltshi arqyly olargha taghy da sol talabymdy jazyp shyghardym.

Kelgen tamaq shóshire eken. Bireuinen taghy da bir hat shyqty. Múny da Kýlәnning ózi jazypty: «basqa onshyl-últshyl degen qalpaq astyndaghylar quanyp jýr. Ýrimjide «sayasatty tiyanaqtandyru» kenesi qúrylyp, aldymen hanzu onshylardyng qalpaghyn ala bastapty. Bizdi izdey qalsa esterinde bolsyn dep Qúmar men Aqiyagha hat jazdym. Seni Sovet shpiony degen jalamen Auqannyng qamatyp otyrghany, onyng búrynghy óz kegi ýshin sol abaqtyda lýkshekterge óltirtpek bolyp amaldap jýrgeni de aityldy. Al, sening osynda kelgennen beri shekara jaqpen eshqanday baylanysyng bolmaghandyghyna osyndaghy júrtshylyq kuә bolyp, syrtynan qorghap jýr dep jazdym» depti. Qyraghy Kýlәshimning Ýrimjidegi dostardy osylay habarlandyrghanyna quandym. Búl habar óz qyzmettesterime jetse, «sayasatty tiyanaqtardyru kensesine» búrynghy ahualymdy týgel mәlimdep, qaytaryp aludy talap etetindigi sózsiz edi.

Biraq, myna jala jabyssa, men endi taza ghana onshy emes, shet el shpiony» bolyp qaralanyp, kóp әurelenuim mýmkin ghoy. «Keden keden boldy, keden neden boldy» dep týptep-tektep qorytyndy shygharatyn zang qayda! «Radsiyaly shpion», «kompartiyagha, marksizm-leninizmge tis-tyrnaghymen qarsy keri tónkerisshi bolyp ketipti» dep, aghartu tiziminen óshire salar ma! Sonday qaterde qalghan kýnde de búlardyng qaralyghyn qara demey, appaq desem, barlyq kórip-bilip, qarsy qoyyp otyrghan aqiqatym qayda ketpek, eki jýzdi bolyp mәngilikke qaraymaymyn ba! Mening búlargha jala japqan jerim bar ma? Joq, endi búl kórgenderimnen kóz júmyp jýrer jolym, tabar jónim joq! Búlar osy qaghidasy men osy zanynan betterin býtindey búrmasa, qatarlaryna qayta qosyludan ketkenim-ketken. Ymyralasar jayym qalmapty! Kindik kesip kir jughan jerim, tughan elim, senderden aiyrylyp ne kórmedim! Talap-tilegimning jalghyz shyraghy, tirshiligimning jany - tughan elim, atamekenim, kózime bir kórinbey qalar ma ekensing óstip! Otanym!

Kózimnen jas sorghalaghan qalpynda úiyqtap ketippin.

Kýn shygha esik qúlpy shaqyldap ashylghanda oyandym. Terezeden qarap túratyn kezektegi post kórinbedi. Tipti búl manda joq siyaqty. Kózimdi sýrte shyqtym dәretke. Búlaq bolyp aghyp, qaq bolyp qatqan ashy sorly kóz jasy bet-jýzimdi tyrystyra qúrghapty. Úiyqtap jatyp ta jylay bergen siyaqtymyn...

Bet juyp, termostan shay qúiyp iship otyrghanymda, kiltshi esikting jalghyz kózin ashyp jiberip, keshegi tergeushilerge jazghan talabymdy sol uaqytta aparyp bergenin aitty: «Tergeu bastyghy jauap bermey qalyp edi. Komissiya qataryndaghylardyng eki-ýsheui býgin kelip tekseretin bolghanyn, bireuinen jana ghana estidim. Bastyqtary kelip kórgisi kelmese, ózderi kelip kórmek eken» dep asygha aitty da, esik kózining qaqpaghyn jaba sala jóneldi.

Búl jayttan, tergeu komissiyasy ózara kelise almay, eki jikke bóline bastaghanday sezildi maghan. Tekseru stiyli jaghynan bolsa da óz aralarynda talas tuylsa, mening jauap faktterim beker qalmas edi. Tym bolmaghanda jauabymdy qayta tyndatady ghoy. Aytysqa qaytalap týssem, bәlkim jenermin de!.. Maghan mýlde jat kózben qarap, til qatpay jýrgen myna kiltshige osy habardy jetkizip qoydy hatshy tapsyrghan bolsa kerek. Jikke bóline qalghanda, ol, әriyne jete tekserip anyqtau jaghyna shyghady ghoy, jauabyn oilana otyrsyn dep aldyn ala jetkizgen habary bolsa kerek.

Saghat tanertengi segizden asa bergende kiltshi taghy da jetip keldi esikke.

- Tereze aldyndaghy sement astyn óziniz bir tekserip qoyynyz! - dey sala taghy da jóneldi. Ózining búl asyghystyghyna qaraghanda, mening nómirime kiru jaghynan úighyr kiltshi de andugha týsken tәrizdi. Tereze aldy esime endi týsip, týregelip barsam, qoparylghan sement taqta ortasynan jarylghan eken. Bir jaghynan kóterip ekige bóldim de jarty synyghynyng astyna qaradym. Kishkene ghana qúrysh ara jartylay kórindi. Júlyp aldym da, jarty taqtany bólek sýiep qoya saldym.

Syrttan qarap túrugha mindettelgen post sodan on bes minut ótkende keldi. Temir arany qolyma alyp kórsetkenimde, ol tandanghanday badyraya qarady maghan.

- Mynau temir kesetin ara. Múny ana bólingen sement taqtanyng astyna kim qoyghanyn bilesiz be? - dep súradym.

- Túr ornynnan! - Pos aqyryp qaldy. - Rúqsat alyp sóile!

Tike túryp «baugau»[3] aityp, rúqsatpen qayta súradym. Ol jaqyndap kelip, ara men sement taqtagha ýnile qarady da, jauapsyz qayta shegine qaldy. Jýzinen abyrjudyng qyzghylt reni kórindi.

- Keshe keshte búl sement býtin túrghanyn óziniz de kórgen shygharsyz? - Kýzetshi jigit búl súrauyma da jauap bermey, bedireye qaldy. - Búl taqtanyng synyp qalghanyn osy jana ghana kórip, astyna qarasam, myna qúrysh ara shyqty. Aldynghy kýni tintushi ýsh hanzu әsker kelip, búl taqtany ekeulep kóterip qaraghanda esh nәrse taba almaghan. Myna ara qalay da osy ótken týnde qoyylghan! Asyghys qoyylghandyqtan taqta bólinip ketken!...

- Múnda ne shataghyng bar senin, otyr! - Shaq ete týsti kýzetshi.

- Baugau bәnjan[4], búl meni qatal tergeuge, qinaugha týsiretin mәsele! Sondyqtan sizge aldyn ala mәlimdep túrmyn. Músylmansyz ghoy, obalyma qarap, búl ótken týnde qanday ózgeris bolsa da, qayda barsanyz da aqiqatyn aitynyz! Búl, maghan jala jabushylardyng qoyghan arasy! Men ózim de osynday jalalarmen qamalyp jatqan adammyn!

- Otyr! - dep qayta zekigeninde otyra kettim. Búiryghyn tez oryndaghandyghym ýshin bolsa kerek, sonan song júmsara sóiledi. - Olay bolsa, sen óz kórgening boyynsha jauap bere ber, men turaly shataghyng bolmasyn!

- Sizdi men kuәgha tartpaq emespin. Biraq, kýzet ornynyzgha býgin saghat segiz jarymda kelgendiginizdi, týnde tereze kýzetken eshkim bolmaghandyghyn aitpasam, qinaugha týsemin!

- Sóileme, tynysh otyr! - dep post terezeden sәl alystap baryp túrdy. Jýzining әlemtapyraq bolyp jaysyzdanyp qalghanyna qarap qoyyp, «typ-tynysh» otyra berdim. Kýzet qoyyp shektelgen oryndy tekserip kóru talabyma bas tergeushining keshe jauap bermey qoyghan sebebi, kýzetshining osy abyrjuynan bilindi: syrttaghy halyq kýzetshileri men hatshy qoyghan myna postty taldyryp-sharshatyp baryp, jalaqor arany ornalastyrudyng shartyn dayyndaudyng uaqytyn kýtken siyaqty. Jendetterining qúrysh arany sement taqtanyng astyna ornalastyryp bolghanyn estise, múnda ózi endi kelip, ózi «tintip» tappaq boluy mýmkin.

Saghat týski demalysqa on minut qalghanda ghana jetti tergeushiler. Týgel keldi. Bas tergeushining oqigha ótilgen oryndaghy tekserudi qysqartu ýshin isten týsetin uaqytty әdeyi tandaghandyghyn sezdim. Komissiyadaghy qarsy jaqty aldap-amaldap keshiktirip, tekserudi osy asyghys uaqytqa turalaghany bolsa kerek.

Komissiya abaqty ishine týgel kirdi. Hatshy taghy da ýdireye qarap, art jaqta qaldy. Men oghan morjany ymdap qaldym. Hatshy lyp etip syrtqa shyqty. Ol shyghysymen tóbedegi posttyng morja auzyn japqan kirpishterdi bir-birden alyp tastap jatqany estili. Tergeu komissiyasyndaghylargha aldymen morjadaghy radsiya týsken izdi kórsetkim keldi. Arany artyma jasyra túryp sóiledim:

- Marhamat etip aldymen jalaly radsiyanyng pesh qúdyghyna qaydan týskendigin tekserip kórinizdershi!

Tergeu bastyghy búl talabyma qúlaq aspay, pesh túsynan óte shyqty. Eki kózi synghan sement taqtada. Tereze aldyna baryp, soghan qarap túryp qaldy da, komissiya mýsheleri mening ótinishim boyynsha peshting bergi qabyrghasy ashyq túrghan qúdyqtaryna ýnildi (Aldynghy kýngi tintushi әskerler әrqaysynyng aldynghy qabyrghasynan birneshe kirpishti alyp tastaghan bolatyn).  Sondaghy tintu júmysynda birge bolghan hatshy arttarynan baryp týsindiruge kiriskende tergeuding bes komissiyasy maghan súrlana qarap qoyyp, yqylaspen tyndady onyng sózin. Hatshynyng maghan әli de bolysatyndyghyn osy jerde kórdim: maghan estirtpegen formada kýbirley sóilep, týpki qúdyqtyng ishine týsken topyraq aralas ys kýlin kórsetti. Odan bir uys alyp, gazetke tókti de, aldynghy eki qúdyq ishindegi kýlden týptegi qúdyq kýlining әldeqayda kóp ekendigin, onyng morjadan týsip kóbeygendigin aitqanday boldy. Aldynghy qúdyqtardyng ishindegi kýlden de bir-bir ys alyp, aiyrym-ayyrym gazetke tókti. Komissiyanyng ýsh-tórt qúdyqtardyng týbine múqiyattay qarasyp, týiile kýbirlesti. Talas baryna endi sendim. Boykýiez qarasyp syrttap túrghan búrynghy tergeushi men taghy bir komissiya olargha qarsy birdeme desip qalghanda hatshy kóilek jenin sybanyp jiberip, pesh moynynan ýsh kirpishti júlyp tastady. Morjanyng syrtqy auzynan týsken sәule alysyraqta túrghan maghan da kórindi. Tergeu mýsheleri bir-birden ýnildi morja ishine. Orauly radsiyanyng tóbeden týken izi aiqyn bolsa eken dep túrghanymda, tergeu bastyghy tereze jaqtan kelip qatqyl ýnmen sóilep, taghy bir pәleni taba qoyghanday boldy:

- Morja syrtynan kesek týsken bolsa kerek! - dep ózi baryp morja ishine ýnile qarady da, qúdyq týbindegi kýlding ishin aqtaryp kórudi búiyrdy. Oghan hatshy qol súqpay túrghanynda bir hanzu komissiya sybanyp jiberip aqtaryp ys kýl ishinen qarayyp ketken kishkene jarty kirpishti suyryp aldy. «Aytpadym ba?» dep qaldy bas tergeushi. Komissiya qúramyndaghylar ýnsiz ýnireyisti bir-birine. Hatshy ol jarty kirpishti de bir gazetke orap jatyp, «qaydan, qashan týsken kirpish ekendigin qaytyp baryp tekserelik! - dep kýbirledi. Ýstemsy qarap túrghan bas tergeushi tereze jaqqa qayta baryp, sement taqtagha taghy da anyra qarady. Ornynda jatqan jartysynyng astyna kóbirek ýnildi.

- Ol sement taqta astyna qoyylghan aranyzdyng qayda ketkendigine tanyrqamay-aq qoyynyz! - dep jýzine kýle qaradym. Komissiya mýsheleri týgel qaray qaldy bizge. Qúrysh arany jarqyratyp bәrine kórsettim. - Ol, mine! - Aqshyl jýzi kýlbettene qalghan tergeu bastyghynyng ózine ústata saldym.

- Búl qaydan shyqty? - dep hatshy ýnildi de, tilmash maghan týsin búzghansy búiyrdy:

- Búl jerden taghy bir mәseleng aqtarylghan siyaqty ghoy, qane, osy jerding ózinde sóilep ber!

Men tike túryp, tereze aldyndaghy sement taqta jóninde kórgen-bilgenimdi týgel sóilep berdim. Býgin týnde terezege qoyylghan kýzetshining (ol kýzetshi auysyp, ornyna kelgen jana kýzetshige qarap qoyyp sóiledim.) Belgisiz ghayyp bolghandyghy men sement taqtanyng synghandyghyn kórip kýmәndanyp, tintip, arany sonyng astynan tapqandyghym tergeu komissiyasyna tolyq mәlimdeldi. Ýnsiz ýnilip tyndaghan tekserushiler týgel týksiygen kýide shyqty abaqtymnan.

Morja týbindegi kýl astynan jarty kirpish shyqqany kesir bolmasa, shaqyrtyp teksertkendegi maqsatym, negizgi jaghynan sәtti oryndalghanday boldy. Biraq, meni tergeu bólimine týsten keyin myltyqty eki әsker taghy da aidap apardy. Sóitse  de tergeu komissiyasynyng birnesheui kýlimsirey qarady maghan. Tergeu ornyndaghylardyng jauapkerge búlay qarauy jaqsy lepes edi.

- Sen aldymen mynaghan shyndyq jauabyndy ber, - dep tergeu bastyghy tikireye qaldy. - Temir kesetin myna arany ótken týnde saghan kim әkelip berdi? Búl mәsele jóninde jaltaryp, uaqytymyzdy alma!

- Múnda da men jaltararlyq mәsele joq. Prokuratura men saqshy oryndaryn basynyp, quyrshaqqa ainaldyryp alghan jyn-shaytandar әkelip qoyghandyghy bep-belgili!

-  «Bep-belgili?» Qalay belgili? Sóile!

- Basqa faktterdi bylay qoyyp, aldynghy istep jýrgen qastyqtarynan da belgili! Tereze aldyndaghy qalyng sementti de maghan osy jalany artu ýshin iske jaratpaq bolyp qoparghandyqtary anyq. Eger meni abaqtydan, ýzdiksiz jabylyp jatqan jalalardan qútqarmaq niyettegi bireuler kelgen bolsa, olar túp-tura terezening ózin qoparmay ma! Abaqty ishindegi auyr júmys talap etetin sementte nesi bar!... Temir kesetin myna kishkentay arany reshetka temirlerining arasynan-aq ótkizip, maghan qolma-qol bere salmas pa edi! Onday asyghys mezette ishtegi sementti qoparyp, sonyng astyna jasyru onay ma, iә terezeden ótkizip, maghan bere salu onay ma, oilap kórinizdershi! Jalaqor jyn-shaytandardyng istegen isi ekendigi sodan belgili.

- Onda sen ózing qaydasyn? Jauyng bolsa, dәl qasyna kelip shaqyldatyp sement qoparyp jatqanda aiqaylap kýzetshini shaqyrmas pa edin? Óz jyn-shaytandarynnyng istegen isi ekendigi osydan tipti belgili emes pe!

- Mening dostarym bolsa, ol sementti qoparyp qaytpek! Jana ghana berilgen jauabym qúlaghynyzdan әli alystamaghan shyghar. Demek, men ýshin ol sementti qoparudyng eshqanday qajettigi joq. Al, ekinshi dәlelim: mening qútyluyma kómekteskisi keletinder abaqtymnyng ishine kire almaydy, kilti de joq. Qúraldy post bar! Onyng kerisinshe osy oryndy iyektep, basynyp alghan jyn-shaytannyng isi deytin sebebim: búlarda kilt bar, ózderi qorqytyp alghan post kórse de kórmeydi, kýndiz-týni olargha esik ashyq. Saymany jetkilikti... Búl júmystaryn men osynda súraqta túrghan shaghymda-aq orynday salghan! Sol sementting astyna ara tyqqandardyng kim ekendigine búdan aiqyn dәlel bar ma!

Maghan jyly jýzben qarap otyrghan eki komissiya, namys ýshin taghy bir ózeuregisi kelgen bas tergeushiden búrynyraq súraq qoydy maghan:

- Al, sol sement taqta astyn ózing býgin tanerteng ne maqsatpen tinttin?

- Tereze aldyndaghy ekige bólinip jarylyp ketken sement tanerten, abaqty jaryghanda týsti kózime, búryn qoparylyp kýdiktendirgen sement býgin jarylyp, tipti kýdiktendirgendikten tintip qaterli qúrysh arany taptym!

- Jala jabushylar búl arany sol sement astyna ne maqsatpen jasyrghan demeksin? - dep súrady biri.

- Búl enbektenulerining maqsaty qazir-aq aiqyndalady. Myna bastyqtyng maghan qylmys artqan artysynan-aq týsinesizder! Áyteuir, búl arany terezening aldyna kimning qoyghandyghyna endi talas joq shyghar? Búl maqsattaghy júmys aldynghy kýni abaqtygha tintu jýrgiziluding aldynda bastalghan. Tereze aldyndaghy sol sementting qoparylyp qalghanyn sol tintu ýstinde kórgenmin...

- Toqtat jasandy jauabyndy! - dep aqyryp qaldy bas tergeushi. Salaqtap qana toqtap qalghan songhy sózimnen ústay aldy. - Jyn-shaytandaryng arany býgin týnde әkelip jasyrghan! Keshe tanerteng radio stansiyandy qolgha týsirgendigimizdi syrttaghy adamdaryng keshe kýndiz estigen. Onday zor zattyq fakt qolgha týsken song endi abaqtydan dereu qashpasang qútyla almaytyndyghyndy da bilgen. Temir kesetin arany sondyqtan býgin týnde әkelip, ózing tandaghan oryngha jasyrghan. Búl faktty qalay audarmaqsyn!

- Mine! - dedim, janaghy súrau qoyghan eki komissiyagha qarap qoyyp. - Ara turaly maghan artatyn mәselenizdi dәl osylay qoyatyndyghynyz da oilaghan jerimnen shyqty. Maghan radsiyany moyyndatu eng negizgi maqsatynyz bolghandyqtan, soghan ile-shala reshetkadaghy temirdi kesetin arany da abaqtynyng bir jerine jasyra túrudy kýni búryn josparlaghansyzdar. Janaghy sizdi tulatyp qoyghan songhy bir sóilem sózim, basqa emes, osy jospardaghy júmystarynyzdyng qashan bastalghandyghy jayynda ghana bolatyn. Keshiriniz, endi artyq sóz qospay «kelise» qalamyz! Siz býgin temir arany tintip tapqan bolyp, odan «jauapker endi qashpaq bolghan» degen qorytyndy shygharmaq bolghansyz. Ol qorytyndynyzdan, «radsiyasynyng qolgha týskendiginen qorqyp qashpaq bolghan» degen týsinik tudyrmaqsyz da, radsiyany moyynyma artyp, tilimdi bumaq bolghansyz, solay emes pe! Temir kesetin ara jóninde búdan basqa syiymdy logika bar ma? Biraq, baqytqa jaray búl pәleni men qolgha týsirip, men әshkereledim. Sizder, bir-ekilegen úr da jyq tergeushi emes, sarapqa salugha kelgen kópshiliksizder ghoy, әdilet pen kópshilik qashan da egiz. Ózara talqygha salyp kórinizdershi!

- Bizge núsqau berudi toqtat! - dep zekirip qalghan bas tergeushi osy qauyrt búiryghynan ózi shashalyp, jótelip qalghanynda negizgi sózimdi jalghastyra jóneldim.

- Kópshilik, býgin ótken týnde, yaghny dәl osy arany karantin bolghan abaqtygha kirgizetin týnde terezedegi post joq! Qayda ketkendigin sol kýzetshining ózinen súrap anyqtasanyzdar, kóp júmbaq sheshim tabar edi!

- Endi kýzetke keyingi shyqqan myna postymyzgha da jala jappaqpysyn! - bas tergeushi aqyra týregeldi.

- Bas kespek bolghan jerde til kespek joq. Kýmәnimdi de, faktymdy da óz aldarynyzgha qongha haqylymyn! Mening búl sózimnen jala shyghyp túrghan da joq. Ol kýzetshiden shyndyq fakt tappaq talabym boyynsha aityp túrmyn. Onyng týnde bir jaqqa ketkeni men tanerteng saghat segiz jarymda qaytyp kelgeni anyq. Kýzet mindetindegi әsker qayda bardy, kim ertip әketti? Ertip әketushini ózinen súrap tauyp tergeytin mindetteriniz de bar!

- Sen endi bizdi arbay berme! - Stolyn tistene taqyldatty bas tergeushi. - Óz jauabyndy ber! Osy arany sol sement astyna jasyrghan kim demeksin? Byljyramay toq eter jauabyndy ait! Faktsyz sóz aqpaydy!

- Dúrys, faktsyz jauap aqpaydy! - dep onyng óz sózin qaytardym da hatshynyng qaldyrmay jazuy ýshin asyqpay jaylap sóiledim. - «Byljyramay toq eter jauabymdy aitayyn». Biraq, fakt degen qúqyqqa da, úlyq betine de qaramaydy, aiypqa búiyrmanyz! Arany sement astyna kimning qoyghandyghyn ózinizden basqa eshkim bilmeydi eken. Oghan fakt mynau: sizder jauapkerding qaytalap-qaytalap qoyghan talaby boyynsha oqigha ótilgen oryngha keshe kelmey, býgin týski demalysqa qaytar shaqtarynyzda ghana, asyghys uaqytta keldinizder. Men sement astynan tauyp alghan arany jastyghymnyng ýstine ashyq qoyyp otyrghanmyn. Ony abaqtygha kimning kirgizgenine anyq dәlel taba almay otyr edim. Múny osy tergeu komissiyasynan biletin bireui bar ma eken degen kýmәnimdi aiqyndau ýshin sizder kirip kele jatqanda artyma jasyra ústap týregeldim. Abaqtygha mәseleni anyqtau ýshin kirgen tergeushining nazary múndayda aldymen mәsele tuylghan orynda bolady ghoy, óitetini, tekseretin uaqyttarynyz qysqa. Komissiya mýsheleri týgelimen peshti manaylaghanda, «tergeu bastyghy» - mindeti eng auyr tergeushi bolyp túryp, sizding onymen isiniz de bolmady. Tura tartyp baryp, tereze aldyndaghy sementke ýnile qaldynyz. Jala qyzmetinde jýrgenderding «arany tereze aldyndaghy sement astyna qoydyq» degenin estip kelgendiginiz sebepti, sement taqtanyng ekige bólinip túrghanyn kórip ghajaptanghandyghynyzdan tym asyghys baryp, súrlana qaradynyz maghan!... Ekinshi ret qayta baryp anyryp túrghanynyzda men kýle jauap qattym: «Ol sement taqtanyng astyndaghy aranyzdyng qayda ketkendigine tanyrqamay-aq qoyynyz, ol mine!» dep kórsettim de óz qolynyzgha berdim! Demek, osy arany tereze aldyndaghy qoparylghan sement astyna qoyghan jynnyng kimning jyny ekendigin óziniz ben Auqannyng kómekshisi ekeuiniz ghana bilesizder. Búl jyndarynyzdyng týp iyesi songhy atalghan «Lau Jyanynyz» ekendiginde dau joq. Siz múnda taghayyndalyp keluding aldyndaghy oqighalardy da basqaryp kelgen sol kisiniz bolatyn! - Bas tergeushi shatynap-shashyray týregelgende osy satydaghy sózimning qalghan bir sóilemin aityp ýlgerdim. - Al, búl faktti, sol sement astyna ara qoyylar aldynda ketip qalghan kýzetshi tipti aiqyndaydy. Ony jyndarynyzdyng bireui aldap ertip әketken. Ony bireu ertip әketpey, úiqysy kelgendiginen ózi ketken deytin logika joq. Úiqysy kelse, ózine mindettelgen terezesining syrtyna otyra qalyp-aq qorylday bermey me!

Auzynan kóbik búrqyraghan bas tergeushi tildep, iyanattay úmtyldy maghan. Komissiya mýshelerinen eki-ýsheui kelip, aldyn tosa qaldy. Olardy serpip bas tergeushi kiymeley týskende, týsterin búza qarap týregelgen hatshy men tilmash kelip, kýbirlegen sógispen týiile tosqanda ghana toqtady buranyng zirkildeui.

- Al, kópshilik, - dedim men. - Búl kisi mening jauapker kórinisinde túrghandyghymdy paydalanyp, tergeuge qarsy shyqty degen syltaumen endi úryp óltirmek bolyp ta týregelgen shyghar. Biraq, qazaqta «jany keyigen tәnirin qarghaydy» deytin maqal bar. Ózime jala ýstine jala jabylyp qinap túrghanda tergeushi týgil tәnirge de qarsy fakt qongha, ózimdi arashalaugha mәjbýrmin. Keyingi osy eki jala turaly qalghan fakttik jauaptarymdy sóilep bitiruime rúqsat etinizder! Úryp óltirsenizder de, daragha assanyzdar da, tilimdi kessenizder de jazamdy sóilep bolyp tartayyn!

- Sóilesin! Sóilesin! Sóile! - dedi ýsh-tórti jarysa. Bas tergeushi jan-jaghyna qarap tisin qayray baryp otyrdy ornyna.

- Jauabyn sóilep bolmay jazalau zanda da joq. Tergeushide qazir búlay jazalaytyn qúqyq ta joq! - dep tilmash hanzusha naqtay sóiledi. Songhy pikirdi, búryn óz jaghynan sóz qatystyrmay kelgen myqty tilmash aitqandyqtan arqalana sóiledim:

- Bu arasangha týsip emdelu ýshin Ýrimjiden kórneu kelgen meni osy abaqtygha qamatqan jalaqorlardyng zangha qarsy istemegen isi qalmaghandyghyn estip te, týsinip te boldynyzdar. Ózderiniz komissiya bolyp qúralyp keluden búrynghy istegen qastyq pen jalalar ashyq fakt aldynda tolyq jenilip, ólip bolghan. Sizder kelgennen bergi, bir-birine baylanysyp jýrgizilgen myna eki jala da jantalasqa týskendigin kórip otyrsyzdar. Qatardaghy jay tergeushi ghana emes, bas tergeushining fakt qong ornyna júdyryghyn ala jýgirui sol jantalasudyng dәleli. Óitetini, jalanash júdyryqtan basqa eshtenesi qalmaghan. Ótirikting ómiri qysqa. Keyingi osy eki jala turaly eki kýnnen beri qaytarghan jauaptarymnan qalghan, qysqa ghana ýsh týrli pikirim bar: birinshi, morja týbinen tabylghan jarty kirpish jóninde maghan súraq qoyylmady, qoyylmaq ta emes. Sondyqtan óz jauabymdy bere keteyin. Aldynghy kýnning arghy kýni tintuge kelgen ýsh әsker pesh qúdyqtarynyng qabyrghasyn lommen týigilep tesken. Morjanyng týbinen tabylghan jarty kirpish, eger pesh qalanghan shaqta qalghan kóne kirpish bolmasa, lommen úrylghanda qabyrghasynan týsken kirpish. Qalayda ol morjadan týsken emes. Pesh qalaytyn kishkene kirpishting jartysy eger morjadan týsken delinse de, ol keng morjanyng ysyn osynshalyq tazalap týspeydi. Ár jerine bir soghylyp qana týsedi. Tek, klenkasymen oralghan myna radsiyalarynyz ghana tolyq tazalap, qalyng ysyn tegistep alyp týsken! Búl, radsiyasynyng tóbeden týskendigining zattyq fakty. Ekinshi pikirim: abaqty, jii tekserilip túratyn oryn ekendigin esi dúrys adamnyng bәri biledi. Abaqtygha qamalyp, tergelip, tekserilude jatqan adamgha radsiyanyng tipti de qajeti joq. Ózine-ózi qastyq istep auyr jazalanudy tileytin, esinen adasqan asa aqymaq jauapker bolmasa, abaqtyda jatyp eshkimnen radiostansiya almaydy. Al, osylay aitysyp otyrghan mening onshalyq aqymaq emes ekendigim, kórinip bolghan shyghar. Syrttaghy janashyrlarym da onday qaterli әri qymbatty aspapty abaqtygha kirgizip, saqshy qolyna týsiretindey jyndy emes. Búl da tek qana mening qanyma jerik bolyp esi ketken jalaqor dúspandarymnyng isi! Ýshinshi pikirim: tereze aldyna qatyrylghan qalyng sementti syrtynan kirip qoparyp, eki-ýsh kýn ótkende abaqtygha taghy da úrlanyp kirip, astyna qúrysh ara qoyghandar da әriyne mening janashyrlarym emes ekendigi anyq. Dostarym maghan sony jetkizip beru qajet bolghan kýnde de, ol ýshin qiyn da qaterli júmys istemey-aq, reshetka qadalarynyng arasynan ótkizip bere salar edi. Al, syrttaghy adamdardyng tilin alyp erip ketetindey, kýzettegi saqshy jyndy emes. Ózi senetin jaqyn dostaryna aldanyp ketken! Sayyp kelgende jala men ótirikti ghana kәsip etip, dәnigip qartayghan jalaqorlarynyz aljyp, ebinen de esinen de aiyrylyp bolghan eken!

- Apar, qamalsyn! - Bas tergeushi osylay búiyrghanda kýlip jiberdim:

- Rasymen tiri, ap-aman qalpymda qamalamyn ba? Qamqorlyqtarynyzgha rahmet! - Aydaushynyng aldyna týsip jónele berdim.

Tergeu komissiyasyndaghy tilmash qajet etpeytinder týgel qarqyldap kýldi búl «alghysyma».

 

Parasatty tergeushim, «ótirikshi bala» deytin balalar әngimesin estip pe ediniz? Álgi, qoy baghyp jýrip zerikkende «Qasqyr! Qasqyr!» dep ótirik attandap jýrip, auyldaghylardyng seniminen aiyrylghan ótirikshi bala she? Aqyrynda bir kýni shyn attandap, kómekke eshkimdi keltire almay, qoyy týgil ózi de qasqyrgha jem bolmap pa edi! Al, sizder sol balasha ótirik attanday-attanday býkil el aldyndaghy senimderinizden ghana emes, malshy keypindegi betperdelerinizden de aiyrylyp, tipti masqara ótirikshige ainalyp qalmadynyzdar ma! Qaranyzshy, qasqyr soghugha kómekke kelgen «anshy» komissiyalarynyzdyng tobymen kýlgenine! Kýlgende de ótirikshi bala emes, «Qasqyr! Qasqyr!» dep attandaghan, naghyz qasqyrdyng ózi ekendiginizge kózderi jetip, qylmystarynyzdy týgel indetip kýlip otyrmay ma! Búlar múnan song «attanynyzgha» kómektesu ýshin emes, ózinizdi soghu ýshin jinalmasyna kim kepil!

(Jalghasy bar)

Abai.kz

---

[1] Guanbaudyantәy (hanzusha) -radiostansiya (radsiya)

[2] Katusha - avtomattyq minamottyng kýrdeli qúramasy. Fashizmge qarsy qandy qyrghyndarda soghys tәnrisi» dep atalghan. Keyin Vietnamnyng jiyangerlikke qarsy soghysyna kómekke Júngo arqyly jiberilgende jolda alyp qaldyrylyp, ornyna jay minamottan birnesheuin ótkizgen. Kommunistik ýsh el arasynda tuylghan narazylyqtyng bir sebebi osy degen sóz bar.

[3] Baugau (hanzusha) - raport beruge rúqsat súrau sózi (bayandau, mәlimdeu, bayandaugha rúqsat pa degen maghynada) .

[4] Bәnjang (hanzusha) - әskery týzimdegi on basy dәrejesi. Kýzette túrghan jay әsker de «bәnjan» dep shaqyrylady.