قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
الدىندا كەلىپ اباقتىنى قورشاعان قاراقشىلار توبى سوڭىنان قۋا كەلگەن قارسى توپقا بوي بەرمەي، مىلتىق اتىپ، شوقپارلاسىپ جۇرگەندەرىندە قۇرالعان حالىقتىڭ زور توبى تۇس-تۇسىنان جەتىپ قورشاپتى. ول قورشاۋدان تەك، حالىققا كورىنبەي قۇتىلۋعا ءتيىستى تانىمال جەندەتتەر عانا الدىن-الا قاشىپ كەتكەن ەكەن. قالعان كوپشىلىگى قۇبىلمالى قۋلارىنىڭ باسشىلىعىندا ءتۇن قاراڭعىلىعىن پايدالانىپ، حالىق توبىنا ءسىڭىپ الىپتى. اسىرەسە اۋداندىق ساقشى اۋلاسىنا كىرىپ العان سويقاندار، حالىق توپتارى جەتكەندە قالتارىس-قالتارىستان شىعىپ قوسىلا كەتكەن ەكەن. ايتپەسە، داۋالى بيىك، قاقپاسى مىقتى ساقشى قورعانىنان قاشىپ قۇتىلۋى قيىن ەدى.
اۋلا تولعان حالىق اراسىندا بىردە-ءبىر جاۋ جوقتاي-اق، قاراقشى جەندەتتەردەن بىرەۋىن قولعا تۇسىرە الماعاندىقتارىن بىرىنەن-ءبىرى كورىپ جابىرلەسىپ-دابىرلاسا قالدى. ءبارى دە وكىنىش ايتادى. حالىقتىڭ «اتتەگەنەسىن» كوبىرەك كۇڭىرەنتىپ تۇرعاندار، تاعى دا سول ءسىڭىپ العان الدامشى جاۋلارى.
وكتەم داۋىستى بىرەۋى كەلىپ، ايقاي سالدى وسى ساتتە. اۋلاعا توپتالعان حالىقتى اباقتى الدىنان قاقپا جاققا شاقىرىپ جيدى. ونىڭ حانزۋشا «ۇكىمەتسىزدىك ىستەمەڭدەر!» دەپ زەكىرگەن بۇيرىعىنان باسقا ءسوزىن ەستي الماي قالدىم. شاعىلعان ەسىك-تەرەزە، بالعا مەن بالتالار ۇيمەلەپ شاقىلداي جونەلدى. تاڭعا جاقىن جوندەلىپ بولعان ەسىكتىڭ قۇلپى بۇرىنعىدان دا قاتتى جابىلىپ، قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن اتىلعان مىلتىقتاي ەستىلدى.
IV
الدىندا كەلىپ اباقتىنى قورشاعان قاراقشىلار توبى سوڭىنان قۋا كەلگەن قارسى توپقا بوي بەرمەي، مىلتىق اتىپ، شوقپارلاسىپ جۇرگەندەرىندە قۇرالعان حالىقتىڭ زور توبى تۇس-تۇسىنان جەتىپ قورشاپتى. ول قورشاۋدان تەك، حالىققا كورىنبەي قۇتىلۋعا ءتيىستى تانىمال جەندەتتەر عانا الدىن-الا قاشىپ كەتكەن ەكەن. قالعان كوپشىلىگى قۇبىلمالى قۋلارىنىڭ باسشىلىعىندا ءتۇن قاراڭعىلىعىن پايدالانىپ، حالىق توبىنا ءسىڭىپ الىپتى. اسىرەسە اۋداندىق ساقشى اۋلاسىنا كىرىپ العان سويقاندار، حالىق توپتارى جەتكەندە قالتارىس-قالتارىستان شىعىپ قوسىلا كەتكەن ەكەن. ايتپەسە، داۋالى بيىك، قاقپاسى مىقتى ساقشى قورعانىنان قاشىپ قۇتىلۋى قيىن ەدى.
اۋلا تولعان حالىق اراسىندا بىردە-ءبىر جاۋ جوقتاي-اق، قاراقشى جەندەتتەردەن بىرەۋىن قولعا تۇسىرە الماعاندىقتارىن بىرىنەن-ءبىرى كورىپ جابىرلەسىپ-دابىرلاسا قالدى. ءبارى دە وكىنىش ايتادى. حالىقتىڭ «اتتەگەنەسىن» كوبىرەك كۇڭىرەنتىپ تۇرعاندار، تاعى دا سول ءسىڭىپ العان الدامشى جاۋلارى.
وكتەم داۋىستى بىرەۋى كەلىپ، ايقاي سالدى وسى ساتتە. اۋلاعا توپتالعان حالىقتى اباقتى الدىنان قاقپا جاققا شاقىرىپ جيدى. ونىڭ حانزۋشا «ۇكىمەتسىزدىك ىستەمەڭدەر!» دەپ زەكىرگەن بۇيرىعىنان باسقا ءسوزىن ەستي الماي قالدىم. شاعىلعان ەسىك-تەرەزە، بالعا مەن بالتالار ۇيمەلەپ شاقىلداي جونەلدى. تاڭعا جاقىن جوندەلىپ بولعان ەسىكتىڭ قۇلپى بۇرىنعىدان دا قاتتى جابىلىپ، قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن اتىلعان مىلتىقتاي ەستىلدى.
«ۇكىمەتسىزدىك ىستەمەڭدەر» دەپ بۇيرىق تۇسىرە كەلگەن، وبلىستىڭ ساياسي-زاڭ ورىنىنىڭ ءبىر ۇلىعى ەكەن. بۇل ءسوزىنىڭ جالعاسىندا مەن تۋرالى دا ۇلكەن قوقانلوقى كورسەتىپتى. «بيعابىل مەن نازاربەكتىڭ قايسىسى بولسا دا، بۇرىن شەكارادان ءوتىپ كەتكەن، شۋجۇڭجۋيشىلار جاعىنان تاربيە العان، سولاردىڭ نۇسقاۋىمەن كەلگەندىگى ىقتيمالعا وتە جاقىن. بۇلاردى قاماۋدىڭ ەشقانداي وڭشىلعا، ءتىپتى جەرلىك ۇلتشىلعا دا قولداناتىن ساياساتىمىزبەن بايلانىسى جوق، ناقتىلى كەرى توڭكەرىسشىگە سوققى بەرۋ ارەكەتى. بۇل دەلو قاشان تولىق انىقتالعاندا عانا بىرجاقتىلى بولادى. مۇنى انىقتاماي شىعارىپ اكەتۋ جاعىندا بولىپ، وزدەرىڭىزگە اۋىر ماسەلە تاۋىپ الماڭىزدار!» دەپتى.
مۇنى ەستىگەن سوڭ ءبىزدى شىعارىپ اكەتۋ جاعىندا تۇرعانداردىڭ تالابى، تەك، قامالىپ جاتقاندارعا زيانكەستىك ىستەتپەۋ تۋراسىندا عانا كوتەرىلىپتى. بۇل تالاپ بويىنشا اباقتى-تۇرمە كۇزەتى كۇشەيتىلىپ، ساقشىعا سەنبەيتىن بولىپ كەتكەن جۇرتشىلىق جاعىنان دا كۇزەت قويۋعا رۇقسات ەتىلىپتى.
تاماق كىرگىزۋشىلەر، اكەلگەنىن تەكسەرتىپ ارناۋلى ساقشى قىزمەتكەرى ارقىلى عانا كىرگىزىپ تۇردى. بىراق، مەنى ەشكىم شاقىرتىپ تەرگەمەدى. حاتشى عانا كىرىپ، ون جىلدىق دوكلادىمدى جازۋعا قۋزاپ تۇردى. وتكەن قاتەرلى كەشتەگى ساقتاندىرۋىنان سوڭ، ول دا باسقا ءسوز سويلەۋدەن تىيىلىپتى. تەك، ءوزىنىڭ قويعان جەرىندە تۇرعان سۇيمەنگە عانا بايقاي قاراپ جىميادى. بۇعان قاراعاندا اۋقان جاقتىڭ زيانكەستىك قاۋپى ءالى بار سياقتى.
مەن تەرگەۋ جۇرگىزىلۋىن تالاپ ەتە بەردىم. «الدىلارىندا تەرگەلمەسەم، جازىپ بەرەرلىك ماتەريالىم جوق. ون جىلدان بەرى قايدا جۇرگەنىمە بۇرىن جاۋاپ بەرگەنمىن. ەگەر ول جاۋابىمنان وتىرىك شىقسا فاكت قويىپ تەرگەسىن!» دەگەنگە بەكىنىپ الدىم. حاتشى قىستامادى.
- تەرگەۋگە شاقىرسا وزدەرىن تەرگەپ قارسى شىعاسىڭ عوي؟ - دەپ كۇلەدى.
- سۇراعان ماسەلەسىنە جاۋاپ بەرەتىن مىندەتىم بار عوي! فاكتسىز قويعان ماسەلەسىنە ارينە مەن قارسى فاكت قويۋعا، تويتارىس ايتۋعا، ءوزىمدى اقتاۋعا حاقىلىمىن! مۇنىمدى قارسىلىق دەپ ەسەپتەسە، قاماتىپ وتىرعان باستىقتارىنىڭ ءوزى كەلىپ تەرگەسىن. جەڭەرلىك فاكتى بولسا، شۇقىپ الىپ كوزىمدى اعىزسىن، مەنىڭ قارسى فاكتىم جەڭسە، جالاقوردىڭ ءوز كوزىن ارينە مەن شۇقيمىن. ودان تارتىناتىن نازاربەك جوق. بالتىرعا جابىسقان يتكە تاياق جۇمساماعان ادام تالانىپ ولمەي مە! يەسى كەلىپ ايىرماسا، ءيا، قاباعان ءيتى ولەدى، ءيا قورعانۋشى ولەدى. وندايدا جازالانۋشىنىڭ كىم بولىپ شىعاتىندىعىن جۇرتشىلىق شەشەدى. وسى جاۋابىمدى بۇزباي جەتكىزىڭىز! - دەپ، ءجون بىلەتىن حاتشىنى كۇلدىرىپ قايتارا بەردىم. - فاكت دەگەن، تاس باۋىر باتىر. وندا تۋىسقاندىققا، دوستىققا، قانداستىققا، جەمتىكتەستىككە قارايتىن ءوزىمشىل جۇرەك جوق. بۇرمالاۋ دەگەنگە مۇلدە جات باتىر. اۋقان قاندى اۋىز شتابىنا قۇيرىعىن تىرەپ الىپ شاۋىلدەي بەرمەي، ءوزى كەلىپ تەرگەسىپ كورسىن!
جانىنا ادەيىلەپ باتىرا، نامىسىنا تيە ايتقان بۇل اساۋ سالەمىم وعان جۋاسىپ بولسا دا جەتپەي قالماسا كەرەك. سويتسە دە، ءوزى كەلمەدى. حالىق الدىندا بەرگەن انتتارى جونىنەن دە، ءوز قىلمىستارىنىڭ تاسباۋىر داپتەرگە تىزىلە قالۋىنان قورقاتىندىعىنان دا، ماعان ارتقان جالاسىنىڭ ارقا تىرەكسىزدىگىنەن دە بەتپە-بەت تەرگەسۋگە باتىنا الماعاندىعى ءبىلىندى. ال، مەنىڭ ۇستىمنەن ماسەلە قويۋشىنىڭ ءوزى كەلۋدەن مۇنشالىق تايسالعاندىعىنان تەرگەۋشىلەرىنىڭ ءجۇزى مايىرىلماسىن با. ءوزى تەرگەلىپ قالاتىن «مۇنداي سورلى تەرگەۋشىلىكتەن» قالقالاقتاپ، سىرتتاي بۇيىرۋ مەن ماعان ماتەريال جازدىرىپ قانا كۇنەلتە تۇرماق سياقتى. ونىسىنا مەن دە كونبەي قويدىم.
ءبىر كۇنى كۇلاننىڭ قايتارىلعاندىعى ءوز دابىسىنان ەستىلدى.
- ەي، ساقشىلار، ەي كۇزەتشى! - دەپ ماعان ەستىرتە شاقىردى دا، - مەنىڭ مىنا نارسەلەرىمدى بالالارىمنىڭ بىرەۋى، ءيا ءىنىم كەلىپ الىپ قايتادى، قاراپ تۇرىڭىز! ەگەر مەنى تاعى دا ىزدەۋشىلەر بولسا، وسى قالاداعى ۇيىمنەن تابىلامىن. تاۋعا شىقپاي كۇتەمىن! - دەپ ايقايلادى. مۇنىسى ماعان بەرگەن حابارى ەكەندىگىن ءتۇسىندىم.
كۇلان شىققان كۇننىڭ ەرتەڭىنە كىرگەن ءمانتى اراسىنان تاعى ءبىر حات شىقتى: كوپ ادام بىرلەسىپ قۋزاپ، ۇكىمەتتەن «نازاربەكتى» سۇراپ ءجۇر ەكەن. شەكارادان وتپەگەندىگىمە، «شۋجۇڭجۋيمەن» بايلانىسىمنىڭ جوقتىعىنا دالەل-فاكتتەر ايتىپ، ارىز جازىپتى. «ەگەر ونداي ارام نيەتى بولسا، سوڭىنا اۋقان تۇسكەننەن بەرى ەركىن جۇرگەن جالعىز جولاۋشىنىڭ ءبىر جاققا كەتىپ بوي تاسالاۋىنا ورايى جەتكىلىكتى ەمەس پە ەدى. مۇنداعى تولىپ جاتقان تۋىسقاندارىندا ات تا، تاسالانىپ ەمدەلە بەرەتىن ورىن دا بار بولاتىن. قىل اياعى جاتقان اباقتىسىنىڭ ەسىك-تەرەزەسىن قاراقشىلار كەلىپ شاققاندا، باسىپ كىرگەن جەندەتتىڭ ەكەۋىنىڭ اياعىن سولاردىڭ ءوز سايماندارىمەن شاعىپ قايتارىپتى. ونداي ادام قاشىپ شىعىپ، قاپتاپ بارعان حالىق اراسىنا ءسىڭىپ قۇتىلىپ كەتە الار ەدى عوي. ءوزىن قاماپ وتىرعان ۇكىمەت اباقتىسىن قورعايتىن، شەتەل شپيونى بولۋشى ما ەدى!» دەپ تە جازىپتى. قالامعا شەبەر كۇلاننىڭ قىسقا عانا حاتىنان سونىڭ ءبارى ۇعىلدى. «ەگەر مۇنداعى ۇكىمەت بۇعان دۇرىس جاۋاپ قايتارماسا، جوعارى جاققا جونەلتەتىن ارىز دا جازىپ بولعانىن كوردىم. كەشىكپەي شىعاسىڭ، بار اۋقىم ءبىز جاقتا ەكەن!»
حات سوڭىنا «ءوزىڭنىڭ» دەپ قانا قول قويىپتى.
سول حابار كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندەگى ساسكەدە ءۇنسىز كەلىپ قاپقان يتتەي ءبىر جىمىسقى پالە جابىسا كەتتى ماعان: بەيتانىس ەكى-ءۇش اسكەر كەلىپ اباقتىمدى ءتىنتتى دە، تىمىسكىلەي ءجۇرىپ، پەشتىڭ ىرگە جاق قۋىسىنان ۇلكەندى-كىشىلى ەكى سۇيمەندى سۋىرىپ الدى. بۇعان جاۋابىم دايار ەدى. پەشتى تاعى دا ايلاندىرا تۇرتكىلەپ سۇيمەندەپ تەسىپ، ءتۇتىن جۇرەتىن الدىڭعى ەكى قۇدىعىن تىنتكەن بولدى. ول ەكەۋىنەن ەشتەڭە تابا الماي، مورجاعا جالعاسقان تۇپكى قۇدىعىنىڭ تومەنگى قابىرعاسىنان تەسىپ، سوۆەت كلەنكاسىنا ورالعان ەشكى باسىنداي ءبىر نارسەنى سۋىرىپ الدى. جۇرەگىم زىرق ەتە ءتۇستى. «ءشۋجۇڭجۋيدىڭ شپيونى» دەپ تاڭعان جالاسىنا «زاتتىق فاكت» دايارلاپ العانىن تۇيسىنە قارادىم. وراۋىن اشىپ جىبەردى دە، «گۋاڭباۋديانتاي!»[1] دەپ كۇبىرلەدى ءبىر-بىرىنە. ۇمتىلىپ بارىپ ورنالاستىرعان جەرىنە قاراسام، پەشتىڭ تۇپكى قۇدىعىنىڭ ىس باسقان ءتۇبى. ونىڭ ىرگە جاعىنداعى ءدال سول تۇسىنان ەكى كىرپىشتى تۇرتكىلەپ ءجۇرىپ بوساتىپ قويىپتى. «تۇندە سول جەردەن الىپ، قوجايىندارىنا حابار بەرەدى دە، كۇندىز وسىندا جاسىرادى» دەپ قيسىنداستىرماقشى!
بۇعان قارسى داۋ ايتىپ سەندىرۋىم اسا قيىن سياقتى. تەك، بۇل «فاكتتەرىنىڭ» مورجادان ارقانمەن تۇسىرىلگەندىگىن ايتارمىن-اق. وندا دا تۇپكى قۇدىق ىشىندەگى وسى «فاكتپەن» بىرگە تۇسكەن ىس كۇلى كوزگە كورىنەرلىكتەي قالىڭ بولسا، اسىرەسە، مورجادان تۇسىرىلگەندىگىنىڭ ايقىن ءىزى قالعان بولسا عانا داۋىما دالەل بولار ەدى. بىراق مۇنى مۇقياتتاپ تەكسەرەتىن جاناشىر تەرگەۋشى قايدا!
تىنتۋشىلەرگە سىرتتاي قاراپ كۇلبەتتەنىپ تۇرعان حاتشىعا وسى ويمەن قىسىلا قارادىم.
- ءسىز، تەرگەۋشىلەردىڭ مىنا ماسەلەنى كورىپ تۇرعان وكىلىسىز. مۇنىڭ تەرگەۋى بىتكەنشە مورجانىڭ سىرتقى اۋزى مەن مىنا پەشتىڭ ماڭدايىنا ادام كەلۋىن شەكتەي تۇراتىن شارا قولدانساڭىز بولار ما ەكەن؟ بۇل جالاعا دا داۋىم بار! - دەدىم.
- ءالباتتا، كارانتين ەتەمىز، ءتىنتىپ بولسىن! -دەدى حاتشى.
- مورجانىڭ سىرتقى اۋزىن، سەنىمدىرەك بىرەۋ شىعارىپ، ىشىنە كىرپىش تۇسىرتپەي، تازا بەكىتتىرسەڭىز!
تىنتۋشىلەر ەندى تەرەزە جاققا بارىپ، تەرەزە الدىنا جايىلعان تسەمەنتتىڭ قوپارىلىپ تۇرعانىن كوردى. سىندىرماۋ ءۇشىن ەكى جاعىنان ەكەۋى ەپتەپ كوتەردى دە استىنان ەشتەڭە تابا الماي، ورىنىنا قايتا ءتۇسىردى. مۇنىڭ قاشان قوپارىلعانىن دا، بۇل ارقىلى نە ىستەمەك ەكەندىگىن دە تۇسىنبەدىم. انەۋ تۇندەگى وقيعادا تەرەزە الدىنىڭ بۇزىلماي قالعانىن كورگەنمىن. ودان بەرى كۇنىنە ەكى رەت دارەتكە شىعىپ قايتۋدان باسقا ەشقايدا، ءتىپتى تەرگەۋگە دە شىقپاعانمىن.
ءتىنتۋ بىتكەن سوڭ بەيتانىستاردى حاتشى يشارامەن شىعارىپ اكەتىپ ەدى. اينەكسىز تەرەزەنىڭ سىرتىنان اباقتى ءىشىن كۇزەتۋگە كەلگەن بولسا كەرەك، ءبىر ۇيعىر ساقشى كەلىپ تۇرا قالدى. توبەدەگى مورجا تۇسىنا دا بىرەۋدىڭ شىققانىن سەزدىم. بىراق سول كۇنى كۇندىز دە، تۇندە دە ۇيىقتاي الماي، ويمەن وتكىزدىم. ويلاعان امالىم دا، بەرەرلىك جاۋابىم دا توباعا كەلمەيتىن ساندىراق سياقتى سەزىلە بەردى.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ قاتال رايلى ەكى ساقشى كەلىپ، تەرگەۋ بولىمىنە مىلتىقپەن ايداپ اپاردى مەنى. ۇكىمەتتىڭ ماعان ەندى اسا زەيىل تيىسەتىندىگى وسى ايداۋىنان ءبىلىنىپ ەدى. تەرگەۋشىنىڭ دە كوبەيىپ، بەس-التىعا جەتكەنىن كورگەنىمدە ىشتەي قاتتى قايمىقتىم. بۇرىنعى ءوزىم تەرگەپ جۇرگەن تەرگەۋشىم توردەن تومەندەپ، ءبىر شەتتە قالىپتى. تورگە شىققان باس تەرگەۋشى سارى الا تۇيمەلى، سارجى كيتەل كيگەن اققۇبا حانزۋ شىتىناي قارادى ماعان. الدىنداعى ۇزىن ستولدىڭ ءدال ورتاسىندا قۇلاقتارى قالقيىپ، كەشەگى پەشتەن شىققان رادتسيا تۇر. انتەناسىن ادەيى ورناتىپ قويعان ەكەن.
ابىرجىماۋعا، ءوڭىمدى بۇزباۋعا تىرىسىپ، تانىمالى ادامشا باس يزەپ امانداسا كۇلىمسىرەدىم.
- تىكتەلىپ تۇر! - دەپ اقىرىپ قالدى، ادامشى سالەم قابىلداۋدىڭ ورنىنا. بۇيرىعىن ورىنداپ تىكىرەيە قالدىم. - ەستۋىمىزشە، سەن تەرگەۋشىنى باسىنىپ قالجاقتاپ، قارسى شىعادى ەكەنسىڭ! ەندىگى سۇراعىمىزعا ونداي پوزيتسيا كورسەتسەڭ، مەن دە كورسەتەمىن ساعان، جۋاس بول! سۇراعان ماسەلەمىزگە قىسقا عانا ناقتىلى جاۋابىڭدى بەرەسىڭ!
- ءوزىنىڭ مىندەتىنە ادىلدىكپەن قاراپ، ماسەلەنى انىقتاي الاتىن قالىس تەرگەۋشى كەلدى دەپ سەنەيىن، ماقۇل! وتكەندەگى تەرگەلۋ احۋالىمدى دەلودان كورگەن شىعارسىز. مەن سىزگە وسى اباقتىعا كىرگەنىمنەن بەرگى كورگەنىمدى عانا ناقتاپ ءبىر باياندايىن، سونان سوڭعى جاۋابىم، ءوزىڭىز بۇيىرعانداي قىسقا-قىسقا عانا سويلەنسىن!
بۇرىنعى تەرگەۋ اۋدارۋشىسى بولعان ادەمى عانا قارا تورى، ساقال-مۇرتى تازا قىرىلعان قازاق ماعان شۇلعي قاراپ قويىپ، ءسوزىمدى ءدال اۋدارىپ ەدى. باس تەرگەۋشى ءوز قاتارىنداعىلارعا قاراپ الىپ كەلىسىم تاپقانداي، يەك قاعىپ رۇقسات ەتتى. مەن الدىمەن بۇرىنعى تەرگەۋشىنىڭ قايتالاپ-قايتالاپ قويا بەرگەن دالەلسىز ەكى ءتۇرلى عانا سۇراعى مەن وعان قايتارعان جاۋابىمدى قىسقاشا ايتىپ بەردىم دە اباقتىدا بولعان اسا زاڭسىز ەكى وقيعانى ناقتاپ باياندادىم. قول-اياعىن كىسەندەسە دە قانجارمەن قۇرالدانىپ كىرگىزگەن جاساندى مۇرتتى سويلەنگەندە، جاڭا كوميسسارلار ۇڭىلە تاڭىرقاپ تىڭداپ ەدى. اباقتىنى قۇرالدى قاراقشى باسىپ العان قاندى وقيعا سويلەنگەندە وڭدەرى سۇرلانا قالدى. ەكەۋىندە دە ماعان ارنالعان جاسىرىن قاستىق بارىن دالەلدەپ توقتادىم.
مورجادان رادتسيا تۇسىرگەن سوڭعى وقيعانىڭ كىم ويلاپ شىعارعان ويىن ەكەندىگىن الدىڭعى ەكى وقيعادان ءتۇسىنسىن دەگەن ويمەن بۇل ماسەلە جونىندە ءسوز اشپاي قالدىرىپ ەدىم، تەرگەۋ كوميسسياسىنداعى جاڭا تىڭداۋشىلار ءبىر-بىرىنە قاراپ ويلانا جىميىستى دا، باس تەرگەۋشى الدىنداعى رادتسيانى نۇسقاپ زەكىپ سۇرادى مەنەن:
- مىناۋىڭ تۋرالى سويلەگىڭ كەلمەي مە؟
- مەن، مۇنىڭىزدىڭ نە ەكەندىگىن دە بىلمەيمىن. ءا...ءا.. كەشە اباقتىنى تىنتە كىرگەن ءۇش اسكەر مورجانىڭ تۇبىنەن الىپ شىققان كلەنكاعا وراۋلى نارسە وسى قوبديشا ما ەدى؟ - ۇڭىلە-ۇدىرەيە قارادىم رادتسياعا. راسىندا دا بۇرىن اتىن ەستىگەنىم بولماسا، ءوزىم كورمەگەن اسپاپ بولاتىن. -ياپىراۋ، ءتۇرى سۇمدىق قوي ءوزىنىڭ! قۇلاقتارى اۋقاننىڭ قۇلاعىنان دا ۇزىن ەكەن-اۋ! ول كىسىنىڭ قۇلاعى ەكەۋ عانا ەدى. مىناۋ سونىكىندەي قالقيعان ءتورت قۇلاقتى ەكەن عوي! بۇل، ءتىپتى ءوتىپ كەتكەن سۇمىراي دەسەڭىزدەرشى! ال، بۇل كىسىنىڭ اتى كىم بولعانى؟
تەرگەۋ كوميسسياسىنداعىلار بۇل سوزىمە قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرىپ، پىشاق كەسكەندەي شورت توقتادى. باس تەرگەۋشىنىڭ ارقايسىسىنا قاراعان كوزى شاتىناپ كەتكەن ەكەن.
- تەرگەۋدى تاعى دا قىلجاققا اينالدىرۋعا كىرىستىڭ بە، اش كوزىڭدى! - دەپ ماعان اقىردى. بۇيرىعىن دەرەۋ ورىنداپ، كوزىمدى كەڭ اشىپ، بادىرايا قالدىم. - شايتاندىعىڭدى ىستەتپە بىزگە، سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ءوزىمىز دە بىلەمىز! سويلە، مىنا رادتسيانى قايدان اكەلدىڭ؟
- ە، رادتسيا دەيتىن اسپاپ وسى ما ەدى؟ ە...ە.. مۇنى، سوۆەت وداعىنان اكەلگەن شپيوندىق اسپابى دەپ ماعان تاڭباق ەكەنسىزدەر عوي؟ - دەگەنىمدە ورنىنان ىرشىپ تۇردى باس تەرگەۋشى. رادتسيانى قولىنا الا كەلىپ، ماركاسىن الدىما توستى:
- قارا مىناعان! - دەي سالا كوزىمە ءتۇرتىپ قالماقشى بولدى. ءجۇزىمدى بۇرا قويدىم. اۋقانعا جولداعان سالەمىمە قارسى كورسەتىپ تۇرعان ۇستەمدىگى ەكەنى دە، ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگى دە تۇسىنىكتى بولا قالدى.
- سالماقتى بولىڭىز! - دەدىم حانزۋشا ءزىلدى قوڭىر ۇنمەن. - قازىر 68-ءشى جىل ەمەس، 78-ءشى جىل ەكەندىگىن ەسكەرىڭىز! كوز شۇقىسۋ ءالى الدىمىزداعى جۇمىس! ايتىسقا ءالى تۇسپەدىك، مەن سوندا دا ءسىزدىڭ ەمەس، اۋقاننىڭ وتىرىك فاكتتەرىنىڭ كوزىن شۇقىرمىن!
ءسوزىمنىڭ توركىنىن بايقاپ، ءبىر ءسات قاراي قالدى دا، قۇيرىعىنىڭ بوستىعى جونىنەن سىر بەرمەۋگە تىرىسقانداي، تاعى دا اقىراڭدادى:
- قارا مىناعان، قاي ەلدەن شىققان اسپاپ؟ - ماركاسىن ەندى الىستاتا نۇسقادى دا ورنىنا قايتىپ بارىپ وتىردى.
- بۇل، ارينە ورىستىكى شىعار، - دەدىم مەن، قايتادان قازاق تىلىندە سويلەپ. - جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى بۇل اسپاپ تۇگىل، ورىستىڭ گيتلەر ءفاشيزمىن جويعان سول شاقتىڭ ەڭ قۇدىرەتتى قارۋى، ەڭ جاسىرىن «كاتيۋشاسىنا» دا يە بولعاندىعىن بىلەتىن شىعارسىز؟[2] ەلىمىزگە ورىستىڭ سول قۇدىرەتىن دە شپيون سۇيرەپ اكەلدى دەپ تۇسىنەسىز بە؟
ءتىلماش مەنىڭ بۇل ءسوزىمدى دە ناقتاپ اۋداردى.
- مىنانى ءوزىڭ جالعىز جاتقان قۇلىپتاۋلى اباقتىعا سەن اكەلمەي كىم اكەلدى؟ - دەپ وزەۋرەدى تەرگەۋ باستىعى.
- مەنىڭ مۇندا ءبىر پالتودان باسقا ەش نارسە اكەلمەگەندىگىمە تاۋدان ايداپ اكەلگەن ساقشىلار دا كۋا! ءتىنتىپ كىرگىزگەن كىلتشى دە كۋا! ءار كۇنى ءتىنتىپ تۇرعان مىنا حاتشىلارىڭىز دا كۋا! (حاتشى مەنى ءتىنتىپ كورمەسە دە وتىرىككە شىعارمايتىندىعىن ءبىلىپ، كۋالىككە ادەيى تارتتىم.) ال، قارىنداسىمنىڭ مۇنداعى ۇيىنەن كەلگەن كورپە مەن توسەنىشتى دە وسىنداعى اباقتى قىزمەتكەرلەرى جابىلا ءتىنتىپ كىرگىزگەن. جانقالتاعا دا سىيمايتىن بۇل اسپاپتىڭ قۇلاعىن قالقيتىپ مەن اكەلگەن بولسام، وسى تىنتۋشىلەردىڭ بىردە-ءبىرى كورمەس پە ەدى؟
- سەن اكەلمەسەڭ دە، ۇستالماي قالعان سىرتتاعى قىزمەتتەس جىن-شايتاندارىڭ اكەلىپ بەرگەن! ودان بۇلتارا المايسىڭ، قىلجاقتاماي دۇرىسىن ايت!
- ماقۇل، دۇپ-دۇرىسىن ايتايىن! - دەپ جىميعانىمدا ۇمىتتەنە قارادى تەرگەۋشى. - ەڭ دۇرىسى بىلاي، جىن-شايتان دەگەننىڭ ۇياسى وسى مەكەمەڭىز، وسى اباقتىڭىز بولىپ قالعانىن جاڭا عانا سويلەنگەن ەكى وقيعادان تۇسىنبەيتىن ادام جوق. قول-اياعى كىسەندەلىپ، جاساندى مۇريتپەن كىرگەن قىلمىسكەرىنە قىلشىلداعان جاپ-جاڭا قانجار بەرىپ مەنىڭ قاسىما قاماعان، مەنىڭ جىن-شايتانىم بولماق پا؟ ىڭعاي مىلتىق پەن اۆتومات كۇزەتىندەگى اباقتىنى ءتورت-بەس قاراقشىنىڭ شوقپارىنا شاققىزىپ، ولاردىڭ مەنى اباقتىدان الىستاتىپ اپارىپ جاسىرىن ولتىرۋىنە جول بەرگەن كىم؟ مەنىڭ ءوز جىن-شايتانىم بولماق پا! وسى ەكى وقيعانى سىزدەرگە، جىن-شايتاننىڭ قايدا ەكەندىگىن ءتۇسىنسىن دەپ جاڭا عانا سويلەپ بەردىم عوي! مۇنى ۇمىتاتىنداي ۋاقىت وتپەدى عوي! «اقيقات امالياتتان ىزدەلەدى». اباقتىعا پايدا بولعان بۇل رادتسيا ماسەلەسى دە وسى ورىننىڭ ءوز امالياتىنان ىزدەلۋگە ءتيىستى. مۇنى دا سول جىن-شايتاندارىڭىز مورجادان تۇسىرگەن! مەنى جەيتىن الدىڭعى امالدارىمەن اۋىزدارىنا تۇسىرە الماعاندىقتان، جاسوستىق وسى اسپابىن زاتتىق فاكت ەتىپ جازالاتۋ ءۇشىن تۇسىرگەن! ءولتىرۋدىڭ قاپىسىن تابا الماي قالعان جەندەتتەر ەندى وسىلاي جالا جابۋعا ماجبۇرلەنگەن! ال، مۇنى مەنىڭ ادامدارىم اكەلگەن بولسا كوشەگە قاراپ تۇرعان تەرەزەدەن جول تابا الماس پا ەدى؟ توبەدەگى قۇرالدى ساقشىنىڭ ءدال الدىندا تۇرعان مورجاعا اباقتىنىڭ ءوز جىن-شايتاندارى بولماسا، باسقا ەشكىم شىعا المايتىندىعى فاكت تالاپ ەتپەيتىن شىندىق!
بۇل جاۋابىم حانزۋشاعا اۋدارىلعاندا تەرگەۋ باستىعىنىڭ كوزى قىپ-قىزىل بولىپ جىرتيا قالدى.
- جاسىرىن قۇرالدى تەرەزەدەن الاتىندىعىڭدى ءوزىڭ دە مويىندادىڭ. ايتقانىڭداي سول تەرەزەدەن الىپ، كۇندىز پەش قۇدىعىنا تىعاتىندىعىڭ «فاكت تالاپ ەتپەيتىن شىندىق» ەمەس پە ەكەن! ءوز سوزىڭە ءوزىڭ دە كۋا، توبەدە سەنى كۇزەتىپ تۇراتىن قۇرالدى پوست، قوپارعىش دارىشە ورالىپ تاڭىلعان زاتتى مورجاڭنان ءتۇسىرتىپ، وزدەرىنە قاتەر تىلەي مە؟ قارسى الدىندا تۇرعان مورجادان ءتۇسىرتىپ قويا ما!
- بۇل داۋىڭىز، اقپايتىن شالدۋار داۋ ەكەندىگىن الدىڭعى وقيعا دالەلدەپ بولعان عوي! - دەپ قىنجىلا قارادىم جۇزىنە. - اۆتومات ۇستاپ تۇرعان بىرنەشە پوست، اباقتىنى بۇزىپ، زيانكەستىك ىستەۋگە كەلگەن ازعانتاي عانا قاراقشىنى قۋىپ تاستاۋعا كۇشى جەتپەگەندىكتەن شەگىنگەن بە ەدى؟ وزدەرىنىڭ سىبايلاس-سىرلاس ادامدارى قاراقشى كەيپىمەن كەلىپ سىبىرلاپ-كۇبىرلەپ، وزدەرىن تانىستىرعان سوڭ شەگىنگەندىگىن اباقتى تۇڭلىگىنەن مەن ءوزىم دە تىڭداپ جاتقانىمدى ايتقامىن عوي. سونداي پەيىلدەگى پوستتارىڭىز، سول سىبايلاستارىنىڭ ەكىنشى رەت كەلىپ، شاقپاي-بۇزباي-اق بۇل جالاقور اسپابىن مورجادان ءتۇسىرىپ قانا قايتۋىنا جول بەرمەي مە؟
- ەي، شپيون، سەن ەندى ءبىزدىڭ وتان قورعاۋشى قۇرالدى كۇشىمىزگە كۇيە جاقپاقپىسىڭ؟ - باس تەرگەۋشى زەكىرە تۇرەگەلگەندە، سويىل سوعار بىرەۋى اقىرا تۇرەگەلدى. بۇرىنعى تەرگەۋشى ءتىپتى قاتتى اقىردى:
- پوستتارىمىزدى، قۇرالدى ساقشىلارمىزدى عانا ەمەس، ءتىپتى بۇكىل ساقشى مەكەمەسىن قارالاپ بولدى!
- ءتىپتى، بۇكىل ساياسي زاڭ ورىندارىمىزدى تۇگەل ياناتتاپ بولدى!
- وسىنىسىمەن-اق توڭكەرىستىك ۇكىمەتىمىزگە، كوممۋنيستىك پارتيامىزعا، ماركسيزم-لەنينيزم، ماۋزىدۇڭ يدەياسىنا قانشالىق قارسى ەكەندىگىن ايگىلەپ تۇرماي ما! شەتتەن كىرگەن بۇزعىنشى شپيون ەكەندىگىن وسىنىسىنىڭ ءوزى-اق دالەلدەپ بولمادى ما! بۇدان ارتىق تەرگەپ ۋاقىتىمىزدى ىسىراپ ەتۋدىڭ قاجەتى قالمادى! تەز ۇكىم شىعارىپ، شورت جازالاۋ كەرەك! - بۇرىنعى تەرگەۋشى قايتالاپ شاپتىعىپ، بار ۇكىمىن توبىمەن وسىلاي اقتارا سالعاندا، كۇلىپ جىبەردىم.
- اۋقاننىڭ وسى ءتورت قۇلاقتى ارۋاعىن كۇيەلى قولدارىڭىزبەن پەش مورجاسىنان تۇسىرگەندەگى ماقساتتارىڭىز، وسىنداي ۇكىم شىعارۋ بولاتىن. بىراق، بۇل ۇكىمدەرىڭىزدىڭ ىسكە اسپايتىندىعىن ويلاماعانسىزدار. وسى اباقتىدا بولعان قاپ-قارا امالياتتى حالىق كورىپ بولعان. بۇل قارا امالياتتان اپپاق اقيقات تۋمايتىندىعى اشكەرەلەنىپ بولعان. ءدال وسى اۋلاداعى ساقشى مەكەمەسىن دە، مەملەكەتتىڭ قۇرالدى كۇشىن دە، وسىنداعى ماركسيزم-لەنينيزمدى دە، كومپارتيانى دا قارايتىپ قويعان مەن ەمەس، اۋقاننىڭ قارا قولى ەكەندىگى قازىر اپ-ايقىن!... ءتىپتى، ءبارىن دە قاپ-قارا نيەتتى اۋقان تارىزدەس مانساپقورلاردىڭ قارايتىپ قويعاندىعى قازىر بۇكىل دۇنيەگە ايان! مەنى اتساڭىزدار دا، شاپساڭىزدار دا، ونداي باسشىلارىڭىز حالىق الدىندا ەندى اعارا المايدى!
- اپار، قاماي تۇرىڭدار! اتىلۋعا اسىعا قويماس، ويلانسىن!
- مەنىڭ ويلانارلىق ءىسىم جوق. تەك، وزدەرىڭىز دۇرىسىراق ويلانۋ ءۇشىن وقيعا تۋىلىپ جاتقان اباقتىنى، اسىرەسە كەشە مىنا ءتورت قۇلاق شىققان ورىندى وزدەرىڭىز بارىپ تەكسەرىپ كورىڭىزدەر، تەرەزەدەن كەلىپ، بەرىك پەشتىڭ تۇيىق تۇبىنە كىرىپ كەتتى مە، ارقانعا ءىلىنىپ قانا مورجادان تۇسە قالدى ما، انىقتاماي اتا المايسىزدار!
ەكى اسكەردىڭ الدىنا ءتۇسىپ جۇرە بەردىم. مەن جاتقان اباقتىنىڭ مورجاسى ءۇش-ءتورت قابات تاس كىرپىشپەن جابىلعان ەكەن. ەسىكتەن كىرگەنىمدى كورگەن تەرەزە سىرتىنداعى پوست، ءبىر ادىمداپ شەگىنىپ تۇردى.
تەرگەۋشىلەر ماسەلە تۋىلعان ورىندى تۇستەن كەيىن دە كەلىپ كورمەدى. كەشكە جاقىن كۇلاننان كەلگەن تاماقتى كىرگىزگەن كىلتشى ارقىلى ولارعا تاعى دا سول تالابىمدى جازىپ شىعاردىم.
كەلگەن تاماق شوشىرە ەكەن. بىرەۋىنەن تاعى دا ءبىر حات شىقتى. مۇنى دا كۇلاننىڭ ءوزى جازىپتى: «باسقا وڭشىل-ۇلتشىل دەگەن قالپاق استىنداعىلار قۋانىپ ءجۇر. ۇرىمجىدە «ساياساتتى تياناقتاندىرۋ» كەڭەسى قۇرىلىپ، الدىمەن حانزۋ وڭشىلاردىڭ قالپاعىن الا باستاپتى. ءبىزدى ىزدەي قالسا ەستەرىندە بولسىن دەپ قۇمار مەن اقياعا حات جازدىم. سەنى سوۆەت شپيونى دەگەن جالامەن اۋقاننىڭ قاماتىپ وتىرعانى، ونىڭ بۇرىنعى ءوز كەگى ءۇشىن سول اباقتىدا لۇكشەكتەرگە ولتىرتپەك بولىپ امالداپ جۇرگەنى دە ايتىلدى. ال، سەنىڭ وسىندا كەلگەننەن بەرى شەكارا جاقپەن ەشقانداي بايلانىسىڭ بولماعاندىعىنا وسىنداعى جۇرتشىلىق كۋا بولىپ، سىرتىنان قورعاپ ءجۇر دەپ جازدىم» دەپتى. قىراعى كۇلاشىمنىڭ ۇرىمجىدەگى دوستاردى وسىلاي حابارلاندىرعانىنا قۋاندىم. بۇل حابار ءوز قىزمەتتەستەرىمە جەتسە، «ساياساتتى تياناقتاردىرۋ كەڭسەسىنە» بۇرىنعى احۋالىمدى تۇگەل مالىمدەپ، قايتارىپ الۋدى تالاپ ەتەتىندىگى ءسوزسىز ەدى.
بىراق، مىنا جالا جابىسسا، مەن ەندى تازا عانا وڭشى ەمەس، شەت ەل شپيونى» بولىپ قارالانىپ، كوپ اۋرەلەنۋىم مۇمكىن عوي. «كەدەن كەدەن بولدى، كەدەن نەدەن بولدى» دەپ تۇپتەپ-تەكتەپ قورىتىندى شىعاراتىن زاڭ قايدا! «رادتسيالى شپيون»، «كومپارتياعا، ماركسيزم-لەنينيزمگە ءتىس-تىرناعىمەن قارسى كەرى توڭكەرىسشى بولىپ كەتىپتى» دەپ، اعارتۋ تىزىمىنەن وشىرە سالار ما! سونداي قاتەردە قالعان كۇندە دە بۇلاردىڭ قارالىعىن قارا دەمەي، اپپاق دەسەم، بارلىق كورىپ-ءبىلىپ، قارسى قويىپ وتىرعان اقيقاتىم قايدا كەتپەك، ەكى ءجۇزدى بولىپ ماڭگىلىككە قارايمايمىن با! مەنىڭ بۇلارعا جالا جاپقان جەرىم بار ما؟ جوق، ەندى بۇل كورگەندەرىمنەن كوز جۇمىپ جۇرەر جولىم، تابار ءجونىم جوق! بۇلار وسى قاعيداسى مەن وسى زاڭىنان بەتتەرىن بۇتىندەي بۇرماسا، قاتارلارىنا قايتا قوسىلۋدان كەتكەنىم-كەتكەن. ىمىرالاسار جايىم قالماپتى! كىندىك كەسىپ كىر جۋعان جەرىم، تۋعان ەلىم، سەندەردەن ايىرىلىپ نە كورمەدىم! تالاپ-تىلەگىمنىڭ جالعىز شىراعى، تىرشىلىگىمنىڭ جانى - تۋعان ەلىم، اتامەكەنىم، كوزىمە ءبىر كورىنبەي قالار ما ەكەنسىڭ ءوستىپ! وتانىم!
كوزىمنەن جاس سورعالاعان قالپىندا ۇيىقتاپ كەتىپپىن.
كۇن شىعا ەسىك قۇلپى شاقىلداپ اشىلعاندا وياندىم. تەرەزەدەن قاراپ تۇراتىن كەزەكتەگى پوست كورىنبەدى. ءتىپتى بۇل ماڭدا جوق سياقتى. كوزىمدى سۇرتە شىقتىم دارەتكە. بۇلاق بولىپ اعىپ، قاق بولىپ قاتقان اششى سورلى كوز جاسى بەت-ءجۇزىمدى تىرىستىرا قۇرعاپتى. ۇيىقتاپ جاتىپ تا جىلاي بەرگەن سياقتىمىن...
بەت جۋىپ، تەرموستان شاي قۇيىپ ءىشىپ وتىرعانىمدا، كىلتشى ەسىكتىڭ جالعىز كوزىن اشىپ جىبەرىپ، كەشەگى تەرگەۋشىلەرگە جازعان تالابىمدى سول ۋاقىتتا اپارىپ بەرگەنىن ايتتى: «تەرگەۋ باستىعى جاۋاپ بەرمەي قالىپ ەدى. كوميسسيا قاتارىنداعىلاردىڭ ەكى-ۇشەۋى بۇگىن كەلىپ تەكسەرەتىن بولعانىن، بىرەۋىنەن جاڭا عانا ەستىدىم. باستىقتارى كەلىپ كورگىسى كەلمەسە، وزدەرى كەلىپ كورمەك ەكەن» دەپ اسىعا ايتتى دا، ەسىك كوزىنىڭ قاقپاعىن جابا سالا جونەلدى.
بۇل جايتتان، تەرگەۋ كوميسسياسى ءوزارا كەلىسە الماي، ەكى جىككە بولىنە باستاعانداي سەزىلدى ماعان. تەكسەرۋ ءستيلى جاعىنان بولسا دا ءوز ارالارىندا تالاس تۋىلسا، مەنىڭ جاۋاپ فاكتتەرىم بەكەر قالماس ەدى. تىم بولماعاندا جاۋابىمدى قايتا تىڭداتادى عوي. ايتىسقا قايتالاپ تۇسسەم، بالكىم جەڭەرمىن دە!.. ماعان مۇلدە جات كوزبەن قاراپ، ءتىل قاتپاي جۇرگەن مىنا كىلتشىگە وسى حاباردى جەتكىزىپ قويۋدى حاتشى تاپسىرعان بولسا كەرەك. جىككە بولىنە قالعاندا، ول، ارينە جەتە تەكسەرىپ انىقتاۋ جاعىنا شىعادى عوي، جاۋابىن ويلانا وتىرسىن دەپ الدىن الا جەتكىزگەن حابارى بولسا كەرەك.
ساعات تاڭەرتەڭگى سەگىزدەن اسا بەرگەندە كىلتشى تاعى دا جەتىپ كەلدى ەسىككە.
- تەرەزە الدىنداعى تسەمەنت استىن ءوزىڭىز ءبىر تەكسەرىپ قويىڭىز! - دەي سالا تاعى دا جونەلدى. ءوزىنىڭ بۇل اسىعىستىعىنا قاراعاندا، مەنىڭ نومىرىمە كىرۋ جاعىنان ۇيعىر كىلتشى دە اڭدۋعا تۇسكەن ءتارىزدى. تەرەزە الدى ەسىمە ەندى ءتۇسىپ، تۇرەگەلىپ بارسام، قوپارىلعان تسەمەنت تاقتا ورتاسىنان جارىلعان ەكەن. ءبىر جاعىنان كوتەرىپ ەكىگە ءبولدىم دە جارتى سىنىعىنىڭ استىنا قارادىم. كىشكەنە عانا قۇرىش ارا جارتىلاي كورىندى. جۇلىپ الدىم دا، جارتى تاقتانى بولەك سۇيەپ قويا سالدىم.
سىرتتان قاراپ تۇرۋعا مىندەتتەلگەن پوست سودان ون بەس مينۋت وتكەندە كەلدى. تەمىر ارانى قولىما الىپ كورسەتكەنىمدە، ول تاڭدانعانداي بادىرايا قارادى ماعان.
- مىناۋ تەمىر كەسەتىن ارا. مۇنى انا بولىنگەن تسەمەنت تاقتانىڭ استىنا كىم قويعانىن بىلەسىز بە؟ - دەپ سۇرادىم.
- تۇر ورنىڭنان! - پوس اقىرىپ قالدى. - رۇقسات الىپ سويلە!
تىكە تۇرىپ «باۋگاۋ»[3] ايتىپ، رۇقساتپەن قايتا سۇرادىم. ول جاقىنداپ كەلىپ، ارا مەن تسەمەنت تاقتاعا ۇڭىلە قارادى دا، جاۋاپسىز قايتا شەگىنە قالدى. جۇزىنەن ابىرجۋدىڭ قىزعىلت رەڭى كورىندى.
- كەشە كەشتە بۇل تسەمەنت ءبۇتىن تۇرعانىن ءوزىڭىز دە كورگەن شىعارسىز؟ - كۇزەتشى جىگىت بۇل سۇراۋىما دا جاۋاپ بەرمەي، بەدىرەيە قالدى. - بۇل تاقتانىڭ سىنىپ قالعانىن وسى جاڭا عانا كورىپ، استىنا قاراسام، مىنا قۇرىش ارا شىقتى. الدىڭعى كۇنى ءتىنتۋشى ءۇش حانزۋ اسكەر كەلىپ، بۇل تاقتانى ەكەۋلەپ كوتەرىپ قاراعاندا ەش نارسە تابا الماعان. مىنا ارا قالاي دا وسى وتكەن تۇندە قويىلعان! اسىعىس قويىلعاندىقتان تاقتا ءبولىنىپ كەتكەن!...
- مۇندا نە شاتاعىڭ بار سەنىڭ، وتىر! - شاق ەتە ءتۇستى كۇزەتشى.
- باۋگاۋ ءبانجاڭ[4], بۇل مەنى قاتال تەرگەۋگە، قيناۋعا تۇسىرەتىن ماسەلە! سوندىقتان سىزگە الدىن الا مالىمدەپ تۇرمىن. مۇسىلمانسىز عوي، وبالىما قاراپ، بۇل وتكەن تۇندە قانداي وزگەرىس بولسا دا، قايدا بارساڭىز دا اقيقاتىن ايتىڭىز! بۇل، ماعان جالا جابۋشىلاردىڭ قويعان اراسى! مەن ءوزىم دە وسىنداي جالالارمەن قامالىپ جاتقان اداممىن!
- وتىر! - دەپ قايتا زەكىگەنىندە وتىرا كەتتىم. بۇيرىعىن تەز ورىنداعاندىعىم ءۇشىن بولسا كەرەك، سونان سوڭ جۇمسارا سويلەدى. - ولاي بولسا، سەن ءوز كورگەنىڭ بويىنشا جاۋاپ بەرە بەر، مەن تۋرالى شاتاعىڭ بولماسىن!
- ءسىزدى مەن كۋاعا تارتپاق ەمەسپىن. بىراق، كۇزەت ورنىڭىزعا بۇگىن ساعات سەگىز جارىمدا كەلگەندىگىڭىزدى، تۇندە تەرەزە كۇزەتكەن ەشكىم بولماعاندىعىن ايتپاسام، قيناۋعا تۇسەمىن!
- سويلەمە، تىنىش وتىر! - دەپ پوست تەرەزەدەن ءسال الىستاپ بارىپ تۇردى. ءجۇزىنىڭ الەمتاپىراق بولىپ جايسىزدانىپ قالعانىنا قاراپ قويىپ، «تىپ-تىنىش» وتىرا بەردىم. كۇزەت قويىپ شەكتەلگەن ورىندى تەكسەرىپ كورۋ تالابىما باس تەرگەۋشىنىڭ كەشە جاۋاپ بەرمەي قويعان سەبەبى، كۇزەتشىنىڭ وسى ابىرجۋىنان ءبىلىندى: سىرتتاعى حالىق كۇزەتشىلەرى مەن حاتشى قويعان مىنا پوستتى تالدىرىپ-شارشاتىپ بارىپ، جالاقور ارانى ورنالاستىرۋدىڭ شارتىن دايىنداۋدىڭ ۋاقىتىن كۇتكەن سياقتى. جەندەتتەرىنىڭ قۇرىش ارانى تسەمەنت تاقتانىڭ استىنا ورنالاستىرىپ بولعانىن ەستىسە، مۇندا ءوزى ەندى كەلىپ، ءوزى «ءتىنتىپ» تاپپاق بولۋى مۇمكىن.
ساعات تۇسكى دەمالىسقا ون مينۋت قالعاندا عانا جەتتى تەرگەۋشىلەر. تۇگەل كەلدى. باس تەرگەۋشىنىڭ وقيعا وتىلگەن ورىنداعى تەكسەرۋدى قىسقارتۋ ءۇشىن ىستەن تۇسەتىن ۋاقىتتى ادەيى تاڭداعاندىعىن سەزدىم. كوميسسياداعى قارسى جاقتى الداپ-امالداپ كەشىكتىرىپ، تەكسەرۋدى وسى اسىعىس ۋاقىتقا تۋرالاعانى بولسا كەرەك.
كوميسسيا اباقتى ىشىنە تۇگەل كىردى. حاتشى تاعى دا ۇدىرەيە قاراپ، ارت جاقتا قالدى. مەن وعان مورجانى ىمداپ قالدىم. حاتشى لىپ ەتىپ سىرتقا شىقتى. ول شىعىسىمەن توبەدەگى پوستتىڭ مورجا اۋزىن جاپقان كىرپىشتەردى ءبىر-بىردەن الىپ تاستاپ جاتقانى ەستىلى. تەرگەۋ كوميسسياسىنداعىلارعا الدىمەن مورجاداعى رادتسيا تۇسكەن ءىزدى كورسەتكىم كەلدى. ارانى ارتىما جاسىرا تۇرىپ سويلەدىم:
- مارحامات ەتىپ الدىمەن جالالى رادتسيانىڭ پەش قۇدىعىنا قايدان تۇسكەندىگىن تەكسەرىپ كورىڭىزدەرشى!
تەرگەۋ باستىعى بۇل تالابىما قۇلاق اسپاي، پەش تۇسىنان وتە شىقتى. ەكى كوزى سىنعان تسەمەنت تاقتادا. تەرەزە الدىنا بارىپ، سوعان قاراپ تۇرىپ قالدى دا، كوميسسيا مۇشەلەرى مەنىڭ ءوتىنىشىم بويىنشا پەشتىڭ بەرگى قابىرعاسى اشىق تۇرعان قۇدىقتارىنا ءۇڭىلدى (الدىڭعى كۇنگى ءتىنتۋشى اسكەرلەر ارقايسىنىڭ الدىڭعى قابىرعاسىنان بىرنەشە كىرپىشتى الىپ تاستاعان بولاتىن). سونداعى ءتىنتۋ جۇمىسىندا بىرگە بولعان حاتشى ارتتارىنان بارىپ تۇسىندىرۋگە كىرىسكەندە تەرگەۋدىڭ بەس كوميسسياسى ماعان سۇرلانا قاراپ قويىپ، ىقىلاسپەن تىڭدادى ونىڭ ءسوزىن. حاتشىنىڭ ماعان ءالى دە بولىساتىندىعىن وسى جەردە كوردىم: ماعان ەستىرتپەگەن فورمادا كۇبىرلەي سويلەپ، تۇپكى قۇدىقتىڭ ىشىنە تۇسكەن توپىراق ارالاس ىس كۇلىن كورسەتتى. ودان ءبىر ۋىس الىپ، گازەتكە توكتى دە، الدىڭعى ەكى قۇدىق ىشىندەگى كۇلدەن تۇپتەگى قۇدىق كۇلىنىڭ الدەقايدا كوپ ەكەندىگىن، ونىڭ مورجادان ءتۇسىپ كوبەيگەندىگىن ايتقانداي بولدى. الدىڭعى قۇدىقتاردىڭ ىشىندەگى كۇلدەن دە ءبىر-ءبىر ىس الىپ، ايىرىم-ايىرىم گازەتكە توكتى. كوميسسيانىڭ ءۇش-ءتورت قۇدىقتاردىڭ تۇبىنە مۇقياتتاي قاراسىپ، تۇيىلە كۇبىرلەستى. تالاس بارىنا ەندى سەندىم. بويكۇيەز قاراسىپ سىرتتاپ تۇرعان بۇرىنعى تەرگەۋشى مەن تاعى ءبىر كوميسسيا ولارعا قارسى بىردەمە دەسىپ قالعاندا حاتشى كويلەك جەڭىن سىبانىپ جىبەرىپ، پەش موينىنان ءۇش كىرپىشتى جۇلىپ تاستادى. مورجانىڭ سىرتقى اۋزىنان تۇسكەن ساۋلە الىسىراقتا تۇرعان ماعان دا كورىندى. تەرگەۋ مۇشەلەرى ءبىر-بىردەن ءۇڭىلدى مورجا ىشىنە. وراۋلى رادتسيانىڭ توبەدەن تۇكەن ءىزى ايقىن بولسا ەكەن دەپ تۇرعانىمدا، تەرگەۋ باستىعى تەرەزە جاقتان كەلىپ قاتقىل ۇنمەن سويلەپ، تاعى ءبىر پالەنى تابا قويعانداي بولدى:
- مورجا سىرتىنان كەسەك تۇسكەن بولسا كەرەك! - دەپ ءوزى بارىپ مورجا ىشىنە ۇڭىلە قارادى دا، قۇدىق تۇبىندەگى كۇلدىڭ ءىشىن اقتارىپ كورۋدى بۇيىردى. وعان حاتشى قول سۇقپاي تۇرعانىندا ءبىر حانزۋ كوميسسيا سىبانىپ جىبەرىپ اقتارىپ ىس كۇل ىشىنەن قارايىپ كەتكەن كىشكەنە جارتى كىرپىشتى سۋىرىپ الدى. «ايتپادىم با؟» دەپ قالدى باس تەرگەۋشى. كوميسسيا قۇرامىنداعىلار ءۇنسىز ۇڭىرەيىستى ءبىر-بىرىنە. حاتشى ول جارتى كىرپىشتى دە ءبىر گازەتكە وراپ جاتىپ، «قايدان، قاشان تۇسكەن كىرپىش ەكەندىگىن قايتىپ بارىپ تەكسەرەلىك! - دەپ كۇبىرلەدى. ۇستەمسي قاراپ تۇرعان باس تەرگەۋشى تەرەزە جاققا قايتا بارىپ، تسەمەنت تاقتاعا تاعى دا اڭىرا قارادى. ورنىندا جاتقان جارتىسىنىڭ استىنا كوبىرەك ءۇڭىلدى.
- ول تسەمەنت تاقتا استىنا قويىلعان اراڭىزدىڭ قايدا كەتكەندىگىنە تاڭىرقاماي-اق قويىڭىز! - دەپ جۇزىنە كۇلە قارادىم. كوميسسيا مۇشەلەرى تۇگەل قاراي قالدى بىزگە. قۇرىش ارانى جارقىراتىپ بارىنە كورسەتتىم. - ول، مىنە! - اقشىل ءجۇزى كۇلبەتتەنە قالعان تەرگەۋ باستىعىنىڭ وزىنە ۇستاتا سالدىم.
- بۇل قايدان شىقتى؟ - دەپ حاتشى ءۇڭىلدى دە، ءتىلماش ماعان ءتۇسىن بۇزعانسي بۇيىردى:
- بۇل جەردەن تاعى ءبىر ماسەلەڭ اقتارىلعان سياقتى عوي، قانە، وسى جەردىڭ وزىندە سويلەپ بەر!
مەن تىكە تۇرىپ، تەرەزە الدىنداعى تسەمەنت تاقتا جونىندە كورگەن-بىلگەنىمدى تۇگەل سويلەپ بەردىم. بۇگىن تۇندە تەرەزەگە قويىلعان كۇزەتشىنىڭ (ول كۇزەتشى اۋىسىپ، ورنىنا كەلگەن جاڭا كۇزەتشىگە قاراپ قويىپ سويلەدىم.) بەلگىسىز عايىپ بولعاندىعى مەن تسەمەنت تاقتانىڭ سىنعاندىعىن كورىپ كۇماندانىپ، ءتىنتىپ، ارانى سونىڭ استىنان تاپقاندىعىم تەرگەۋ كوميسسياسىنا تولىق مالىمدەلدى. ءۇنسىز ءۇڭىلىپ تىڭداعان تەكسەرۋشىلەر تۇگەل تۇكسيگەن كۇيدە شىقتى اباقتىمنان.
مورجا تۇبىندەگى كۇل استىنان جارتى كىرپىش شىققانى كەسىر بولماسا، شاقىرتىپ تەكسەرتكەندەگى ماقساتىم، نەگىزگى جاعىنان ءساتتى ورىندالعانداي بولدى. بىراق، مەنى تەرگەۋ بولىمىنە تۇستەن كەيىن مىلتىقتى ەكى اسكەر تاعى دا ايداپ اپاردى. سويتسە دە تەرگەۋ كوميسسياسىنىڭ بىرنەشەۋى كۇلىمسىرەي قارادى ماعان. تەرگەۋ ورنىنداعىلاردىڭ جاۋاپكەرگە بۇلاي قاراۋى جاقسى لەپەس ەدى.
- سەن الدىمەن مىناعان شىندىق جاۋابىڭدى بەر، - دەپ تەرگەۋ باستىعى تىكىرەيە قالدى. - تەمىر كەسەتىن مىنا ارانى وتكەن تۇندە ساعان كىم اكەلىپ بەردى؟ بۇل ماسەلە جونىندە جالتارىپ، ۋاقىتىمىزدى الما!
- مۇندا دا مەن جالتارارلىق ماسەلە جوق. پروكۋراتۋرا مەن ساقشى ورىندارىن باسىنىپ، قۋىرشاققا اينالدىرىپ العان جىن-شايتاندار اكەلىپ قويعاندىعى بەپ-بەلگىلى!
- «بەپ-بەلگىلى؟» قالاي بەلگىلى؟ سويلە!
- باسقا فاكتتەردى بىلاي قويىپ، الدىڭعى ىستەپ جۇرگەن قاستىقتارىنان دا بەلگىلى! تەرەزە الدىنداعى قالىڭ تسەمەنتتى دە ماعان وسى جالانى ارتۋ ءۇشىن ىسكە جاراتپاق بولىپ قوپارعاندىقتارى انىق. ەگەر مەنى اباقتىدان، ۇزدىكسىز جابىلىپ جاتقان جالالاردان قۇتقارماق نيەتتەگى بىرەۋلەر كەلگەن بولسا، ولار تۇپ-تۋرا تەرەزەنىڭ ءوزىن قوپارماي ما! اباقتى ىشىندەگى اۋىر جۇمىس تالاپ ەتەتىن تسەمەنتتە نەسى بار!... تەمىر كەسەتىن مىنا كىشكەنتاي ارانى رەشەتكا تەمىرلەرىنىڭ اراسىنان-اق وتكىزىپ، ماعان قولما-قول بەرە سالماس پا ەدى! ونداي اسىعىس مەزەتتە ىشتەگى تسەمەنتتى قوپارىپ، سونىڭ استىنا جاسىرۋ وڭاي ما، ءيا تەرەزەدەن وتكىزىپ، ماعان بەرە سالۋ وڭاي ما، ويلاپ كورىڭىزدەرشى! جالاقور جىن-شايتانداردىڭ ىستەگەن ءىسى ەكەندىگى سودان بەلگىلى.
- وندا سەن ءوزىڭ قايداسىڭ؟ جاۋىڭ بولسا، ءدال قاسىڭا كەلىپ شاقىلداتىپ تسەمەنت قوپارىپ جاتقاندا ايقايلاپ كۇزەتشىنى شاقىرماس پا ەدىڭ؟ ءوز جىن-شايتاندارىڭنىڭ ىستەگەن ءىسى ەكەندىگى وسىدان ءتىپتى بەلگىلى ەمەس پە!
- مەنىڭ دوستارىم بولسا، ول تسەمەنتتى قوپارىپ قايتپەك! جاڭا عانا بەرىلگەن جاۋابىم قۇلاعىڭىزدان ءالى الىستاماعان شىعار. دەمەك، مەن ءۇشىن ول تسەمەنتتى قوپارۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتىگى جوق. ال، ەكىنشى دالەلىم: مەنىڭ قۇتىلۋىما كومەكتەسكىسى كەلەتىندەر اباقتىمنىڭ ىشىنە كىرە المايدى، كىلتى دە جوق. قۇرالدى پوست بار! ونىڭ كەرىسىنشە وسى ورىندى يەكتەپ، باسىنىپ العان جىن-شايتاننىڭ ءىسى دەيتىن سەبەبىم: بۇلاردا كىلت بار، وزدەرى قورقىتىپ العان پوست كورسە دە كورمەيدى، كۇندىز-ءتۇنى ولارعا ەسىك اشىق. سايمانى جەتكىلىكتى... بۇل جۇمىستارىن مەن وسىندا سۇراقتا تۇرعان شاعىمدا-اق ورىنداي سالعان! سول تسەمەنتتىڭ استىنا ارا تىققانداردىڭ كىم ەكەندىگىنە بۇدان ايقىن دالەل بار ما!
ماعان جىلى جۇزبەن قاراپ وتىرعان ەكى كوميسسيا، نامىس ءۇشىن تاعى ءبىر وزەۋرەگىسى كەلگەن باس تەرگەۋشىدەن بۇرىنىراق سۇراق قويدى ماعان:
- ال، سول تسەمەنت تاقتا استىن ءوزىڭ بۇگىن تاڭەرتەڭ نە ماقساتپەن ءتىنتتىڭ؟
- تەرەزە الدىنداعى ەكىگە ءبولىنىپ جارىلىپ كەتكەن تسەمەنت تاڭەرتەڭ، اباقتى جارىعاندا ءتۇستى كوزىمە، بۇرىن قوپارىلىپ كۇدىكتەندىرگەن تسەمەنت بۇگىن جارىلىپ، ءتىپتى كۇدىكتەندىرگەندىكتەن ءتىنتىپ قاتەرلى قۇرىش ارانى تاپتىم!
- جالا جابۋشىلار بۇل ارانى سول تسەمەنت استىنا نە ماقساتپەن جاسىرعان دەمەكسىڭ؟ - دەپ سۇرادى ءبىرى.
- بۇل ەڭبەكتەنۋلەرىنىڭ ماقساتى قازىر-اق ايقىندالادى. مىنا باستىقتىڭ ماعان قىلمىس ارتقان ارتىسىنان-اق تۇسىنەسىزدەر! ايتەۋىر، بۇل ارانى تەرەزەنىڭ الدىنا كىمنىڭ قويعاندىعىنا ەندى تالاس جوق شىعار؟ بۇل ماقساتتاعى جۇمىس الدىڭعى كۇنى اباقتىعا ءتىنتۋ جۇرگىزىلۋدىڭ الدىندا باستالعان. تەرەزە الدىنداعى سول تسەمەنتتىڭ قوپارىلىپ قالعانىن سول ءتىنتۋ ۇستىندە كورگەنمىن...
- توقتات جاساندى جاۋابىڭدى! - دەپ اقىرىپ قالدى باس تەرگەۋشى. سالاقتاپ قانا توقتاپ قالعان سوڭعى سوزىمنەن ۇستاي الدى. - جىن-شايتاندارىڭ ارانى بۇگىن تۇندە اكەلىپ جاسىرعان! كەشە تاڭەرتەڭ راديو ستانتسياڭدى قولعا تۇسىرگەندىگىمىزدى سىرتتاعى ادامدارىڭ كەشە كۇندىز ەستىگەن. ونداي زور زاتتىق فاكت قولعا تۇسكەن سوڭ ەندى اباقتىدان دەرەۋ قاشپاساڭ قۇتىلا المايتىندىعىڭدى دا بىلگەن. تەمىر كەسەتىن ارانى سوندىقتان بۇگىن تۇندە اكەلىپ، ءوزىڭ تاڭداعان ورىنعا جاسىرعان. بۇل فاكتتى قالاي اۋدارماقسىڭ!
- مىنە! - دەدىم، جاڭاعى سۇراۋ قويعان ەكى كوميسسياعا قاراپ قويىپ. - ارا تۋرالى ماعان ارتاتىن ماسەلەڭىزدى ءدال وسىلاي قوياتىندىعىڭىز دا ويلاعان جەرىمنەن شىقتى. ماعان رادتسيانى مويىنداتۋ ەڭ نەگىزگى ماقساتىڭىز بولعاندىقتان، سوعان ىلە-شالا رەشەتكاداعى تەمىردى كەسەتىن ارانى دا اباقتىنىڭ ءبىر جەرىنە جاسىرا تۇرۋدى كۇنى بۇرىن جوسپارلاعانسىزدار. جاڭاعى ءسىزدى تۋلاتىپ قويعان سوڭعى ءبىر سويلەم ءسوزىم، باسقا ەمەس، وسى جوسپارداعى جۇمىستارىڭىزدىڭ قاشان باستالعاندىعى جايىندا عانا بولاتىن. كەشىرىڭىز، ەندى ارتىق ءسوز قوسپاي «كەلىسە» قالامىز! ءسىز بۇگىن تەمىر ارانى ءتىنتىپ تاپقان بولىپ، ودان «جاۋاپكەر ەندى قاشپاق بولعان» دەگەن قورىتىندى شىعارماق بولعانسىز. ول قورىتىندىڭىزدان، «رادتسياسىنىڭ قولعا تۇسكەندىگىنەن قورقىپ قاشپاق بولعان» دەگەن تۇسىنىك تۋدىرماقسىز دا، رادتسيانى مويىنىما ارتىپ، ءتىلىمدى بۋماق بولعانسىز، سولاي ەمەس پە! تەمىر كەسەتىن ارا جونىندە بۇدان باسقا سىيىمدى لوگيكا بار ما؟ بىراق، باقىتقا جاراي بۇل پالەنى مەن قولعا ءتۇسىرىپ، مەن اشكەرەلەدىم. سىزدەر، ءبىر-ەكىلەگەن ۇر دا جىق تەرگەۋشى ەمەس، ساراپقا سالۋعا كەلگەن كوپشىلىكسىزدەر عوي، ادىلەت پەن كوپشىلىك قاشان دا ەگىز. ءوزارا تالقىعا سالىپ كورىڭىزدەرشى!
- بىزگە نۇسقاۋ بەرۋدى توقتات! - دەپ زەكىرىپ قالعان باس تەرگەۋشى وسى قاۋىرت بۇيرىعىنان ءوزى شاشالىپ، جوتەلىپ قالعانىندا نەگىزگى ءسوزىمدى جالعاستىرا جونەلدىم.
- كوپشىلىك، بۇگىن وتكەن تۇندە، ياعني ءدال وسى ارانى كارانتين بولعان اباقتىعا كىرگىزەتىن تۇندە تەرەزەدەگى پوست جوق! قايدا كەتكەندىگىن سول كۇزەتشىنىڭ وزىنەن سۇراپ انىقتاساڭىزدار، كوپ جۇمباق شەشىم تابار ەدى!
- ەندى كۇزەتكە كەيىنگى شىققان مىنا پوستىمىزعا دا جالا جاپپاقپىسىڭ! - باس تەرگەۋشى اقىرا تۇرەگەلدى.
- باس كەسپەك بولعان جەردە ءتىل كەسپەك جوق. كۇمانىمدى دە، فاكتىمدى دا ءوز الدارىڭىزعا قويۋعا حاقىلىمىن! مەنىڭ بۇل سوزىمنەن جالا شىعىپ تۇرعان دا جوق. ول كۇزەتشىدەن شىندىق فاكت تاپپاق تالابىم بويىنشا ايتىپ تۇرمىن. ونىڭ تۇندە ءبىر جاققا كەتكەنى مەن تاڭەرتەڭ ساعات سەگىز جارىمدا قايتىپ كەلگەنى انىق. كۇزەت مىندەتىندەگى اسكەر قايدا باردى، كىم ەرتىپ اكەتتى؟ ەرتىپ اكەتۋشىنى وزىنەن سۇراپ تاۋىپ تەرگەيتىن مىندەتتەرىڭىز دە بار!
- سەن ەندى ءبىزدى ارباي بەرمە! - ستولىن تىستەنە تاقىلداتتى باس تەرگەۋشى. - ءوز جاۋابىڭدى بەر! وسى ارانى سول تسەمەنت استىنا جاسىرعان كىم دەمەكسىڭ؟ بىلجىراماي توق ەتەر جاۋابىڭدى ايت! فاكتسىز ءسوز اقپايدى!
- دۇرىس، فاكتسىز جاۋاپ اقپايدى! - دەپ ونىڭ ءوز ءسوزىن قايتاردىم دا حاتشىنىڭ قالدىرماي جازۋى ءۇشىن اسىقپاي جايلاپ سويلەدىم. - «بىلجىراماي توق ەتەر جاۋابىمدى ايتايىن». بىراق، فاكت دەگەن قۇقىققا دا، ۇلىق بەتىنە دە قارامايدى، ايىپقا بۇيىرماڭىز! ارانى تسەمەنت استىنا كىمنىڭ قويعاندىعىن وزىڭىزدەن باسقا ەشكىم بىلمەيدى ەكەن. وعان فاكت مىناۋ: سىزدەر جاۋاپكەردىڭ قايتالاپ-قايتالاپ قويعان تالابى بويىنشا وقيعا وتىلگەن ورىنعا كەشە كەلمەي، بۇگىن تۇسكى دەمالىسقا قايتار شاقتارىڭىزدا عانا، اسىعىس ۋاقىتتا كەلدىڭىزدەر. مەن تسەمەنت استىنان تاۋىپ العان ارانى جاستىعىمنىڭ ۇستىنە اشىق قويىپ وتىرعانمىن. ونى اباقتىعا كىمنىڭ كىرگىزگەنىنە انىق دالەل تابا الماي وتىر ەدىم. مۇنى وسى تەرگەۋ كوميسسياسىنان بىلەتىن بىرەۋى بار ما ەكەن دەگەن كۇمانىمدى ايقىنداۋ ءۇشىن سىزدەر كىرىپ كەلە جاتقاندا ارتىما جاسىرا ۇستاپ تۇرەگەلدىم. اباقتىعا ماسەلەنى انىقتاۋ ءۇشىن كىرگەن تەرگەۋشىنىڭ نازارى مۇندايدا الدىمەن ماسەلە تۋىلعان ورىندا بولادى عوي، ويتەتىنى، تەكسەرەتىن ۋاقىتتارىڭىز قىسقا. كوميسسيا مۇشەلەرى تۇگەلىمەن پەشتى ماڭايلاعاندا، «تەرگەۋ باستىعى» - مىندەتى ەڭ اۋىر تەرگەۋشى بولىپ تۇرىپ، ءسىزدىڭ ونىمەن ءىسىڭىز دە بولمادى. تۋرا تارتىپ بارىپ، تەرەزە الدىنداعى تسەمەنتكە ۇڭىلە قالدىڭىز. جالا قىزمەتىندە جۇرگەندەردىڭ «ارانى تەرەزە الدىنداعى تسەمەنت استىنا قويدىق» دەگەنىن ەستىپ كەلگەندىگىڭىز سەبەپتى، تسەمەنت تاقتانىڭ ەكىگە ءبولىنىپ تۇرعانىن كورىپ عاجاپتانعاندىعىڭىزدان تىم اسىعىس بارىپ، سۇرلانا قارادىڭىز ماعان!... ەكىنشى رەت قايتا بارىپ اڭىرىپ تۇرعانىڭىزدا مەن كۇلە جاۋاپ قاتتىم: «ول تسەمەنت تاقتانىڭ استىنداعى اراڭىزدىڭ قايدا كەتكەندىگىنە تاڭىرقاماي-اق قويىڭىز، ول مىنە!» دەپ كورسەتتىم دە ءوز قولىڭىزعا بەردىم! دەمەك، وسى ارانى تەرەزە الدىنداعى قوپارىلعان تسەمەنت استىنا قويعان جىننىڭ كىمنىڭ جىنى ەكەندىگىن ءوزىڭىز بەن اۋقاننىڭ كومەكشىسى ەكەۋىڭىز عانا بىلەسىزدەر. بۇل جىندارىڭىزدىڭ ءتۇپ يەسى سوڭعى اتالعان «لاۋ جياڭىڭىز» ەكەندىگىندە داۋ جوق. ءسىز مۇندا تاعايىندالىپ كەلۋدىڭ الدىنداعى وقيعالاردى دا باسقارىپ كەلگەن سول كىسىڭىز بولاتىن! - باس تەرگەۋشى شاتىناپ-شاشىراي تۇرەگەلگەندە وسى ساتىداعى ءسوزىمنىڭ قالعان ءبىر سويلەمىن ايتىپ ۇلگەردىم. - ال، بۇل فاكتتى، سول تسەمەنت استىنا ارا قويىلار الدىندا كەتىپ قالعان كۇزەتشى ءتىپتى ايقىندايدى. ونى جىندارىڭىزدىڭ بىرەۋى الداپ ەرتىپ اكەتكەن. ونى بىرەۋ ەرتىپ اكەتپەي، ۇيقىسى كەلگەندىگىنەن ءوزى كەتكەن دەيتىن لوگيكا جوق. ۇيقىسى كەلسە، وزىنە مىندەتتەلگەن تەرەزەسىنىڭ سىرتىنا وتىرا قالىپ-اق قورىلداي بەرمەي مە!
اۋزىنان كوبىك بۇرقىراعان باس تەرگەۋشى تىلدەپ، ياناتتاي ۇمتىلدى ماعان. كوميسسيا مۇشەلەرىنەن ەكى-ۇشەۋى كەلىپ، الدىن توسا قالدى. ولاردى سەرپىپ باس تەرگەۋشى كيمەلەي تۇسكەندە، تۇستەرىن بۇزا قاراپ تۇرەگەلگەن حاتشى مەن ءتىلماش كەلىپ، كۇبىرلەگەن سوگىسپەن تۇيىلە توسقاندا عانا توقتادى بۋرانىڭ زىركىلدەۋى.
- ال، كوپشىلىك، - دەدىم مەن. - بۇل كىسى مەنىڭ جاۋاپكەر كورىنىسىندە تۇرعاندىعىمدى پايدالانىپ، تەرگەۋگە قارسى شىقتى دەگەن سىلتاۋمەن ەندى ۇرىپ ولتىرمەك بولىپ تا تۇرەگەلگەن شىعار. بىراق، قازاقتا «جانى كەيىگەن ءتاڭىرىن قارعايدى» دەيتىن ماقال بار. وزىمە جالا ۇستىنە جالا جابىلىپ قيناپ تۇرعاندا تەرگەۋشى تۇگىل تاڭىرگە دە قارسى فاكت قويۋعا، ءوزىمدى اراشالاۋعا ءماجبۇرمىن. كەيىنگى وسى ەكى جالا تۋرالى قالعان فاكتتىك جاۋاپتارىمدى سويلەپ بىتىرۋىمە رۇقسات ەتىڭىزدەر! ۇرىپ ولتىرسەڭىزدەر دە، داراعا اسساڭىزدار دا، ءتىلىمدى كەسسەڭىزدەر دە جازامدى سويلەپ بولىپ تارتايىن!
- سويلەسىن! سويلەسىن! سويلە! - دەدى ءۇش-ءتورتى جارىسا. باس تەرگەۋشى جان-جاعىنا قاراپ ءتىسىن قايراي بارىپ وتىردى ورنىنا.
- جاۋابىن سويلەپ بولماي جازالاۋ زاڭدا دا جوق. تەرگەۋشىدە قازىر بۇلاي جازالايتىن قۇقىق تا جوق! - دەپ ءتىلماش حانزۋشا ناقتاي سويلەدى. سوڭعى پىكىردى، بۇرىن ءوز جاعىنان ءسوز قاتىستىرماي كەلگەن مىقتى ءتىلماش ايتقاندىقتان ارقالانا سويلەدىم:
- بۋ اراسانعا ءتۇسىپ ەمدەلۋ ءۇشىن ۇرىمجىدەن كورنەۋ كەلگەن مەنى وسى اباقتىعا قاماتقان جالاقورلاردىڭ زاڭعا قارسى ىستەمەگەن ءىسى قالماعاندىعىن ەستىپ تە، ءتۇسىنىپ تە بولدىڭىزدار. وزدەرىڭىز كوميسسيا بولىپ قۇرالىپ كەلۋدەن بۇرىنعى ىستەگەن قاستىق پەن جالالار اشىق فاكت الدىندا تولىق جەڭىلىپ، ءولىپ بولعان. سىزدەر كەلگەننەن بەرگى، ءبىر-بىرىنە بايلانىسىپ جۇرگىزىلگەن مىنا ەكى جالا دا جانتالاسقا تۇسكەندىگىن كورىپ وتىرسىزدار. قاتارداعى جاي تەرگەۋشى عانا ەمەس، باس تەرگەۋشىنىڭ فاكت قويۋ ورنىنا جۇدىرىعىن الا جۇگىرۋى سول جانتالاسۋدىڭ دالەلى. ويتەتىنى، جالاڭاش جۇدىرىقتان باسقا ەشتەڭەسى قالماعان. وتىرىكتىڭ ءومىرى قىسقا. كەيىنگى وسى ەكى جالا تۋرالى ەكى كۇننەن بەرى قايتارعان جاۋاپتارىمنان قالعان، قىسقا عانا ءۇش ءتۇرلى پىكىرىم بار: ءبىرىنشى، مورجا تۇبىنەن تابىلعان جارتى كىرپىش جونىندە ماعان سۇراق قويىلمادى، قويىلماق تا ەمەس. سوندىقتان ءوز جاۋابىمدى بەرە كەتەيىن. الدىڭعى كۇننىڭ ارعى كۇنى تىنتۋگە كەلگەن ءۇش اسكەر پەش قۇدىقتارىنىڭ قابىرعاسىن لوممەن تۇيگىلەپ تەسكەن. مورجانىڭ تۇبىنەن تابىلعان جارتى كىرپىش، ەگەر پەش قالانعان شاقتا قالعان كونە كىرپىش بولماسا، لوممەن ۇرىلعاندا قابىرعاسىنان تۇسكەن كىرپىش. قالايدا ول مورجادان تۇسكەن ەمەس. پەش قالايتىن كىشكەنە كىرپىشتىڭ جارتىسى ەگەر مورجادان تۇسكەن دەلىنسە دە، ول كەڭ مورجانىڭ ىسىن وسىنشالىق تازالاپ تۇسپەيدى. ءار جەرىنە ءبىر سوعىلىپ قانا تۇسەدى. تەك، كلەنكاسىمەن ورالعان مىنا رادتسيالارىڭىز عانا تولىق تازالاپ، قالىڭ ىسىن تەگىستەپ الىپ تۇسكەن! بۇل، رادتسياسىنىڭ توبەدەن تۇسكەندىگىنىڭ زاتتىق فاكتى. ەكىنشى پىكىرىم: اباقتى، ءجيى تەكسەرىلىپ تۇراتىن ورىن ەكەندىگىن ەسى دۇرىس ادامنىڭ ءبارى بىلەدى. اباقتىعا قامالىپ، تەرگەلىپ، تەكسەرىلۋدە جاتقان ادامعا رادتسيانىڭ ءتىپتى دە قاجەتى جوق. وزىنە-ءوزى قاستىق ىستەپ اۋىر جازالانۋدى تىلەيتىن، ەسىنەن اداسقان اسا اقىماق جاۋاپكەر بولماسا، اباقتىدا جاتىپ ەشكىمنەن راديوستانتسيا المايدى. ال، وسىلاي ايتىسىپ وتىرعان مەنىڭ ونشالىق اقىماق ەمەس ەكەندىگىم، كورىنىپ بولعان شىعار. سىرتتاعى جاناشىرلارىم دا ونداي قاتەرلى ءارى قىمباتتى اسپاپتى اباقتىعا كىرگىزىپ، ساقشى قولىنا تۇسىرەتىندەي جىندى ەمەس. بۇل دا تەك قانا مەنىڭ قانىما جەرىك بولىپ ەسى كەتكەن جالاقور دۇسپاندارىمنىڭ ءىسى! ءۇشىنشى پىكىرىم: تەرەزە الدىنا قاتىرىلعان قالىڭ تسەمەنتتى سىرتىنان كىرىپ قوپارىپ، ەكى-ءۇش كۇن وتكەندە اباقتىعا تاعى دا ۇرلانىپ كىرىپ، استىنا قۇرىش ارا قويعاندار دا ارينە مەنىڭ جاناشىرلارىم ەمەس ەكەندىگى انىق. دوستارىم ماعان سونى جەتكىزىپ بەرۋ قاجەت بولعان كۇندە دە، ول ءۇشىن قيىن دا قاتەرلى جۇمىس ىستەمەي-اق، رەشەتكا قادالارىنىڭ اراسىنان وتكىزىپ بەرە سالار ەدى. ال، سىرتتاعى ادامداردىڭ ءتىلىن الىپ ەرىپ كەتەتىندەي، كۇزەتتەگى ساقشى جىندى ەمەس. ءوزى سەنەتىن جاقىن دوستارىنا الدانىپ كەتكەن! سايىپ كەلگەندە جالا مەن وتىرىكتى عانا كاسىپ ەتىپ، دانىگىپ قارتايعان جالاقورلارىڭىز الجىپ، ەبىنەن دە ەسىنەن دە ايىرىلىپ بولعان ەكەن!
- اپار، قامالسىن! - باس تەرگەۋشى وسىلاي بۇيىرعاندا كۇلىپ جىبەردىم:
- راسىمەن ءتىرى، اپ-امان قالپىمدا قامالامىن با؟ قامقورلىقتارىڭىزعا راحمەت! - ايداۋشىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ جونەلە بەردىم.
تەرگەۋ كوميسسياسىنداعى ءتىلماش قاجەت ەتپەيتىندەر تۇگەل قارقىلداپ كۇلدى بۇل «العىسىما».
پاراساتتى تەرگەۋشىم، «وتىرىكشى بالا» دەيتىن بالالار اڭگىمەسىن ەستىپ پە ەدىڭىز؟ الگى، قوي باعىپ ءجۇرىپ زەرىككەندە «قاسقىر! قاسقىر!» دەپ وتىرىك اتتانداپ ءجۇرىپ، اۋىلداعىلاردىڭ سەنىمىنەن ايىرىلعان وتىرىكشى بالا شە؟ اقىرىندا ءبىر كۇنى شىن اتتانداپ، كومەككە ەشكىمدى كەلتىرە الماي، قويى تۇگىل ءوزى دە قاسقىرعا جەم بولماپ پا ەدى! ال، سىزدەر سول بالاشا وتىرىك اتتانداي-اتتانداي بۇكىل ەل الدىنداعى سەنىمدەرىڭىزدەن عانا ەمەس، مالشى كەيپىندەگى بەتپەردەلەرىڭىزدەن دە ايىرىلىپ، ءتىپتى ماسقارا وتىرىكشىگە اينالىپ قالمادىڭىزدار ما! قاراڭىزشى، قاسقىر سوعۋعا كومەككە كەلگەن «اڭشى» كوميسسيالارىڭىزدىڭ توبىمەن كۇلگەنىنە! كۇلگەندە دە وتىرىكشى بالا ەمەس، «قاسقىر! قاسقىر!» دەپ اتتانداعان، ناعىز قاسقىردىڭ ءوزى ەكەندىگىڭىزگە كوزدەرى جەتىپ، قىلمىستارىڭىزدى تۇگەل ىندەتىپ كۇلىپ وتىرماي ما! بۇلار مۇنان سوڭ «اتتانىڭىزعا» كومەكتەسۋ ءۇشىن ەمەس، ءوزىڭىزدى سوعۋ ءۇشىن جينالماسىنا كىم كەپىل!
(جالعاسى بار)
Abai.kz
[1] گۋاڭباۋديانتاي (حانزۋشا) -راديوستانتسيا (رادتسيا)
[2] كاتيۋشا - اۆتوماتتىق ميناموتتىڭ كۇردەلى قۇراماسى. فاشيزمگە قارسى قاندى قىرعىنداردا سوعىس ءتاڭرىسى» دەپ اتالعان. كەيىن ۆەتنامنىڭ جيانگەرلىككە قارسى سوعىسىنا كومەككە جۇڭگو ارقىلى جىبەرىلگەندە جولدا الىپ قالدىرىلىپ، ورنىنا جاي ميناموتتان بىرنەشەۋىن وتكىزگەن. كوممۋنيستىك ءۇش ەل اراسىندا تۋىلعان نارازىلىقتىڭ ءبىر سەبەبى وسى دەگەن ءسوز بار.
[3] باۋگاۋ (حانزۋشا) - راپورت بەرۋگە رۇقسات سۇراۋ ءسوزى (بايانداۋ، مالىمدەۋ، بايانداۋعا رۇقسات پا دەگەن ماعىنادا) .
[4] ءبانجاڭ (حانزۋشا) - اسكەري تۇزىمدەگى ون باسى دارەجەسى. كۇزەتتە تۇرعان جاي اسكەر دە «ءبانجاڭ» دەپ شاقىرىلادى.
