Qazaqstanda latyn tiline kóshu mәselesi sonau tәuelsizdik alghan jyldardan beri dýrkin-dýrkin kóterilip keledi. Sebebi, qazaq eli ýshin latyn әlipbiyining tarihy manyzy zor. Qazaq әlipbii retinde 1929  jyldan 1940 jylgha deyin latyn grafikasy qoldanylyp keldi. 1940 jyly «Qazaq jazuyn latyndandyrylghan әlipbiyden orys grafikasy negizindegi jana әlipbiyge kóshiru turaly» zang shyghyp, sayasy sebeptermen kirillisagha óttik.  2017 jyly Túnghysh Preziydent Núrsúltan Nazarbaev Qazaqstan halqy Assambleyasynyng HII sessiyasynda sóilegen sózinde qazaq әlipbiyining latyn grafikasyna qaytuy kerektigi turaly aitty.

«Qazaq әlipbiyin latyngha kóshiru jónindegi mәselege qayta oralu kerek. Bir kezderi biz ony keyinge qaldyrghan edik. Áytse de latyn qarpi kommunikasiyalyq kenistikte basymdyqqa ie jәne kóptegen el, sonyng ishinde postkenestik keybir elderding latyn qarpine kóshui kezdeysoqtyq emes. Mamandar jarty jyldyng ishinde mәseleni zerttep, naqty úsynystarmen shyghuy tiyis. Álbette, biz búl jerde asyghystyqqa boy aldyrmay, onyng artyqshylyqtary men kemshilikterin zerdelep aluymyz kerek», degen bolatyn.

Sol kezde, Túnghysh Preziydent qazaq tili әlipbiyining 2025 jylgha deyin latyn grafiykasyna kezen-kezenmen kóshyin qamtamasyz etilyin mindettegen edi. Sodan beri elimizde latyn әlipbiyine kóshu baghytynda kóptegen júmystar atqaryldy. Álipbiyding dayyn boluy jәne oghan halyqtyng jappay kóshui ýlken sharua ekeni belgili. Sondyqtan bizdegi әlipby auystyru prosesin ýsh kezenge bólip kórsetsek bolady:

Birinshi kezen: 2018-2020 jyldarda latyn grafiykasynyng normativti-qúqyqty bazasy jasalyp, orfografiyanyng erejeleri dayyn boldy.

Ekinshi kezen: 2021-2023 jyldar «Úiymdastyryshylyq jәne әdistemelik» dep atalady. Osy yaqyt aralyghynda latyn grafiykasyn oqygha baghyttalghan semiynar treningter úiymdastyrylyp, jeke kyәlik latyn qarpinde shyghady.

Al, 2024-2025 jyldary memlekettik organdar men búqaralyq aqparat qúraldary latyn qarpine kóship, býkil is qaghaz jana әlipby negizinde jýrgizilmek. Memlekettik organdar men búqaralyq aqparat qúraldary latyn qarpine kóship, býkil is qaghaz jana әlipby negizinde jýrgiziledi dep kýtilude.

Biyl Preziydent Qasym-Jomart Toqaev Úlytauda ótken últtyq qúryltayda Til bilimi institutyna qazaq tilining jana orfografiyasyn әzirleudi tapsyrdy. Ol latyn grafikasyna kóshude asyghystyq tanystpau kerektigin atady.

"Keybir qogham ókilderi biz әli kýnge deyin kirillisadan aryla almay jatyrmyz dep alandaushylyq bildirude. Biraq, eng aldymen, búl lingvistikalyq túrghydan óte kýrdeli mәsele. Osyny jaqsy týsingen jón. Búghan deyin biz eki ret latyn grafikasyna kóshuge tyrystyq. Alayda, sony sәtti bolghan joq. Sondyqtan, búl mәselege jan-jaqty, tereng taldau jasap baryp, týbegeyli sheshim qabyldaghan abzal. Eng bastysy, azamattar, әsirese, jastarymyz qazaq tilindegi barlyq sózding latyn grafikasyndaghy jazylu tәrtibin anyq bilui kerek. Yaghni, tilimizge arnalghan orfografiyalyq qaghidalardy qayta qaraghan jón. Men Til bilimi institutyna qazaq tilining jana orfografiyasy turaly arnayy enbek әzirleudi tapsyrdym. Sodan keyin ghana latyn әlipbiyine auysu jóninde aitugha bolady", - dedi memleket basshysy.

Preziydent ýstirt jasalghan reformanyng eshqanday jaqsy nәtiyjege әkelmeytinin ataghan bolatyn.

Ahmet Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng diyrektory, filologiya ghylymdarynyng kandidaty Anar Fazyljanova 1990 jyldary latyn әlipbiyine kóshken elderden alatyn ýlgimiz bolghanymen, әr elding ereksheligine say әlipbii de әrtýrli bolatynyn aitty. Sondyqtan búl bayyppen isteletin is.

«Latyn әlipbiyine kóshken týrkitildes elderding tәjiriybesi 2007 jyldan beri Instituttyng zertteuleri men Institut ghalymdarynyng jeke izdenisteri ayasynda ghylymy kózqaras túrghysynan saralandy. Sonyng nәtiyjesinde әr elding әlipby reformasynyng ózindik ereksheligi bolatyny, búl jaghdayda ózining últtyq jazuyna iykemdi bolu prinsiypi basshylyqqa alynatyny anyqtaldy. Degenmen ózge elding tәjiriybesi bizding jazu reformamyzgha ózgerissiz qoldanyla almaydy. Ár últtyng óz erekshe joly bar.

Týrkiya ótken ghasyrdyng 20-jyldary әlipby auystyrsa, Ózbekstan, Týrkimenstan, Ázerbayjan HH ghasyrdyng 90-jyldary auystyrdy. Al Qazaqstan jazu reformasyn XXI ghasyrda, yaghny tehnika men tehnologiya damyghan, jahandyq ýrdister kýsheygen, әlem ekonomikalyq-mәdeny jaghynan astasqan jaghdayda jýzege asyrghaly jatyr. Sondyqtan bizding reformanyng atalghan bauyrlas elderding tәjiriybesinen alatyn tústary bolghanymen, olardyng barlyghy qazirgi jaghdaygha sәikes ózgeriske, týzetuge, tolyqtyrugha týsetini aiqyn»,-dedi ol.

Sonday-aq ghalym әlipby jasau – mamandardyng júmysy, biraq halyqtyng sanasynda qalyptasqan ortaq tanymgha negizdelui kerek ekenin jetkizdi.

«Ár salanyng óz mamandary bolady. Sol salanyng qogham tútynatyn ónimderin әzirleude, ol ónim qoghamnyng ýdesinen shyghyp, dúrys qyzmet etui jәne sapaly boluy ýshin, әrdayym sala mamandaryna arqa sýiegen dúrys. Demek osy әlipby jasau jobasy tiltanushy ghalymdar dayyndaghan ónim boluymen erekshe. Alayda әlipbiyding tiltanymdyq ónim retinde lingvistikalyq qyzmetine qosa, onyng jappay elding tútynuynda boluymen erekshelenetin taghy bir qoghamdyq qyzmeti bar. Álipby jasau kezinde tereng lingvistikalyq ghylymy izdenister men tildik materialdyng taldauyna sýienu ghana jetkiliksiz. Sonymen birge sol әlipbiydi tútynatyn qogham sanasynda ornyqqan әrbir tanbagha qatysty qalyptasqan ortaq tanymdyq birlikke, mazmúngha da zer saluymyz kerek»,-deydi Anar Fazyljanova.

Latyn әlipbiyin ýirenu ýshin niyet pen azdaghan uaqyt bolsa jetkilikti, dep sanaydy til bilimin zertteushi ghalymdar. Biraq onyng bolashaghymyz ýshin berer paydasy mol bolmaq.

Filologiya ghylymdarynyng doktory, Aldash Ayman Myrzalyqyzy dýniyejýzilik ghylym men bilimdi iygerip, tehnikalyq damu ýderisinen artta qalghymyz kelmese, bizge latyn әlipbiyine ótu qajet ekenin aitty.

«Qazirgi tanda әlem halqynyng 70% osy әlipbiydi qoldanady. Latyn әlipbiyine kóshu ruhany baylanysty nyghaytugha jәne qazaq tilin әlemdik dengeyge jetkizuge mýmkindik beredi dep oilaymyn. Býginde bizding elimiz qarqyndy damyp jatqan memleket retinde ómirding barlyq tústaryn janghyrtu boyynsha ózine auqymdy mindetter qoyyp otyr. Latyn әlipbiyine kóshu – ghylymdy qajetsinetin tehnologiyalardy engizuge jәne sifrlyq Qazaqstandy qalyptastyrugha mýmkindik beredi»,-dedi ghalym.

Abai.kz