قازاقستاندا لاتىن تىلىنە كوشۋ ماسەلەسى سوناۋ تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى دۇركىن-دۇركىن كوتەرىلىپ كەلەدى. سەبەبى، قازاق ەلى ءۇشىن لاتىن ءالىپبيىنىڭ تاريحي ماڭىزى زور. قازاق ءالىپبيى رەتىندە 1929  جىلدان 1940 جىلعا دەيىن لاتىن گرافيكاسى قولدانىلىپ كەلدى. 1940 جىلى «قازاق جازۋىن لاتىنداندىرىلعان الىپبيدەن ورىس گرافيكاسى نەگىزىندەگى جاڭا الىپبيگە كوشىرۋ تۋرالى» زاڭ شىعىپ، ساياسي سەبەپتەرمەن كيريلليتساعا وتتىك.  2017 جىلى تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىى سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە قازاق ءالىپبيىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنا قايتۋى كەرەكتىگى تۋرالى ايتتى.

«قازاق ءالىپبيىن لاتىنعا كوشىرۋ جونىندەگى ماسەلەگە قايتا ورالۋ كەرەك. ءبىر كەزدەرى ءبىز ونى كەيىنگە قالدىرعان ەدىك. ايتسە دە لاتىن قارپى كوممۋنيكاتسيالىق كەڭىستىكتە باسىمدىققا يە جانە كوپتەگەن ەل، سونىڭ ىشىندە پوستكەڭەستىك كەيبىر ەلدەردىڭ لاتىن قارپىنە كوشۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ماماندار جارتى جىلدىڭ ىشىندە ماسەلەنى زەرتتەپ، ناقتى ۇسىنىستارمەن شىعۋى ءتيىس. البەتتە، ءبىز بۇل جەردە اسىعىستىققا بوي الدىرماي، ونىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن زەردەلەپ الۋىمىز كەرەك»، دەگەن بولاتىن.

سول كەزدە، تۇڭعىش پرەزيدەنت قaزaق ءتىلى ءالىپبيىنىڭ 2025 جىلعa دەيىن لaتىن گرaفيكaسىنa كەزەڭ-كەزەڭمەن كوشyىن قaمتaمaسىز ەتىلyىن مىندەتتەگەن ەدى. سودان بەرى ەلىمىزدە لاتىن الىپبيىنە كوشۋ باعىتىندا كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلدى. ءالىپبيدىڭ دايىن بولۋى جانە وعان حالىقتىڭ جاپپاي كوشۋى ۇلكەن شارۋا ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان بىزدەگى ءالىپبي اۋىستىرۋ پروتسەسىن ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ كورسەتسەك بولادى:

ءبىرىنشى كەزەڭ: 2018-2020 جىلدaردا لaتىن گرaفيكaسىنىڭ ءنورمaتيۆتى-قۇقىقتى بaزaسى جaسaلىپ، ورفوگرaفيانىڭ ەرەجەلەرى دaيىن بولدى.

ەكىنشى كەزەڭ: 2021-2023 جىلدaر «ۇيىمدaستىرyشىلىق جانە ادىستەمەلىك» دەپ aتaلادى. وسى yaقىت ارالىعىندا لaتىن گرaفيكaسىن وقyعa بaعىتتaلعaن سەمينaر ترەنينگتەر ۇيىمدaستىرىلىپ، جەكە كyالىك لaتىن قaرپىندە شىعaدى.

Aل، 2024-2025 جىلدaرى مەملەكەتتىك ورگaندaر مەن بۇقaرaلىق aقپaرaت قۇرaلدaرى لaتىن قaرپىنە كوشىپ، بۇكىل ءىس قaعaز جaڭa ءالىپبي نەگىزىندە جۇرگىزىلمەك. مەملەكەتتىك ورگaندaر مەن بۇقaرaلىق aقپaرaت قۇرaلدaرى لaتىن قaرپىنە كوشىپ، بۇكىل ءىس قaعaز جaڭa ءالىپبي نەگىزىندە جۇرگىزىلەدى دەپ كۇتىلۋدە.

بيىل پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇلىتاۋدا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا ورفوگرافياسىن ازىرلەۋدى تاپسىردى. ول لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدە اسىعىستىق تانىستپاۋ كەرەكتىگىن اتادى.

"كەيبىر قوعام وكىلدەرى ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن كيريلليتسادان ارىلا الماي جاتىرمىز دەپ الاڭداۋشىلىق بىلدىرۋدە. بىراق، ەڭ الدىمەن، بۇل لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان وتە كۇردەلى ماسەلە. وسىنى جاقسى تۇسىنگەن ءجون. بۇعان دەيىن ءبىز ەكى رەت لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋگە تىرىستىق. الايدا، سوڭى ءساتتى بولعان جوق. سوندىقتان، بۇل ماسەلەگە جان-جاقتى، تەرەڭ تالداۋ جاساپ بارىپ، تۇبەگەيلى شەشىم قابىلداعان ابزال. ەڭ باستىسى، ازاماتتار، اسىرەسە، جاستارىمىز قازاق تىلىندەگى بارلىق ءسوزدىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى جازىلۋ ءتارتىبىن انىق ءبىلۋى كەرەك. ياعني، تىلىمىزگە ارنالعان ورفوگرافيالىق قاعيدالاردى قايتا قاراعان ءجون. مەن ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا ورفوگرافياسى تۋرالى ارنايى ەڭبەك ازىرلەۋدى تاپسىردىم. سودان كەيىن عانا لاتىن الىپبيىنە اۋىسۋ جونىندە ايتۋعا بولادى", - دەدى مەملەكەت باسشىسى.

پرەزيدەنت ءۇستىرت جاسالعان رەفورمانىڭ ەشقانداي جاقسى ناتيجەگە اكەلمەيتىنىن اتاعان بولاتىن.

احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى انار فازىلجانوۆا 1990 جىلدارى لاتىن الىپبيىنە كوشكەن ەلدەردەن الاتىن ۇلگىمىز بولعانىمەن، ءار ەلدىڭ ەرەكشەلىگىنە ساي ءالىپبيى دە ءارتۇرلى بولاتىنىن ايتتى. سوندىقتان بۇل بايىپپەن ىستەلەتىن ءىس.

«لاتىن الىپبيىنە كوشكەن تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ تاجىريبەسى 2007 جىلدان بەرى ينستيتۋتتىڭ زەرتتەۋلەرى مەن ينستيتۋت عالىمدارىنىڭ جەكە ىزدەنىستەرى اياسىندا عىلىمي كوزقاراس تۇرعىسىنان سارالاندى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءار ەلدىڭ ءالىپبي رەفورماسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بولاتىنى، بۇل جاعدايدا ءوزىنىڭ ۇلتتىق جازۋىنا يكەمدى بولۋ ءپرينتسيپى باسشىلىققا الىناتىنى انىقتالدى. دەگەنمەن وزگە ەلدىڭ تاجىريبەسى ءبىزدىڭ جازۋ رەفورمامىزعا وزگەرىسسىز قولدانىلا المايدى. ءار ۇلتتىڭ ءوز ەرەكشە جولى بار.

تۇركيا وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارى ءالىپبي اۋىستىرسا، وزبەكستان، تۇركىمەنستان، ازەربايجان حح عاسىردىڭ 90-جىلدارى اۋىستىردى. ال قازاقستان جازۋ رەفورماسىن XXI عاسىردا، ياعني تەحنيكا مەن تەحنولوگيا دامىعان، جاھاندىق ۇردىستەر كۇشەيگەن، الەم ەكونوميكالىق-مادەني جاعىنان استاسقان جاعدايدا جۇزەگە اسىرعالى جاتىر. سوندىقتان ءبىزدىڭ رەفورمانىڭ اتالعان باۋىرلاس ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنەن الاتىن تۇستارى بولعانىمەن، ولاردىڭ بارلىعى قازىرگى جاعدايعا سايكەس وزگەرىسكە، تۇزەتۋگە، تولىقتىرۋعا تۇسەتىنى ايقىن»،-دەدى ول.

سونداي-اق عالىم ءالىپبي جاساۋ – مامانداردىڭ جۇمىسى، بىراق حالىقتىڭ ساناسىندا قالىپتاسقان ورتاق تانىمعا نەگىزدەلۋى كەرەك ەكەنىن جەتكىزدى.

«ءار سالانىڭ ءوز ماماندارى بولادى. سول سالانىڭ قوعام تۇتىناتىن ونىمدەرىن ازىرلەۋدە، ول ءونىم قوعامنىڭ ۇدەسىنەن شىعىپ، دۇرىس قىزمەت ەتۋى جانە ساپالى بولۋى ءۇشىن، ءاردايىم سالا ماماندارىنا ارقا سۇيەگەن دۇرىس. دەمەك وسى ءالىپبي جاساۋ جوباسى ءتىلتانۋشى عالىمدار دايىنداعان ءونىم بولۋىمەن ەرەكشە. الايدا ءالىپبيدىڭ تىلتانىمدىق ءونىم رەتىندە لينگۆيستيكالىق قىزمەتىنە قوسا، ونىڭ جاپپاي ەلدىڭ تۇتىنۋىندا بولۋىمەن ەرەكشەلەنەتىن تاعى ءبىر قوعامدىق قىزمەتى بار. ءالىپبي جاساۋ كەزىندە تەرەڭ لينگۆيستيكالىق عىلىمي ىزدەنىستەر مەن تىلدىك ماتەريالدىڭ تالداۋىنا سۇيەنۋ عانا جەتكىلىكسىز. سونىمەن بىرگە سول ءالىپبيدى تۇتىناتىن قوعام ساناسىندا ورنىققان ءاربىر تاڭباعا قاتىستى قالىپتاسقان ورتاق تانىمدىق بىرلىككە، مازمۇنعا دا زەر سالۋىمىز كەرەك»،-دەيدى انار فازىلجانوۆا.

لاتىن ءالىپبيىن ۇيرەنۋ ءۇشىن نيەت پەن ازداعان ۋاقىت بولسا جەتكىلىكتى، دەپ سانايدى ءتىل ءبىلىمىن زەرتتەۋشى عالىمدار. بىراق ونىڭ بولاشاعىمىز ءۇشىن بەرەر پايداسى مول بولماق.

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، الداش ايمان مىرزالىقىزى دۇنيەجۇزىلىك عىلىم مەن ءبىلىمدى يگەرىپ، تەحنيكالىق دامۋ ۇدەرىسىنەن ارتتا قالعىمىز كەلمەسە، بىزگە لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ قاجەت ەكەنىن ايتتى.

«قازىرگى تاڭدا الەم حالقىنىڭ 70% وسى ءالىپبيدى قولدانادى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ رۋحاني بايلانىستى نىعايتۋعا جانە قازاق ءتىلىن الەمدىك دەڭگەيگە جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ويلايمىن. بۇگىندە ءبىزدىڭ ەلىمىز قارقىندى دامىپ جاتقان مەملەكەت رەتىندە ءومىردىڭ بارلىق تۇستارىن جاڭعىرتۋ بويىنشا وزىنە اۋقىمدى مىندەتتەر قويىپ وتىر. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – عىلىمدى قاجەتسىنەتىن تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋگە جانە تسيفرلىق قازاقستاندى قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»،-دەدى عالىم.

Abai.kz