Qazaqstan tәuelsizdik alghan kýnnen bastap ózining demokratiyalyq, qúqyqtyq memleket ekenin aiqyndady. Al, búl baghyt elimizde sayasy partiyalar instutyn qúrugha jol ashty. Jana zayyrly memleket ýshin óte manyzdy qadam edi. Sayasy partiyalar instituty pluralizmdi damytyp, azamattardyng óz ústanymyn erkin jariyalay otyra, memlekettik iske aralasu ýshin saylaugha týsip, partiya qúryp, óz baghdarlamalaryn oryndaugha mýmkindik berdi. Qazaqstan egemendi el bolghaly beri kóppartiyalyq ústanymdy algha qoyyp keledi. Ásirese 1990-2000 jyldar aralyghynda Kenestik ómirding qúrsauynan shyqqan jas memleket qoghamdyq-sayasy ómirdi demokratiyalandyrugha tyrysty.  Halyqtyng sayasy belsendiligi artyp, kóptegen sayasy partiyalar men oppozisiyalyq qozghalystar әr jerden boy kórsete bastady. Búl birpartiyaly jýiening qyspaghyn kórgen, tәuelsizdikke úmtylghan halyqtyng sayasy baghytty qalyptastyrugha jәne әleumettik reformalargha yqpal etuge tyrysqan úmtylysy bolatyn. Elimizde partiyalarmen birgen qoghamdyq birlestikter, qozghalystar qúryldy. Qazaqstangha kelgen erkindik azamattardyng oi-pikirin jetkizu ýshin belgili bir qoghamdyq úiymgha toptasyp iske asyru mәdeniyetin qalyptastyrdy.

1995 jyly Parlament Mәjilisining saylauy ótti. Osy kezendegi partiyalyq-sayasy jýiening damuynda oppozisiya men biyleushi elita arasyndaghy qayshylyqtar kýrdelene týsti. Búl eldegi jana zannamalyq aktilerding qabyldanuyna әkeldi.

1996 jyly Qazaqstanda kóppartiyalyq qúrylystyng zannamalyq negizderin jetildiru kezeni bastaldy. Sol jyldyng shilde aiynda bir partiyanyng sayasy monopoliyasyn qalyptastyrudy shekteuge baghyttalghan "Qazaqstan Respublikasyndaghy sayasy partiyalar turaly" QR Zany qabyldandy. Zannama sharttary negizinde elimizde aumaqtyq qaghidat boyynsha úiymdyq partiyalyq qúrylys bekitildi. Memlekettik organdarda sayasy partiyalar qúrugha, sonday-aq әskeriylendirilgen sayasy partiyalardy qúrugha jәne olardyng qyzmet etuine tyiym salyndy.

Búl kezeng partiya ishilik qúrylys, partiyalyq aumaqtyq jelini damytu, baghdarlamalyq bazany jetildiruding belsendi jýrgizilgen uaqyty boldy. Osy kezende sayasy partiyalardyn, qoghamdyq birlestikter men qozghalystardyng jandanuy bayqalady. Qazaqstandaghy ishki qoghamdyq-sayasy prosesterding serpindi damuynyng negizgi sebepterining biri – 1999 jyly QR Parlamenti Mәjilis saylauynyng uaqyty kele jatty.

1998 jylghy 7 qazanda Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna ózgerister men tolyqtyrular engizildi. 1999 jylghy parlamenttik saylaudyng maqsaty – qazaqstandyq qoghamnyng demokratiyalandyru dengeyin arttyru jәne qoghamdyq-sayasy saylau mýddelerin keninen kórsetuge qol jetkizu boldy. Saylau zannanmasyna Orta Aziya ónirinde alghash ret aralas saylau jýiesi engizildi: deputattar sany 67-den 77 adamgha deyin úlghaytyldy jәne birynghay jalpyúlttyq okrugting aumaghy boyynsha partiyalyq tizimder negizinde 10 deputattyng saylanuy engizildi.

Sonymen qatar, Konstitusiya boyynsha partiyalyq tizimder negizinde deputattyq mandattardy bólu saylaushylardyng keminde 7% dauysyn jinaghan partiyalargha berildi. 1999 jylghy saylaugha toghyz sayasy partiya qatysty: Qazaqstan agrarlyq partiyasy, "Otan" Respublikalyq partiyasy, Qazaqstan Kommunistik partiyasy, Qazaqstan Halyq Kongresi partiyasy, Qazaqstannyng Órleu partiyasy, "Azamat" demokratiyalyq partiyasy, "Alash" últtyq partiyasy, Respublikalyq sayasy «Enbek» partiyasy, Qazaqstannyng azamattyq partiyasy.

Saylau qorytyndysy boyynsha  tórt sayasy partiya : "Otan" Respublikalyq partiyasy, Qazaqstan Kommunistik partiyasy, Qazaqstan agrarlyq partiyasy, Qazaqstannyng azamattyq partiyasy tiyisti 7 payyz dauystan kóp jinap, Parlamentke ótti.

QR Parlamenti Mәjilisine partiyalyq tizimder boyynsha: "Otan" – 4 oryn, Kommunistik, Agrarlyq jәne Azamattyq partiyalar – eki orynnan aldy. Bir mandatty okrugter boyynsha sayasy partiyalar ýsh partiyalyq fraksiya qúrdy: "Otan" partiyasynan – 26 deputat, Azamattyq partiyadan – 20 deputat; Agrarlyq partiyadan – 10 deputat saylandy. Olardyng qatarynda Mәjiliste 4 Kommunistik partiya ókili jәne Qazaqstan respublikalyq Halyq partiyasynyng bir ókili boldy.  1999 jyly Qazaqstannyng jergilikti ókil organdarynyng (mәslihattar) saylauy ótti.

2000 jyly qyrkýiek aiynda Qazaqstanda Qazaqstan Halyq Kongresi Partiyasy, Qazaqstannyng sosialistik partiyasy, Qazaqstan Kommunistik partiyasy, "Alash" Qazaqstan últtyq partiyasy, Qazaqstan Halyqtyq-kooperativtik partiyasy, Qazaqstannyng Órleu partiyasy, Respublikalyq sayasy Enbek partiyasy, "Azamat" Qazaqstan demokratiyalyq partiyasy, Qazaqstannyng Azamattyq partiyasy, Qazaqstan respublikalyq Halyqtyq partiyasy, "Otan"Respublikalyq partiyasy, Qazaqstannyng agrarlyq partiyasygh "Qazaqstannyng әielder úiymdarynyng sayasy aliyansy" partiyasy, Qazaqstan Respublikasynyng Ádilet partiyasy, Qazaqstan patriottar partiyasy júmys istedi. Elimizde 2002 jyly 19 partiya tirkeldi.

Osy uaqytta elimizde 150-den astam ýkimettik emes әielder úiymdary jәne bir sayasy partiya "Qazaqstannyng әielder demokratiyalyq partiyasy" (búrynghy Qazaqstannyng әielder úiymdarynyng sayasy aliyansy"), sonday-aq "Qazaqstan әielderi" respublikalyq qozghalysy jәne auyl әielderin biriktiretin Qazaqstannyng isker әielder Konfederasiyasy júmys istedi.

1996-2001 jyldar aralyghynda Qazaqstanda azamattyq qogham qalyptasu ýderisterining kýshengi ýkimettik emes úiymdar qyzmetining jandanuyna әkeldi. Nәtiyjesinde әielder qozghalysyn shoghyrlandyru ýderisinde belgili bir dinamika bayqaldy. 1998 jyly "Áyelder saylau bastamalary" ýuimettik emes úiym koalisiyasy qúryldy. Sonyng nәtiyjesinde barlyq dengeydegi saylauda әielderding keminde 50 payyzyn partiyalyq tizimge engizu turaly Memorandum qabyldandy. 1999 jyly tamyzda Memorandum barlyq resmy tirkelgen partiyalargha jiberildi.

Koalisiyanyng bastamasymen 1998 jyldyng jeltoqsanynda әielderding saylau blogy tirkeldi. Ol qoghamdyq paydaly baghdarlamalardy iske asyru ýshin qarjylyq, mýliktik jәne ózge de qarajattardy jinaqtau; әielderding elding qoghamdyq ómirine qatysuyn jandandyru, barlyq biylik organdarynda әielderding ókildigin arttyru, sonday-aq Qazaqstanda ashyq azamattyq qoghamdy demokratiyalandyru men damytugha jәrdemdesu degen maqsattardy qamtydy. Saylau blogy óz aldyna әielder kóshbasshylarynyng tizimin qúru, osy tizimge engen әielder turaly aqparat taratu; jeke jәne zandy túlghalardan donorlyq jelining túraqty júmys isteuin qamtamasyz etu; kandidat әielderding saylau nauqanyn qoldau; saylau prosesterine qatysty  qúqyqtyq bilimdi beru degen mindetterdi qoydy.

2000 jyly әielderding saylau blogyna jiyrmadan astam tirkelgen úiymdar kirdi. "Áyelderding saylau bastamalary" ÝEÚ koalisiyasy men әielderding saylau blogynyng is-qimyl baghdarlamasy sayasy jaghynan «almas qylyshtay ótkir» bolmaghanymen, olardyng qyzmeti shyn mәninde sayasy jolda algha basudy jýieli úiymdastyrudyn, әielderding saylau belsendiligin kýsheytuding negizin qalady. Áyelderding saylau blogy lobbizm men keshendi sayasi, ekonomikalyq, bilim beru, saraptamalyq qyzmetti atqarghan әielder qúrghan alghashqy qoghamdyq birlestikterding biri.

Búdan basqa, 1999 jyly 11 tamyzda QR Parlamentine saylaugha dayyndyq barysynda alghashqy sayasy әielder partiyasy – "Qazaqstannyng әielder úiymdarynyng sayasy aliyansy" qúryldy. Partiyanyng bastamasy Qazaqstannyng isker әielder Qauymdastyghy qyzmetining tórt baghdarlamasynyng biri – "Áyel jәne sayasat" baghdarlamasy boldy . Partiyanyng negizgi maqsaty – Qazaqstan әielderining sayasi, ekonomikalyq, әleumettik jәne mәdeny qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghau jәne iske asyru bolatyn. Partiya Agrarlyq partiyamen saylau aldyndaghy bloktaghy partiyalyq tizim boyynsha QR Parlamenti Mәjilisine saylaugha qatysty. Biraq partiyalyq tizim boyynsha ótu ýshin qajetti dauys sanyn jinay almady.

Osy kezende Syrtqy sayasat jәne taldau ortalyghy sayasy partiyalar men qozghalystardyng reytingin anyqtau, sonday-aq halyqtyng senim dengeyin baghalau jәne sayasy partiyalardy, qoghamdyq birlestikter men qozghalystardy saylau arqyly qoldau boyynsha monitoringtik sosiologiyalyq zertteu jýrgizdi (keste.1). Zertteuding jalpy nәtiyjelerine sәikes, respondentterding 44,7% - y partiyalar men qozghalystardy sayasy subektiler retinde qoldamady. Sayasy partiyalar men qozghalystar reytinginde birinshi oryndy "Otan" Respublikalyq partiyasy iyelendi (25.9%), "әielder úiymdarynyng sayasy aliyansy" partiyasy 18 pozisiyada boldy (1.9%).

2000 jyly "Áyelder úiymdarynyng sayasy aliyansy" partiyasy «Qazaqstan әielderining demokratiyalyq partiyasy» bolyp qayta qúryldy, ol jerde keleshek preziydenttik saylaugha óz kandidaturasyn úsynu niyeti turaly aityldy. Qazaqstanda alghashqy әielder sayasy partiyasynyng payda boluy elding partiyalyq kenistiginde presedent bolyp tabylady. Alayda, onyng kóshbasshylarynyng birqatar mәlimdemeleri men baghdarlamalyq maqsattary partiyanyng sayasy jetilmegendigin kórsetti.

Qazaqstandyq qoghamda kóppartiyalylyqtyng qalyptasuy, pluralizm jәne pikirler talasy sayyp kelgende memlekettiliktin, tútastay alghanda sayasy jýie negizderining aiqyn ózgeruine әkeldi. Kóppartiyalylyqty odan әri damytudy qamtamasyz etu ýshin sayasy partiyalardy shynayy sayasy jýie instituttaryna ainaldyra otyryp, institusionalizasiyalaudy jetildiru qajet. Kelesi Mәjilis deputattaryn kezekten tys saylau 2012 jylghy 15 qantarda ótti. Oghan saylaushylardyng 75 payyzy dauys bergen. Parlamenttik mandat ýshin jeti partiya bәsekege týsti. Saylaudan keyin Mәjilis qúramy ózgerdi. Túnghysh Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev bastaghan "Núr Otan" partiyasy 80 payyzgha juyq dauys jinady. Ekinshi jәne ýshinshi oryndardy "Aq jol" jәne Qazaqstannyng Kommunistik partiyasy aldy.

Sayasy partiyalardyng róli óte manyzdy, óitkeni olar memleket instituttaryn azamattyq qogham instituttarymen baylanystyratyn mehanizm retinde әreket etedi. Ózin demokratiyalyq memleket dep jariyalaghan Qazaqstan tәuelsizdigining alghashqy jyldarynan bastap ózining partiyalyq jýiesin qalyptastyryp, damyttty. Songhy uaqytta odan әri ózgeru prosesin edәuir jandandyrdy. Preziydent Qasym-Jomart Toqaev jeke ózi basqarghan Últtyq qoghamdyq senim kenesi (NSOD) óz qyzmetin bastaghannan beri jana sayasi, ekonomikalyq jәne әleumettik reformalardy qúru jәne jýzege asyru prosesterinde sheshushi ról atqardy. Kenes alanynda memleket ókilderi men júrtshylyq arasynda el damuynyng týrli mәseleleri boyynsha bayypty pikir almasu jýrip jatyr. 2020 jyly 25 mamyrda  Qazaqstan Respublikasynyng saylau turaly Konstitusiyalyq zanyna tolyqtyrular engizildi. Partiyanyng saylau tizimderinde әielder men 18-28 jas aralyghyndaghy jastargha 30% kvota belgilendi. Osyghan úqsas týzetuler "Sayasy partiyalar turaly" QR Zanyna da engizildi. Búl ózgeris 2021 jylghy 10 qantarda ótken QR Parlamenti Mәjilisining jәne barlyq dengeydegi mәslihat deputattaryn saylau barysynda is jýzinde qoldanysqa endi. 2020 jyly «Sayasy partiyalar turaly» Qazaqstan Respublikasynyng Zanyna engizilgen ózgerister men tolyqtyrular sayasy partiyalardy qúrugha tirkeudi 40 myng adamnan 20 myng adamgha deyin azaytty. Qazaqstan zannamasynda Parlamenttik oppozisiya instituty әlemning ozyq elderindegidey kórinis tapty.

Búl rette QR Parlamenti Mәjilisinde úsynylghan oppozisiyalyq partiya ókilderine palatanyng Túraqty komiytetining tóraghasy jәne eki hatshysy lauazymdaryna saylanugha mýmkindik beriledi. Olar sonday-aq bir sessiya ishinde parlamenttik tyndaular ótkizuge bastamashylyq jasaugha jәne ýkimettik saghattardyng kýn tәrtibin sәikesinshe keminde bir ne bolmasa eki ret anyqtaugha qúqyly. Parlamenttik oppozisiya mәrtebesin zang shygharushy organnyng tómengi palatasynda tiyisinshe "Aq jol" Qazaqstan demokratiyalyq partiyasy men Qazaqstan Halyq partiyasy aldy.

Osylaysha, QR Preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng sayasy bastamalary elding sayasy jýiesin, sayasy partiyalardyng júmysyn damyta bastady, búl qazaqstandyq qogham men memleket ómirining týrli salalaryna jana ózgerister әkeldi.

Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev: "Qazaqstandaghy basty reformalardyng biri – sayasy janghyru. Búl modernizasiyanyng negizgi qaghidasy – jalpyúlttyq dialog pen kelisimge sýiene otyryp, barlyq ózgeristerdi evolusiyalyq jolmen jýzege asyru. Ótken jylghy sayasy reformalardyng birinshi bóligi partiyalargha jana mýmkindikter berip, elding demokratiyalyq damuyna serpin berdi. Ótken saylau sayasy bәsekelestikting artuyna ong әser etti. Biraq biz múnymen toqtap qalmauymyz kerek»,- degen bolatyn.

Preziydentting reformalary eldi odan әri damytu, memleketting túraqtylyghyn qamtamasyz etu jәne biylik pen qoghamnyng túraqty dialogy arqyly qoghamdyq kelisimdi nyghaytu, saylau, sayasy partiyalar, jergilikti memlekettik basqaru jәne ózin-ózi basqaru turaly zannamany jetildiru, sonday-aq adam qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghau, qoghamdyq kelisimdi damytu jónindegi sharalar mýddelerinde sayasy jәne ózge de ózgeristerdi jýrgizuding ózektiligi men manyzdylyghyn kórsetetin auqymdylyghymen erekshelenedi.

Abai.kz