Býgingi kýni kópúltty, demokratiyaly, qúqyqtyq memleket Qazaqstan halqynyn  maqsat-mýddelerine oray talaptaryn jýzege asyru maqsatynda әrtýrli qoghamdyq úiymdargha birigui zandy dýniye. Elimizde adam men azamattyng asa manyzdy konstitusiyalyq qúqyqtarynyng biri onyng birlesu bostandyghy. Búl turaly Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng 23-babynda jazylghan. Qoghamdyq birlestikterding qyzmeti zanmen retteledi.

Zannamagha sәikes, Qazaqstanda belgili bir maqsaty bar, erikti azamattardan qúralghan, memleket zanyna qayshy keletin is-әreketke jol bermeytin sayasy partiyalar, kәsipodaq úiymdary, qoghamdyq qozghalystar jәne basqa da úiymdar men odaqtar qoghamdyq birlestikter dep atalady. Olardyng qúqyqtyq jaghdayy 1993 jylghy 9 sәuirdegi «Kәsiptik odaqtar turaly» zanmen, 1996 jylghy 31 mamyrdaghy «Qoghamdyq birlestikter turaly» zanmen, 2001 jylghy 16 qantardaghy Azamattyq kodeks pen "Kommersiyalyq emes úiymdar turaly" zanmen, 2002 jylghy 15 shildedegi «Sayasy partiyalar turaly» zanmen retteledi.

Qoghamdyq birlestik – kommersiyalyq emes úiymdardyng úiymdyq-qúqyqtyq nysandarynyng biri. Qoghamdyq birlestikter turaly Zannyng 2-babyna sәikes, qoghamdyq birlestikter kommersiyalyq emes úiymdar bolyp sanalady. "Kommersiyalyq emes úiym" (KEÚ) terminologiyasynyng negizinde ekonomikamen, biznespen jәne payda tabumen baylanysty emes әleumettik belsendilik salasynyng yqtimal anyqtamalarynyng biri retinde qarastyrylatyn Britandyq «non-commercial» termiynining maghynasy jatyr. Qazirgi kezende búl sala kóbinese memleket pen biznesten keyingi "ýshinshi sektor" dep atalady.

Qazirgi kýni Qazaqstanda 80-nen asa qoghamdyq úiymdar men qozghalystar bar. Olardyng әrqaysysy óz maqsat-mindetine oray júmys istep keledi.

1980 jyldardyng ayaghy men 1990 jyldardyng basyndaghy elde bolghan ekonomikalyq, әleumettik jәne sayasy salalardaghy reformalar әrtýrli әleumettik toptardyng qúqyqtary men mýddelerin qorghau ýshin qoghamdyq birlestikterding qúryluyn talap etti. Demokratiyalyq prosester odaqtas respublikalarda júmysshylardyng jappay birlestikter qúruyna әkeldi.

Qazaqstandaghy alghashqy jәne býkilhalyqtyq qozghalystardyng biri – 1989 jyldyng kókteminde qúrylghan, aqyn Oljas Sýleymenov bastamashy bolghan "Nevada-Semey" ekologiyalyq qozghalysy edi. "Nevada-Semey" qozghalysy әskery vedomstvolardan yadrolyq synaqtardyng "qúpiyasyn" ashudy, halyqqa keltirilgen zalaldy óteudi talap etti. Osy maqsatta qozghalys belsendileri piyketter, demonstrasiyalar, halyqaralyq jәne respublikalyq ghylymy konferensiyalar úiymdastyrdy.

Sol jyldary Múhtar Shahanovtyng bastamasymen Aral manyndaghy túrghyndargha kómek kórsetu ýshin Balqash jәne Aral mәseleleri jónindegi Komiytet úiymdastyryldy. Komiytet әlemdik júrtshylyq pen KSRO ýkimetining nazaryn Aral tenizining ekologiyalyq apatyna audaru ýshin kóp júmys atqardy. Sonyng dem beruimen, kóptegen qalalarda, Óskemen, Almaty qalalarynda aimaqtyng ekologiyalyq tazalyghyn qoldaytyn qozghalystar qúryldy.

1989 jyly sәuirde "Ádilet" atty qazaqstandyq eriktiler tarihy - aghartushylyq qogham qúrdy. Úiym mýshelerin gumanistik, adamgershilik iydeyalary biriktirdi. Olar adam qúqyqtaryn búzu; kemsitu; ozbyrlyq pen zorlyq-zombylyqqa jol beru sekildi zansyzdyqtargha qarsy túryp, azamattyq qadir-qasiyetti qalyptastyrugha yqpal etuge úmtyldy.

1990 jyldyng shildesinde "Azat" azamattyq qozghalysy qalyptasty. Basty maqsaty – Qazaqstannyng memlekettik egemendigin alu boldy. 1991 jyldyng kýzinde azamattyq qozghalys ózining sayasy partiyasyn qúrdy. 1991 jyldyng kýzinde Almatyda jana qoghamdyq-sayasy úiym — Qazaqstannyng sosial-demokratiyalyq partiyasy (SDPK) úiymdastyryldy. Jastardyng shaghyn tobynan "Alash" partiyasy qúryldy. 1990 jyly tamyzda "Birlik" últaralyq qozghalysy qúryldy. Qozghalys úiymdastyrushylary odaqtyq manyzy bar kәsiporyndardyng ghylymiy-tehnikalyq ziyalylarynyng ókilderi edi. 1986 jylghy jeltoqsan oqighalar ýshin sottalghan adamdar ózderining "Jeltoqsan" partiyasyn qúrdy.

Sonday-aq әleumettik, kәsiby jәne basqa da belgileri boyynsha birikken odaqtar, qoghamdar: Aughan jauyngerlerining úiymy, "Ádilet", "Tәuelsiz studentter odaghy", "Azamat", "Aqikat" jas qúrylysshylar memorial-qauymdastyghy, Qazaqstan Músylman әielder Ligasy jәne t. b. úiymdar qúryldy.

Sol kezde «Qazaqstan Kommunistik» partiyasy eng myqty sayasy kýshke ainaldy. Onyng qatarynda 1990 jyldyng ayaghynda 800 myngha juyq kommunist boldy. Alayda partiyanyng bedeli uaqyt óte tómendep, respublikalyq partiya úiymynyng ókil sany 49 myng kommunistke azaydy. Kópshilik KOKP qatarynan jappay shygha bastady. Mysaly, 1990 jyly KOKP qatarynan 35 mynnan astam adam óz erkimen shyqqan, búl respublika kommunisteri jalpy sanynyng 4,2 payyzyn qúrady. 1991 jyldyng basynda partiya qatarynan shyghu kóbeydi. Barlyq dengeydegi Kenes deputattary arasynda kommunister 52,7% qúrady.

1991 jyldyng tamyzynda Túnghysh Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev KOKP OK Sayasy Burosynyng qúramynan shyghatynyn jariyalady. Sodan keyin Qazaqstan Kompartiyasy KOKP qúramynan shyqty. 1991 jyldyng qyrkýieginde Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining Plenumy ózining tótenshe sezin dayyndau ýshin úiymdastyru komiytetin qúrdy. Osyghan baylanysty Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining mýsheleri óz ókilettikterin toqtatu jәne Ortalyq Komiytetting qyzmetin toqtatu turaly mәlimdedi. 1991 jyly 7 qyrkýiekte Almatyda Qazaqstan Kompartiyasynyng kezekten tys jәne tótenshe sezi ashyldy. Sezd Qazaqstan Kompartiyasyn taratu jәne jana partiya qúru turaly sheshim qabyldady. Janadan qúrylghan partiya «Sosialistik partiya» dep ataldy. Múnday sheshimdi búryn KSRO-gha kirgen barlyq respublikalardyng Kompartiyalary da qabyldaytyn.

1991 jylghy 5 qazanda KOKP mýshelerining bir bóligi Qazaqstan Halyq Kongresi partiyasyn úiymdastyrdy. Partiyanyng negizgi mindeti – parlamenttik әdisterdi qoldanu arqyly elding odan әri әleumettik-ekonomikalyq damuyn jedeldetu.  Partiyanyng teng tóraghalary bolyp kórnekti qogham qayratkerleri, jazushylar Oljas Sýleymenov pen Múhtar Shahanov saylandy.

Osylaysha tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda elimizde qoghamdyq qozghalystardyng júmysy órkendedi. Egemendi el bolyp, shanyraghymyz ózgelermen teneskende de qoghamdyq birlestikter, qozghalystar toqtap qalghan joq. Qazirgi kýni el aumaghynda respublikalyq, aimaqtyq jәne jergilikti qoghamdyq birlestikter qúrylyp, júmys istep jatyr.

Qazaqstan zanyna sәikes, qoghamdyq birlestikterding maqsaty, mindeti men qúqyqtary qanday? Súraqqa jauap jaza keteyik.  Qazaqstanda on alty jasqa tolghan azamattar sayasy partiyalar janyndaghy jastardyng qoghamdyq birlestikterining mýsheleri bola alady. Ózge de jastar jәne balalar qoghamdyq birlestikteri mýshelerining jas shamasy solardyng jarghylarymen belgilenedi. Mýshelikke ie bolu jәne odan aiyrylu erejeleri men tәrtibi qoghamdyq birlestikterding jarghylarymen belgilenedi. Áskeri  qyzmetshiler, últtyq qauipsizdik organdarynyn, qúqyq qorghau organdarynyng qyzmetkerleri jәne sudiyalar partiyalarda, kәsiptik odaqtarda bolmaugha, qanday da bir sayasy partiyany qoldap әreket etpeui tiyis. Qoghamdyq birlestik jarghynyng negizinde júmys isteydi. Múnday birlestikting qarajaty eger olardy tóleu jarghyda kózdelgen bolsa, kiru jarnalary men mýshelik jarnalardan; erikti jarnalar men jinalghan jyludan, jarghygha sәikes dәrister, kórmeler, sporttyq jәne basqa sharalar, lotreyalar ótkizuden týsken týsimderden; óndiristik jәne ózge de sharuashylyq qyzmetten alynghan tabystan; zang aktilerinde tyiym salynbaghan basqa týsimderden qúralady.

Qoghamdyq birlestikting jarghysynda : Qoghamdyq birlestikting atauy, qyzmetining mәni men maqsattary; qoghamdyq birlestikke mýshelik, mýshelikke ie bolu jәne aiyrylu erejesi men tәrtibi, mýshelerding (qatysushylardyn) qúqyqtary men mindetteri; qoghamdyq birlestikting úiymdyq qúrylymy, qúrylymdyq bólimshelerding (filialdar men ókildikterdin) qúqyqtyq jaghdayy jәne sheginde óz qyzmetin jýzege asyratyn aumaq; basshy organdardy qúru tәrtibi, olardyng qúzyreti men ókilettik merzimderi, qoghamdyq birlestikterding túraqty júmys isteytin basshy organy ornalasqan oryn belgilenedi.

Respublikalyq, aimaqtyq qoghamdyq birlestikterdi, sheteldik jәne halyqaralyq kommersiyalyq emes ýkimettik emes birlestikterding qúrylymdyq bólimshelerin (filialdary men ókildikterin) memlekettik tirkeudi Qazaqstan Respublikasynyng Ádilet ministrligi jýzege asyrady.Jergilikti qoghamdyq birlestikterdi, filialdar men ókildikterdi memlekettik tirkeu men qayta tirkeu zandy túlghalardy memlekettik tirkeu turaly zandarda kózdelgen tәrtip pen merzimderde jýrgiziledi.

Qoghamdyq birlestikterdi tirkeu ýshin ol qúrylghan kýnnen bastap eki ay merzim ishinde tirkeushi organgha ótinish beriledi.Ótinishke jarghy, jarghyny qabyldaghan qúryltay sezining (konferensiyasynyn, jinalysynyn) hattamasy, birlestikti qúru bastamashylary, basshy organnyng mýsheleri turaly mәlimetter, qoghamdyq birlestikting mәrtebesin jәne zandy meken-jayyn, sonday-aq tirkeu alymynyng tólengenin rastaytyn qújattyr qosa tirkeledi.

Qoghamdyq birlestikti tirkeu turaly ótinish beru ýshin belgilenip, dәleldi sebeptermen ótkizip alynghan merzimdi tirkeudi jýzege asyratyn organ qalpyna keltiredi. Zandarda kózdelgenretterde qoghamdyq birlestik qayta tirkeluge tiyis.

Qoghamdyq birlestikti, onyng qúrylymdyq bólimshelerin (filialdary men ókildikterin) tirkeuden bas tartu zandy túlghalardy memlekettik tirkeu turaly zandargha sәikes jýrgiziledi.Tirkeuden bas tartugha sot tәrtibimen shaghym jasaluy mýmkin.

Qoghamdyq birlestikti qayta úiymdastyru (qosu, biriktiru, bólu, bólip shygharu, qayta qúru) onyng jarghysynda jәne Qazaqstan Respublikasynyng zandarynda kózdelgen tәrtippen qoghamdyq birlestik organynyng sheshimi boyynsha jýrgiziledi. Qoghamdyq birlestikti taratu Qazaqstan Respublikasynyng zandarynda kózdelgen negizder men tәrtip boyynsha jýzege asyrylady.

Qoghamdyq birlestikter jarghyda jәne Qazaqstan Respublikasynyng zandarynda berilgen ókilettik sheginde júmys isteytin basshy organdary arqyly qúqyqtargha ie bolyp, ózderine mindetter alady.

Jarghylyq maqsattardy jýzege asyru ýshin qoghamdyq birlestikter Qazaqstan Respublikasynyng zandarynda belngilengen tәrtippen:

óz qyzmeti turaly aqparat taratugha;

sottar men basqa da memlekettik organdarda, ózge de qoghamdyq birlestikterde óz mýshelerining qúqyqtary men zandy mýddelerin bildiruge jәne qorghaugha;

búqaralyq aqparat qúraldaryn qúrugha;

jinalystar,mitingiler, demonstrasiyalar, sheruler men piyketter ótkizuge;

baspa qyzmetin jýzege asyrugha;

halyqaralyq kommersiyalyq emes ýkimettik emes birlestikterge kiruge;

Qazaqstan Respublikasynyng zandaryna qayshy kelmeytin ózge de ókilettikti jýzege asyrugha qúqyly.

Sonday-aq qoghamdyq birlestikterding zannamada belgilengen birneshe mindetti atqarugha tiyisti: Qazaqstan Respublikasynyng zandaryn, sonday-aq jarghyda kózdelgen normalardy saqtaugha;

óz mýshelerining qúqyqtary men mýddelerine qatysty qújattarmen jәne sheshimdermen olardyng tanysu mýmkindigin qamtamasyz etuge;

aqsha qarajatynyng kelip týsui men júmsaluy turaly óz mýshelerin habardar etuge;

túraqty júmys isteytin basshy organ ornalasqan jerding jәne birynghay memlekettik tizbege engiziletin mәlimetter kóleminde basshylar turaly derekterding ózgergeni turaly tirkeushi organgha habarlap otyrugha mindetti. Qoghamdyq birlestikter jarghylyq maqsattargha qol jetkizgendey kәsipkerlik qyzmetti jýzege asyra alady. Kәsipkerlik qyzmetti qoghamdyq birlestikter Qazaqstan Respublikasynyng zandaryna sәikes jýzege asyrady.

Qoghamdyq birlestikterding kәsipkerlik qyzmetinen alynatyn tabysqa Qazaqstan Respublikasynyng zandaryna sәikes salyq salynugha tiyis. Qoghamdyq birlestikterding kәsipkerlik qyzmetinen alynatyn tabysty qoghamdyq birlestikterding mýsheleri (qatysushylary) arasynda qayta bóluge bolmaydy jәne ol jarghylyq maqsattargha jetu ýshin paydalanylugha tiyis. Qoghamdyq birlestikterding óz qarajatyn qayyrymdylyq maqsattargha paydalanugha jol berilmeydi. Qoghamdyq birlestikting jarghysynda kózdelgen qyzmetti materialdyq jaghynan qamtamasyz etu ýshin qajetti obektiler onyng menshigi bolyp tabylady, búghan Qazaqstan Respublikasynyng zandarymen tyiym salnghan obektiler qosylmaydy. Qoghamdyq birlestikterding menshigi Qazaqstan Respublikasynyng zandarymen qorghalady.

Qoghamdyq birlestikterding mýlki onyng menshik qúqyghyna jatady.Qoghamdyq birlestikterge qatysushylardyng birlestikterge ózderi bergen mýlikke, sonyng ishinde mýshelik jarnalaryna qúqyqtary joq. Olar ózderi mýsheleri retinde qatysatyn qoghamdyq birlestikterding mindetteri boyynsha jauap bermeydi, al atalghan birlestikter óz mýshelerining mindettemeleri boyynsha jauap bermeydi.Qoghamdyq birlestik taratylghan song qalghan mýlik onyng mýsheleri arasynda bóliniske týspeydi,ózining jarghysynda kórsetilgen maqsatqa júmsalady.

Qoghamdyq birlestikter turaly zandardy búzu Qazaqstan respublikasynyng zandarynda kózdelgen tәrtip boyynsha jauap beruge әkep soqtyrady. Zandardy búzghany ýshin oghan kinәli zandy jәne jeke túlghalar, sonyng ishinde memleettik organdardyng lauazymdy adamdary jәne qoghamdyq birlestikterding basshy organdarynyng qúramyna kiretin adamdar jauapty bolady.

Qoghamdyq birlestikterding qyzmeti Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasy men zandary búzylghan nemese qoghamdyq birlestik óz jarghysynda belgilengen maqsattar men mindetter sheginen shyghatyn әreketterdi birneshe ret jasaghan jaghdaylarda prokuratura, ishki ister organdarynyng úsynuy nemese azamattardyng aryzdary negizindegi sot sheshimi boyynsha ýsh aidan alty aigha deyingi merzimge toqtatyla túruy mýmkin.

Qoghamdyq birlestikting qyzmeti toqtatyla túrghan jaghdayda oghan barlyq búqaralyq aqparat qúraldaryn paydalanugha, ýgit jәne nasihat jýrgizuge, mitingiler, demonstrasiyalar jәne basqa búqaralyq sharalar ótkizuge, saylaugha qatysugha tyiym salynady. Onyng bank salymdaryn paydalanu qúqyghy da toqtatyla túrady, búghan enbek sharttary boyynsha esep aiyrysu, óz qyzmeti nәtiyjesinde keltirilgen shyghynnyng ornyng toltyru men aiyppúl tóleu qosylmaydy.

Eger qoghamdyq birlestik óz qyzmetin toqtata túrugha negiz bolghan tәrtip búzushylyqty qyzmeti toqtatyla túratyn bolyp belgilengen merzim ishinde joysa, atalghan merzim ayaqtalghan song qoghamdyq birlestik óz qyzmetin qayta bastaydy. Qoghamdyq birlestik tәrtip búzushylyqtardy joymaghan jaghdayda prokuratura, ishki ister organdary, sonday-aq azamattar ony taratu turaly sotqa aryz berip joldanugha qúqyly.

Osylaysha qoghamdyq birlestikter Qazaqstan zanyna sәikes qyzmetin jalghastyrady.

Jalpy ondaghan adam bastamashy bolyp, qúrylatyn birlestikter әrtýrli salany damytu jolynda júmys atqara alady. Azamattardyng bostandyghyn qorghau, sayasi-ekonomikalyq, әleumettik jәne mәdeny salagha aralasu; ghylymi, tehnikalyq, kórkem shygharmashylyqpen ainalysu; til, mәdeniyet, ýgit- nasihat júmystarymen shúghyldanu; qayyrymdylyq qyzmeti boyynsha halyqqa qyzmet kórsetu; tarihiy-mәdeny eskertkishterli qorghau; jastargha qúqyqtyq tәrbie beru; patriotizm men qúqyqtyq mәselemen ainalysu; salauatty ómir saltyn nasihattau; qorshaghan ortany qorghau men tabighat pen ekologiyalyq mәselelerdi kóteru.

Qoryta aitqanda, Qazaqstanda qoghamdyq birlestikter bolyp, sayasy partiyalar, kәsiptik odaqtar jәne azamattardyng zandargha qayshy kelmeytin, ózderining ortaq maqsattaryna jetu ýshin erikti negizgi qúrghan basqa da birlestikteri tanylady.

Qoghamdyq birlestikting aldyna qoyghan maqsaty onyng mýsheleri tabys tabayyn dep emes, ózderining ruhany jәne basqa da qajettilikterin qanaghattandyru ýshin birigedi jәne eng bastysy adamgershilik qaghidattaryna negizdelgen qoghamdy qúrugha talpynady.

Abai.kz