(Mústafa Shoqay turaly jeke múraghatta saqtalghan hat boyynsha)

Sarghayghan sary-ala qaghazdar... Hattalyp jinala bergenine qyryq jyldan da asyp ketken eken. Kerek-au degenderimdi qaldyryp, kereksizderin oshaqtyng kómeyine jytyrmasa bolmas degen oy boldy. Búl qaghazdar menen keyin kimge kerek bola qoyar deysin? Týpting týbinde tozar. Sosyn joghalar... Bireuler dýnie jinaghysh bolsa, men qaghaz jinaghysh bolyppyn. Ótken ómirding kýndelikterindey qabat-qabat qaghazdargha belshemnen batqan-aq ekem. Keregin bir bólek, kerek emesin bir bólek súryptap otyrghanymda, qolyma biri qazaqsha, biri oryssha jazylghan 2 hat jәne kólemdi bir maqala ilikti. Búl mening qolyma qaydan týsti eken dep әueli tanyrqap otyrdym.

1. BAZARY ERTE
TARQAGhAN TAGhDYR

Qolyma qaydan týskeni birte-birte oiyma oralyp, sanamda tirile bastady.

(Mústafa Shoqay turaly jeke múraghatta saqtalghan hat boyynsha)

Sarghayghan sary-ala qaghazdar... Hattalyp jinala bergenine qyryq jyldan da asyp ketken eken. Kerek-au degenderimdi qaldyryp, kereksizderin oshaqtyng kómeyine jytyrmasa bolmas degen oy boldy. Búl qaghazdar menen keyin kimge kerek bola qoyar deysin? Týpting týbinde tozar. Sosyn joghalar... Bireuler dýnie jinaghysh bolsa, men qaghaz jinaghysh bolyppyn. Ótken ómirding kýndelikterindey qabat-qabat qaghazdargha belshemnen batqan-aq ekem. Keregin bir bólek, kerek emesin bir bólek súryptap otyrghanymda, qolyma biri qazaqsha, biri oryssha jazylghan 2 hat jәne kólemdi bir maqala ilikti. Búl mening qolyma qaydan týsti eken dep әueli tanyrqap otyrdym.

1. BAZARY ERTE
TARQAGhAN TAGhDYR

Qolyma qaydan týskeni birte-birte oiyma oralyp, sanamda tirile bastady.
...Qyzylorda oblystyq «Syr boyy» gazetining bas redaktory Núrdilda Uәliyev /Alla Núrekendi imannan jarylqaghay/ kabiynetine shaqyrghan. Aldyna barghanymda, Núreken: «Ayjaryq, qoghamdy qayta qúru aghymymen tynysymyz kenip, qalamdy erkin silteytin boldyq qoy. Sen Mústapa Shoqay turaly gazetimizge oblysta birinshi bolyp maqala dayyndap berip edin. Onyndy jariyaladyq. Sodan keyin redaksiyagha әr taraptan hattar kele bastady. Mine, taghy da 2 hat pen maqalany әkimiat jiberipti. Qaraghandydan kelgen eken. Múny jariyalaudyng qajeti joq. Sende túra bersin. Mýmkin, bir uaqyttary keregi bolyp ta qalar...»,- dep qolyma ústatyp qoya berdi.
Kabiynetime kelisimen Núrekeng ashyp kórgen tabaqtay qalyng konverttegini endi men oqugha kiristim. Áueli qazaqsha jazylghanyn oqydym. Bissimillasyn bylay bastaghan eken:
«Qyzylorda oblysynyng әkimi joldas Seyilbek Shauhamanovqa! Qúrmetti Sәke! «Egemendi Qazaqstan» gazeti osy jylghy mausymnyng 2-si kýni «Mústapa Shoqay aty shoshyndyrmaydy» atty habarda Qyzylorda oblysynyng Mústapa Shoqaygha ýlken as beruge әzirlenip jatqanyn mәlimdedi. Osyghan oray, men sizge kóp jyldardan beri Shoqaevtyng ómirin zerttep kele jatqan jazushy retinde mynany bildirgim keledi:
1. Songhy jyldary keybir gazet-jurnaldar betterinde Mústapa Shoqaevty aqtap jazyp jýrgen avtorlar Ánuar Álimjanov, Beybit Qoyshybaev, t.b. onyng ómiri men enbegining qyr-syryn anyq bilmegendikten «osylay boluy mýmkin» degen joramalmen jazylghan qate, dolbar oilary, pikirlerimen halyqqa teris úghym beruge tyrysqan. Al Shoqaevtyng esimi eshbir zang ornynda qaralmaghan. Zang jýzinde Shoqaevty aqtaghan /reabilitirovati etken/ sheshim joq. Olay bolsa, gazetterde basylghan materialdar tek qana demagogiya qataryna jatady.
2. Mústapa Shoqaev Úly Otan soghysy bastalysymen-aq German fashist ýki­metimen shart jasasyp, «Týrkistan últ komiyteti» men «Týrkistan legionyn» qúrghan, Qazaqstan men Orta Aziyany German koloniyasyna ainaldyrugha, nemis otarshylyghyna beruge atsalysqan adam. Búl turaly mende jetkilikti dәlelder bar. Osy hatqa qosyp birge jiberip otyrghan maqalada jogharyda aitylghan aiyptyng qyr-syry týgel ashylyp, tolyq jazylghan.
Sondyqtan:
1. Maqalany óziniz oqyp shyghyp, oblystyq gazetke jariyalaugha núsqau beruinizdi ótinemin.
2. Mústapa Shoqaygha arnap ýlken as beru keyin oblys әkimshiligine ýlken núqsan keltirui mýmkin. Búl tek qana mening pikirim emes. Tayauda men Qazaq Respublikasy memlekettik qauipsizdigi komiytetinen mynaday hat aldym: «Rukovodstvo KGB Respubliky Kazahstan... razdelyaet s Vamy mnenie o tom, chto lisam, sotrudnichavshim s fashistamy ne doljen sozdavatisya avtoriytet v nashey respubliyke...»
Osy resmy pikirdi sizge jetkizudi ózimning paryzym dep sanadym.
3. Respublikanyng әr jerinde keybir redak­torlardyng Shoqaevty zansyz dәiek­teu­lerine baylanysty, onyng fashistermen qyzmettes bolghany turaly dәlelderdi Qazaq Respublikasynyng Preziydenti N.Á.Nazarbaevqa da jibermekpin.
Osy hatta maqalada aitylghan pikirlerge baylanysty sizding sheshiminizdi, qoldanghan sharalarynyz turaly maghan jauap-habar beruinizdi súraymyn. Qúrmetpen, jazushy Serik Shәkibaev. 7-mausym, 1992 j. Mening adresim: 458000 g. Kustanay, ul.Tolstogo, 69, kv. 3. Shakibaev Serik Shakibaevich. Tel. dom. 9-09-08».
S.Shauhamanov hat iyesining ótinishine oray oghan jauap-habar joldady ma, joq pa, o jaghyn bilmedim. Ákim hattyng búryshyna «J.Mahambetov! Zerttep úsynys jasanyz. 10.07.92» dep qolyn qoyghan. Redaksiyagha 12-i kýni jiberilgen. Shyghys nómiri - 527. Al hat iyesin biz «Jazushy» baspasynan 1968 jyly jaryq kórgen «Ýlken Týrkistannyng kýireui» kitabynyng avtory retinde biletinbiz. Pavlodar qalasynyng tumasy. Ekinshi býkilәlemdik soghystyng alghashqy kezeninen bastap 32 jyl boyy memlekettik qauipsizdik organdarynda qyzmet atqarghan. Polkovnik dәrejesinde zeynetke shyqqan.
Elimiz tәuelsizdigin alghannan keyin general-mayor ataghyna ie boldy. 1999 jyly 73 jasynda dýniyeden ótti. Qaraghandy qalasynda onyng atynda kóshe bar. Túrghan ýiine eskertkish taqta qoyylghan.
Orys tilinde jazylghan ekinshi hat A.G. Mustafinnen eken. «O statie «Mustafa Chokaev...» degen taqyryppen bastapty. Odan әri: «Podgotovlennaya namy statiya «Mustafa Chokaev: legenda y deystviytelinosti» byla predlojena dlya publikasiy redaksiyam liyteraturnoy gazety «Kazah adebiyetiy», molodëjnogo izdaniya «Orken» («Gorizont») y gazety respublikanskogo obshestva «Kazak tili» - «Ana tili» («Rodnoy yazyk»). Posle dostatochno prodoljiytelinogo izucheniya, pervye dve redaksii, pod razlichnymy predlogami, otkazalisi ot publikasii. Stalo yasnym, chto ih ne ustraivaet soderjanie statii, kotoroe ne vpisyvalosi v publikuemye za poslednee vremya v raznyh organah pechaty pryamye voshvaleniya politicheskoy deyatelinosty M.Chokaeva.
Statiya opublikovana gazetoy «Ana tili» 8-avgusta 1991 goda /№32/ pod zagolovkom «Gde legenda, gde deystviytelinosti? Iz arhivov KGB...», tekst podvergnut sokrashenii, odnako osnovnye utverjdeniya statiy sohraneny. V prilagaemom avtorskom ekzemplyare redaksionnye sokrasheniya otmecheny krasnymy chernilamiy.
V redaksionnom predisloviy ukazyvaetsya, chto izuchenie neodnokratnoy politicheskoy deyatelinosty M.Chokaeva iymeet obshestvennoe znacheniye, zdesi mogut byti razlichnye mneniya y ony ne doljny obyazatelino sovpadati s pozisiey redaksiy y ona namerena prodoljati publikasiy o M.Chokaeve. Zdesi je napechatana statiya pensionera, byvshego uchastnika «Turkestanskogo legiona» U.Turysbekova o ego melodramatichnoy vstreche v 1943 godu s jenoy M.Chokaeva.
Dlya okonchatelinoy realizasiy avtorskih seley schitaem neobhodimym prodoljiti popytky publikasiy nashey statiy v polnom obëme v takih redaksiyah kak «Kommunist Kazahstana» (predvariytelinaya dogovorennosti iymeetsya/, «Prostor», «Jalyn», a takje v nekotoryh yujnyh oblastyah respubliki. Mustafin A.G. 14-avgusta 1991 goda» dep ayaqtap, odan әri ózi jazghan tym kólemdi maqalasynyng bir danasyn qosa jibergen.
Orys tilinde jazylghan búl maqala 13 bet eken. Ár beti 40 joldan. Árbir joly men әrbir sózining arasynda sanylau qaldyrmay óte tyghyz әri qatesiz de úqypty jazylghan. Maqala mazmúny avtordyng sayasy sauatty kisi ekenin anghartyp túr. Jәne angharghanymyz: qauipsizdik jendetteri M.Shoqaydyng izine myqtap týsken eken. Árbir qadamyn andyp, ne istegenin esepke alyp otyrghan. Myna maqala Mústapanyng býkil ghúmyryn, onyng sayasy qyzmetin tek aiyptau ynghayynda jazylghan. Chekist-general Mústapany «Sovet ókimetining dúshpany» deydi. Onysy - ras. Mústapa Sovet halyqtaryn últyna, tegine, jynysyna qaramay azapqa salghan Stalinning zúlmat sayasatyna qarsy boldy. Bolishevikterding ekijýzdiligin erte anghardy. Olardyng siqyrly sózderine týpki maqsaty men sayasy is-qimyldarynyng kereghar ekenin jalyndy sózderimen, ózekjardy maqalalarymen әshkereledi. Onyng bar «jazyghy» osy edi.
Chekist-general halqymyzdyng osynday kýresker perzentin jazyqsyz jazalanghan «halyq jaularynyn» qataryna qosypty. Múnysy - jalghan jala. Ótken ghasyrdyng alghashqy elu jylynda joqtan jazyqty bolyp atylyp ketkender men itjekkenge aidalghandar halyq jauy bolghan emes. Olar elge bolsyn dep enbegine jalynghan adal jandar edi. Al olardyng talaysyz taghdyryna aralasyp, qorlyq pen zorlyqtan qaytkende qútqarugha bolatynyn oilastyryp jansebilge týskender - halqymyzdyng azattyghy jolynda kýresken qayratkerlerimiz edi. Alayda súrqiya sayasattyng teriske tartqan keri aghysy olardy degenine jetkizbedi. Stalin bastaghan OGPU - NKVD - KGB-nyng qarghysqa úshyraghan jendetteri bilgenderin istep, halqymyzdy kóshbastar marghasqalarynan júrday etti. Kóshbasshylarynan airylghan júrtymyzdyng ýni shyqpay esengirep qaldy.
Elu jylgha sozylghan repressiyanyng ózi-aq shyn mәninde kimderding halyq jauy bolghanyn aighaqtap bergende, birin biri maqúldap, әkimiatqa jýgingen S.Shәkibaev pen A.G.Mustafinning búrynghy niyetterinen qaytpay qasarysyp Mústapany «halyq jauy» dep qaralaghanyna qayran qaldym. Ol ol bolsyn, maqalasynyng sonynda «general-mayor gosbezopasnosty v otstavke, veteran organov KGB» dep qolyn qoyghan A.G.Mustafin M.Shoqaydy «alashordiynes» dep te aiyptaghan. Ayyptap otyryp shatasqan. Tarihy derekterden belgili, Mústapa Álihan Bókeyhanov bastaghan Alash qayratkerlerine basy býtin qosylghan joq. Onyng armany Týrkistan respublikasyn qúru boldy. Tútas Týrkistan iydeyasyn sol ýshin de jalaulatty. Aqtyq demi bitkenshe sol baghytynan ainyghan joq.
Ras, ol Peterburg uniyversiytetinde oqyp jýrgen kezinde IV Memlekettik Dumanyng deputaty Álihan Bókeyhanov basqarghan músylmandar fraksiyasynyng hatshysy jәne tәrjimashy qyzmetin qosa atqaryp jýrdi. Al Aqpan tónkerisinen keyin biylikke kelgen Uaqytsha ýkimetten ýmitti boldy. Onyng da sebebi bar edi. Mústapa Tashkent gimnaziyasynda oqyp jýrgeninde Uaqytsha ýkimetting premieri A.F.Kerenskiyding /1881-1970/ әkesi, aghasy /Týrkistan ólkelik halyq uchiliyshesining diyrektory/ Tashkentte túratyn. Mústapa sol kezden Kerenskiyler otbasynyng bir balasynday bolyp ketken-di. Shoqay shanyraghy men kerenskiyler arasynda aralas-qúralastyq bolghan. Mústapa uniyversiytetke qabyldanarynda sol Kerenskiylerding kómegin de kórgen.
Mústapanyng әuelgide eserler partiyasynyng kósemi A.F.Kerenskiyding yqpalynda boluynyng osyndayda bir syry bar edi. Ol kókeyinde kózdegen týpki maqsatyna jetu ýshin eserlermen istes te boldy. Biraq A.Kerenskiyding partiyasyna kirgen joq. Bar oiy búrynghy Týrkistan general-gubernatorlyghy auqymynda Týrkistan Odaghyn qúru boldy. Osy ynghayda Ol jalghyz bolghan joq. Týrkistan aimaghyndaghy әrbir últtan shyqqan belsendi qoldaushylary boldy. Onyng sol jyldardaghy is-qimyldary men jariyalanymdary Reseyge baghynyshty Shyghys halyqtarynan taghy bir kýresker sayasatkerding shyqqanyn aighaqtady. Resey qúzyrynda basqalarmen terezesi teng avtonomiya qúru iydeyasyn túnghysh úsynghan sayasatker M.Shoqay boldy. Sol kezde Ol 26 jasta edi.
Biraq onyng búl iydeyasyn әuelgi Uaqytsha ýkimet te, keyingi bolishevikter ókimeti de qoldamady. Al Mústapa bolsa, alghan betinen qaytqan joq. Peterburgtegi soldat jәne júmysshy deputattary Sovetining tóraghasy N.S.Chheidzemen avtonomiya turaly keneskende sosial-demokrat shoshyp ketip: «Qúday ýshin, Shoqaev joldas, otandastarynyzgha avtonomiya jayynda aita kórmeniz. Sebebi, birinshiden, búl turaly aitu әli erte; ekinshiden... Týrkistan siyaqty avtonomiya túp-tura oqshaulyqqa bastaytyn jol, al tónkerisshil-demokratiyashyl Reseyden tysqary oqshaulyqtan sizding halyqqa payda joq», - dep «jón siltegen».
Odan da, qos ókimetten de týnilgen Mústapa Tashkentke kelip avtonomiya qúrugha batyl kirisedi. Kóp-kóp shyrghalanmen aqyry 1917 jyldyng 27-qarashasynda Qoqan avtonomiyasynyng qúrylghany mәlim boldy. Jana avtonomiyanyng uaqytsha ýkimet mýsheleri: Tynyshbaev Shoqaev, Hodjaev, Yurguli-Agaev, Mahmudov, Orazaev, Shagiahmedov jәne Gersfelid qol qoyghan ýndeu jariyalandy. (Qambar Atabaev. «Tilegi taptalghan Týrkistan». «Týrkistan» gazeti. 30.ÝIII.2012 j.)
Alayda búl qúrylym úzaqqa barmady. Bar bolghany eki aiday ghana ómir sýrdi. Úrda-jyq bolishevikter avtonomiyany basyp alyp, bәrin byt-shyt qyldy. Qoqandyqtar qangha bókti. Jazyqsyz jandardy qyrghan bolishevikter Qoqan avtonomiyasyn keyin «Qoqan avanturasy» dep mәlimdedi. Tarihta solay atalyp qaldy. Bolishevikterding karateli (jazalaushy) armiyasymen shayqasqan Ergash sardardyng sarbazdary Qoqan qyrghynynyng jalasyna qaldy. Olardy bolishevikter «basmashylar» dep aiyptady.
Osy Qoqan qyrghynyn zerttegen ózbek ghalymy G.A.Hidoyatovtyng monografiyasy /«Pravda protiv ljiy»/ 1964 jyly Tashkentte jaryq kórdi. Onyng dәiekterinde Qoqanda bolghan 1918 jylghy aqpan qyrghynynda bir jarym mynnan asa jazyqsyz halyq azaptalyp qyrylghan. Hidoyatov búl súmdyqty avtonomiya liyderlerinen kórip kinәlaghan. Al, chekist-general Mustafin myna maqalasynda: «A kakova byla roli M.Chokaeva v etih tragicheskih sobytiyah?» - dep súraq qoyyp alyp, odan әri, - Mojno tverdo utverjdati, chto Predsedateli praviytelistva Kokandskoy avtonomiy M.Chokaev nesomnenno byl odnim iz organizatorov chastey «nasionalinoy armiy» i, konechno, otvetstvenen za eë karatelinye (?) deystviya. Y zdesi nado iskati prichinu ego pospechnoy emigrasiiy»,- dep týiindeydi.
Naghyz jala. Bar bolghany eki aiday ghana ómir sýrgen avtonomiyada qanday «últtyq armiya» boluy mýmkin. Ony jәne jazalaushy armiya dep otyr. Al chekist-general «basymashy» atanghan Ergash sardardyng qyzyldarmen shayqasqan әreketin M.Shoqaydyng úiymdastyrghany dep ashyqtan-ashyq jala jauyp otyr. Qisynsyz, qújatsyz.
Bir býiirden qúrylghan Qoqan avtonomiyasyn Alash qayratkerleri de qúptamady. Eger Qoqan avtonomiyasy Resey tarapynan tanylatyn bolsa, búrynghy Týrkistan general-gubernatorlyghyna qarasty aimaq /Jetisu jeri, ontýstik ólkesi, Syrdariya alaby/ tútas Qazaqstannan bólinip keter edi. Á.Bókeyhanov bastaghan alashtyqtar osynday qauipte boldy. Olar Qoqan liyderlerin osy túrghydan synady. Keyin emigrasiyada jýrgeninde jazghan bir enbeginde Mústapanyng ózi de tym asyghystyq bolghanyn, qatelikke úrynghandaryn moyyndaghan.
Pende túz-dәm búiyrghan jerlerinde jýredi ghoy. Mústapanyng Qoqan qasiretinen keyingi túz-dәmi shet júrttardan búiyrdy. OGPU jendetteri Qazan tónkerisinen keyin shet elderge ketip, emigrasiyada jýrgen belgili túlghalar: aq patshanyng generaldary A.Kutepov, E.Miller, Ukraina últshyl-dary E.Konovales, S. Bandera, L.Rebet jәne basqalardy Stalinning tapsyrmasymen bir-birlep kózin joydy. Áueli Qazaqstangha, keyin shet elge jer audarylghan L.Troskiydi de Mәskeu shpiondary óltirdi. Osynday súmdyqtan Mústapanyng 1941 jylgha deyin qalay jan saqtap aman bolghanyna qayranmyn. Jәne qazaqtan shyqqan jalghyz emigranttyng azapty taghdyryna shydaghan erligine tәntimin.
Ol әueli әielimen aqyldasyp, AQSh-qa ótip ketuge pәtualasqan-dy. Biraq keyin bizge belgisiz sebeppen Parijding manayyndaghy Nojan qalasynda túryp qaldy. Al A.F.Kerenskiy әuelden AQSh-qa ornyqty. Sonda qartayyp qaytys boldy. Eger Mústapa da AQSh-ta túrghanda taghdyry qalay bolar edi degen oy kiymeley beredi...

2. TÁUELSIZDIK TANY ATQANDA

Men esimdi bilgeli kommunistik nasihat­tyng qazaqtan shyqqan sonday-sonday «halyq jauhary» bolypty degenine, mine, imanday shynym, eshuaqytta sengen emespin. Sebebi, men qauyzyna iman mәiegi úiyghan danagóy atalarymnyng qauymynda erjettim. Olardyng sanama sinip qalghan әngimelerin keyin sayasy saryndarmen salystyryp oilanghanymda, bizding últ besiginen «halyq jaulary» shyghatynday eshbir negiz de, sebep te joq eken. Stalin sayasy arenada әshkerelenip, aimanday bolghangha deyin kommunistik qoghamnyng qisyndaryna ishtey qarsylasumen narazy bolyp jýrdim.
Endi zamana jeli onynan sogha bastaghanda talay jyl taghdyr tәlkegimen shermende bolyp kelgen júrtymyz tórt qúbylasyn týgendeuge talpynuda. Aytalyq, tughan halqynyng azattyqqa degen armanyn joqtap sergeldenge týskeni ýshin bolishevikterge jazyqty bolghan Mústapanyng nemere tuysy, enbek ardageri Ábdikәrim Amanqúlovtyn: «Mústapa bizder siyaqty ýsh jýzden astam nemere-shóbere-shópshekterining ghana tuysy emes, býkil músylman júrtynyng qayratkeri ekenin eskersek, oghan qanday qúrmet jasasaq ta artyq emes. Sol ýshin endi ne isteuimiz kerek dep barshanyzgha oy salyp, pikir súraghym keledi» degen eken. /«Syr boyy», №6. «Ony barsha Alash júrty qorghauy kerek». 16.01.1993 j./ Óte oryndy tilek.
Rasynda M.Shoqaydyng kýresker bolmysyn basqa qayratkerlerden oqshaulaugha bolmas. Ol da, Lenin de, Kerenskiy de uniyversiytetting zang fakulitetin bitirgen. Alghan bilimderi birdey. Ýsheui de ýzdikter túghyrynda túr. Biraq baq pen taq taytalasynda Lenin men Kerenskiyding órkeshi biyik. Artynda arqa sýier irgeli júrtyng bolmasa, bәri beker eken. M.Shoqaydyng jaghdayy Lenin men Kerenskiyding kýsh-mýmkindigimen salystyrugha da kelmeytin. Búl ynghayda artyq tughan qazaq ziyalylarynda búl pәniyden barmaghyn tistemey, ishteri qazanday qaynap, ókinbey ótkenderi joq ta shyghar.
Bolishevikter jer jýzinde әdiletti qogham ornatu orayynda qanshalyqty qisyndar men tújyrymdar úsynyp, sonysyna bodan júrtty ilandyryp baqqanymen olardy bir últtyng basqa últtargha ýstemdigin oraylastyru arqyly tendikke jetkizu, sirә mýmkin be? Proletariat diktaturasy Resey qúzyryndaghy halyqtardy alpauyt imperiyanyng ezgisinen «qútqarghanymen» /qútqara aldy ma?/ bodandar ekinshi bir sayasiy-әkimshilik óktemdikting kiriptarlyghynda qaldy ghoy. V.IY.Lenin Sovet memleketin ornatu ýshin jantalassa, Mústapa tútas Týrkistan ýshin kýresti. Birshama uaqyt Kerenskiyding kólenkesinde jýrgen bolyp, osy armany jolynda sergeldenge týsti. Sonda, býkilәlemdik revolusiya jasaugha bolishevikterding haqy bar, al tughan halqynyng taghdyry ýshin M.Shoqaydyng tendik súraugha húqy joq pa? Búl sonda qanday qisyngha keledi?!
Resey emigranty, Munihen túrghyny Aleksandr Uayt jiyrmasynshy ghasyrdyng eluinshi jyldarynda-aq: «Álemdik sosia­lizm men әlemdik kommunizm siyaqty úiymdasqan sayasy qozghalys pen әlemdik demokratiyanyng kózdegen maqsaty - týpting týbinde әlemdik biylikti iyelenu»,- dep jazghan eken. Demek, әlemdik revolusiyany ansaghandardyng iydeyasy sovettik iydeologtargha týsinikti de, M.Shoqay siyaqty azdardan shyqqandardyng ansaryna jat. Súmdyghyna nayza bolmaytyn siqyrly iydeo­logiya óz asyldarymyzdy ózimizge qúbyjyq etip kórsetti - solay nasihattady. Múnyng ózi talaylardy mezi etse de, ilanghandar da bolghan siyaqty. Mysaly...
Tәuelsizdik tany atar-atpas shamada marqúm Saghat Áshimbaev jýrgizgen «Paryz ben qaryz» týsiriliminde telekamera aldynda otyrghan ziyalylarymyzgha Almatynyng bir túrghyny: «Mústapa Shoqaydyng enbekteri qashan jaryq kóredi?» dep súraq qoyghany sol, marqúm Rymghaly Núrghaliyev: «Mústapa Shoqay Sovet ókimetine qarsy kýresinen ghoy». Onyng enbekterin jariyalau qiyn shyghar...» dep qaldy. Al belgili qalamger Beybit Qoyshybaev 1990 jyly 17-mamyrda «Ana tili» gazetinde jariyalanghan maqala-synda /«Beymәlim taghydyr»/: «Shoqaydyng nemis fashisterine etken qyzmetin Sovet adamdary keshirmeydi» degen edi. Biraq búl sol kezdegi qatal senzurany ainalyp ótudin, qanday әdispen bolsa da Mústapa Shoqaydyng atyn júrtqa tanystyra beruding amaly bolghany týsinikti. Degenimen, Beybitting sol oiyn chekist-general A.G.Mustafin әkimiatqa joldaghan hatynda nazargha aludy ótinip: /«Sovetskie ludy ne mogut pros­titi Chokaevu ego slujbu u nemesikh fashistov»/. ...otnosiytelino periode politicheskoy deyatelinosty M.Chokaeva v Germanii, bezuslovno prav Beybut Koyshibaev...» degen.
Al M.Shoqay turaly derek kózderin izdestirgen tarih ghylymynyng kandidaty marqúm Ábjәmy Bayshuaqov oblystyq «Syr boyy» gazetinde jariyalanghan maqalasynda /mening redaksiyalauymmen/: «M.Shoqaydyng fashisterge qyzmet etkeni turaly Mәskeu arhiyvinen derek taba almadym» dep jazghan-dy. Keshegi MQK tarapynan da Mústapanyng tuystaryna onyng fashistermen maqsattas bolghany jóninde naqty derekting joqtyghy turaly habarlaghan. Al S.Shәkibaev myna hatynda «...mende ol turaly kóptegen derekter bar» depti. Ol qanday derekter? Ony jazbaghan. Bary ras bolsa, nege jaryqqa shygharmaghan? Álde «kóptegen derekteri» A.Mustafinning maqalasyndaghy aitylghandar ma? Al onyng maqalasy M.Shoqaygha jabylghan jala.
Qashanda qoghamdyq oidyng aldyn alyp, sayasy qúbylystargha ýn qosyp otyratyn «Qazaq әdebiyeti» gazetinde: «1. Mústapa fashistermen sybaylas boldy ma? Bolsa, onday qadamgha ne ýshin bardy? 2. Ol Týrkistan legionyn qúrugha qatysty ma? Qatyssa, aldyna qanday maqsat qoydy?» degen saual jariyalandy. Óte dúrys boldy. Bayaghy Memlekettik Dumanyng mýshesi, Gruziya-nyng jiyrmasynshy jyldary syrtqy ister ministri bolghan A.Shengeliya: «M.Shoqaydyng Parijdegi, Londondaghy, Jenevadaghy jәne basqa da Batys ortalyqtaryndaghy qyzmetining san syrly da sapaly bolghany sonshalyq, ony eseptep shyghu mýmkin emes» dep baghalaghan Mústapa tarihta keshegi KGB polkovniygi jaryqqa shygharghan kitabynyng ghana keyipkeri bolyp qalmauy kerek. /Onyng «Ýlken Týrkistannyng kýireui» degen sol kitaby 1973 jyly orys tiline tәrjimalanyp, «Jazushy» baspasynan býkil Odaqqa 200 myng danamen tarady. Al qazaq әdebiyeti klassikterining shygharmalary, mysaly «Abay joly» Qazaqstanda eki jýz myng danamen basylyp shyqty ma eken?/
Kitap avtory «Qazaq әdebiyeti» gazeti betinde Mústapany qaralap, Ánuar Álimjanovpen aitysty. /«M.Shoqay. Ol kim?»/. Ekeui de óz pikirlerinde qaldy. S.Shәkibaev anau aghylshyn, týrik, fransuz, nemis, әzirbayjan, gruziyn, ózbek qayratkerleri men tarihshylarynyng jәne bizding Shoqaytanushy ziyalylarymyzdyng aighaqtaryn qaperine almady. On segiz jasynan fashister partiyasynyng mýshesi bolghan qaydaghy bir Rayner Olissha degen fashisting nemketti aita salghan dәieksiz sózin qúp alghan.
Búghan qalay tang qalmaysyz. S.Shәkibaev fashist R.Olisshagha jýgingenshe, tarih taghylymdaryn neghyp payymdamaghan?! Bolishevikterden týnilip ketken Mústapany adamzattyng qas dúshpany fashistermen sybaylas boldy deuge qalay dәti barghan?! Bolisheviktermen istes bolmaghan Mústapa fashistermen qalay jarasa qalady? Logikagha da jýginuge bolatyn shyghar.
Asyly keshegi zamannyng chekisterin antyna adal bolghany ýshin kýstanalaugha bolmas. Tek tanghalugha bolar. Olardyng Sovet Odaghy byt-shyt bolyp, Qazaqstan tәuel­sizdigine jetkennen keyin de o dýniye­lik bolghan Mústapanyng qyr sonynan qalmaghanyna, Senimderinen ainymaghanyna jәne tirliktegi isterine...
Ne deymiz, olar da baqúl bolsyn.
Shet júrttarda ómiri óksumen ótken jalghyz qazaq emigranttyng da Peyishte núry shalqyghay.

Ayjaryq SÁDIBEKÚLY,
mәdeniyet qayratkeri

"Týrkistan" gazeti