16 qazannan beri QKP-nyng 20 sezdi ótip jatyr. Sezde, daghdy boyynsha, QKP tóraghasy Shy Jinping aldynghy sezden bergi atqarylghan sharualargha qorytyndy jasaytyn kezekti bayandamasyn jasady. Osy bayandamanyng mazmúny men tújyrymdarynan Shy Jinpiynning osynau alyp eldi qayda bastap bara jatqandyghy aiqyndala týsip otyr.

Shy Jinping biylikke Qytay ekonomikasy 30 jyldan asa qaryshty damyp, jer sharyndaghy ekinshi iri ekonomikagha ainalghan, elde naryqtyq qatynastar tamyr tartyp, júrttyng ensesi kóterilgen tústa keldi de, elding ekonomikalyq, әskeri, tehnologiyalyq, diplomatiyalyq quatynyng toqtausyz artyp, әlemdegi abyroyy men yqpalynyng әigilene týsui Qytay tóraghasyn basqalay payym jasaugha iytermeledi. Onyng payymynsha, Qytaydyng barlyq jetistigi sosialistik rejimning arqasy. Sosialistik sórege naryqtyq qatynastardy engizedi ekensin, anau batystyng shulap jýrgenindey, erkin ekonomika, danghyl demokratiya, kemeldi kisilik qúqyqsyz da baquatty qogham, gýldengen memleket qúrugha bolady.

Onyng úghymynsha, Qytay eli KP-nyng basshylyghynda adamzat keleshegin qamtamasyz etuding kapitalizmnen bólek tyng da, sara jolyn tauyp shyqty. Qytaydyng aibattanghan “arlan diplomatiyasy”, ózge elderge damudyng “qytaylyq ýlgisin” saudalau, әlemdik tәrtipting janasha núsqasyn somdau men “adamzattyng taghdyrlastyghy qauymdastyghyn” qalyptaugha shaqyru, t.s. barlyghy osynday tanym men payymnan bastau alady.

Qazirge deyin Shy ata-anasy men óz basynyng da osy jýieden zәru kórgendigine qaramastan, sosialistik jýie men kompartiyagha, kommunistik iydeyagha sheksiz senetindigin kórsetip berdi. Onyng әrkezdegi jasaghan bayandamalarynan, sóilegen sózderinen, el biyleudegi ústanghan joldarynan anyq bayqalady. Onyng biyligining birinshi merzimindegi jemqorlyqpen bitispes kýresi, kóbineky onyng ózining biyligine baqtalastardy yqsyratudyng ailasy dep baghalanghanymen, shyn mәninde irip-shiruge boy aldyryp, el biyleu әleuetin әlsiretip alghan kompartiyany merezden qútqaryp, emdep alugha degen qúlshynysy bolatyn.

20 sezdegi bayandamasynda ol “tolassyz tyrysudyng arqasynda partiyanyn, ózin ylghy da beybereketsizdikten onap, qúldyraudan qútqaryp, arpalysyp kele jatqan oinamaly tarihy periodtan shygharudyng ózine-ózi tónkeris jasau syndy ekinshi jauabyn  tapty” dep arqasynan batpan jýk týskendey jelpine mәlimdedi. QKP tarihynda QHR-nyng ómirge keluining ózi,  reforma dәuirindegi tolaghay jetistikter, sózsiz,   marksizm-leninizm iydelarynyng qytaylyq topyraqqa beyimdele, ýilestirile siniriluining nәtiyjesi, sonyng ghana jemisi  dep baghalanady. Tóragha Shy osyghan imanday senedi jәne ózin soghan ter tógushi dep sanaydy. 20 sezd bayandamasynda ol osy senimin búrynghysynan da bekite týskendigin anghartty. Ol atalmysh bayandamada “QKP-nyng keremettigi, qytaylyq ózgeshelikke ie sosializmning abzal boluy, týptep kelgende, marksizmning keremettiginen, qytaylanghan, zamandanghan marksizmning keremettiginen. Marksizmning qytaylanuy men zamandanuynyng jana taraularyn jazu QKP mýshelerining abyroyly tarihy boryshy” dep mәlimdeydi.

Sondyqtan da ol, teoriyalyq aspektide sosializm rejiymining tiregi sanalatyn elementterdi mýmkindiginshe aman alyp qaludy, әueli, kýsheytudi әrdayym jaqtap keledi. Songhy jyldardaghy memlekettik kәsiporyndargha qayyra manyz beru, búqaralyq kәsiporyndardyng әreketin shekteu, IT kompaniyalaryna tekseruler, júrttyng pikir erkindigin  qaqpaylau tóraghanyng tiyisti emeuirinlerining saldary. 20 sezd bayandamasynda da tóragha “jalpylyq menshiktegi ekonomikany әri-sәri bolmastan bekemdeu men damytudy, jalpylyq menshikke jatpaytyn ekonomikany yntalandyrudy, qoldaudy, jetekteudi” tapsyrady.

Marksistik iydeologiyamen  totalitarizmning tabighy baylanysy jayynda kózeuli teoriya bolmaghanmen, sosialistik jýie adamzat ómirine engeli marksizm iydeyasymen qarulanushylardan avtoritarlar men diktatorlardyng kóptep shyghatynyn kórip kelemiz. Sol siyaqty, osyghan deyin týrli túspaldargha túzdyq bolyp kelgen Shy Jinpiynning de ýshinshi mәrte biylikte qalatyny belgili bolyp otyr. Dәstýrge say, aldynghy sezden bergi 5 jyldy qorytugha arnalghan bayandamasynyng 18 sezden bergi, yaghny ózi saylanghannan bergi 10 jylghy “úly janghyrulardy” bayandauynan, sonday-aq “jana dәuirdegi 10 jyldaghy úly janghyrulardyng partiya tarihyndaghy, jana qytay tarihyndaghy, reforma men esikti ashyq ústau tarihyndaghy, sosializmning damuy tarihyndaghy, qytay últy tarihyndaghy eskertkish syipatyndaghy manyzdylyghynyn” basa dәripteuinen-aq Shy tóraghanyng jalghasty qaludaghy pozisiyasynyng myghym ekendigi menmúndalap túr.

Ótken 10 jyldaghy jetistikting eng alghashqysy esebinde tóraghanyng osyghan deyin QKP jarghysyna Mao iydeyasy men Den teoriyasymen birdey engen “jana dәuirdegi qytaylyq ózgeshelikke ie sosializm qúru iydeyasynyng týzilgendigi” kórsetiledi. Al bayandamada býkil partiyagha “partiyanyng barlyghyna da basshylyq etuin qamtamasyz etu qytaylyq ózgeshelikke ie sosializm qúrudyng búltartpas joly” ekendigi eskertiledi. Búnyng ar jaghynda Shy tóraghanyng óz jaqtastary arqyly tynbay nasihattap kele jatqan “ekini bekitu”, “Shy Jinpiynning partiya ortalyghyndaghy tútas partiyadaghy yadrolyq orynyn bekitu jәne onyng jana dәuirdegi qytaylyq ózgeshelikke ie sosializm qúru” iydeyasynyng memleketke jetekshilik orynyn bekitu pighyly túr. Jalpy iydeyanyng logikasy mynaday： jana dәuirdegi qytaylyq ózgeshelikke ie sosializmning naqty belgisi 2050 jyldargha qaray Qytaydy kýshti, demokratiyaly, órkeniyetti, berekeli, kórkem  zamanauy sosialistik memleketke ainaldyru. Onyng bastauynda QKP, al QKP-nyng úshar basynda Shy Jinping túruy  kerek. Qazirding ózinde Shy Jinpiyndi úly kósem atay bastaghandar shyghyp jatyr.

17 qazanda ótkizilgen press konferensiyada QKP ortalyq komiytetining sayasat zertteu bólimining basshysynyng orynbasary Tyan Pyiyan “bas tóragha Shy Jinping úly dәuir tudyrghan birtuar túlgha, júrt qalaghan halyq kósemi” dep baghalaydy.

Shy Jinpiynning QKP-nyng 19 sezinen keyingi avtoritarlyq biyligi ústanghan «arlan diplomatiyasy» onyng AQSh-pen qaqtyghysuyna sebep bolyp, Qytay ekonomikasy ósimining basty qozghaushy kýshining biri sanalghan eksporttyq óndiristerding jappay jabyluyna múryndyq boldy. Tóniregindegi elderge Qytaydyng sýikimin azaytty. Osy diplomatiya konsepsiyasynan shabyt alghan úshqyr últshyldyq azmattardy syrt әlemge salqyn aqylmen qarau qabiletinen aiyryp, jappay populizmge dushar etti. Onyng әlemdik jetekshilikke úmtylysynan tughan «Bir beldeu, bir jol» strategiyasy ishinara memleketterdi qaryzgha batyryp, Qytaygha ýrke qarau auanyn tudyrdy. Ekonomikanyng memlekettik sektoryn demep, jeke sektoryna qyryn qarauy ekonomikanyng ósimin tejep, júmyssyzdyqty úlghaytty. Ashyq esik sayasatyn dәriptegenimen, shetel investorlaryna jón-josyqsyz qoyghan talaptary, mysaly, shetel kompaniyalaryna partiya úiymdaryn kirgizu, olardyng qarjylaryn ózge elderge jóneltuge mәjbýr etkizdi. Onyng pandemiyagha qarata әlemdik sharalardan mýlde alshaq “nóldik júqtyrmau” sayasaty el halqynyng bolmashy erkindigine de túsau salyp, kisilik qúqyqtaryn ayaq asty etude.

Qazirgi naqty derekterde múnyng Shian, Shanhay, Qúlja qalalarynda kisi ólimine jetkizgen zardaptary aitylady. Shy Jinpinning biregey “qytay últyn” qalyptastyru armanynan tuyndaghan azshylyq últtargha jasaghan joydaqsyz qysymy, Qytaydyng ol nasihattap kelgen «jauapkershiligi bar iri el» obrazyn órkeniyet әlemine qaray almaytynday etti. Tóraghanyng 20 sezdegi bayandamasynda Qytaydy 40 jyl algha sýiregen “ekonomikalyq qúrylys” jayly auyzgha alynbaydy. “Memleketting qauypsizdigin tabandy qorghau” mәselesine basymdyq beriledi. “Halyq armiyasyn әlemdegi birinshi sanatty armiya etip jasaqtaudyng jan jaqtyly sosialistik zamanauy memleket qúrudyng strategiyalyq talaby ekendigi” aiqyndalyp, “Áskerdi jattyqtyryp, soghysqa dayyndaludy jan-jaqty kýsheytu, halyq armiyasynyng jenimpazdyq quatyn arttyru” talap etiledi. Tayuanidy birlikke keltirudi beybit jolmen iske asyru mýmkin bolmaghan jaghdayda, qarudan bas tartugha uәde etilmeytini, barlyq kerekti sharalardyng qarastyrylatyndyghy ashyq mәlimdeledi.

Keltirilgen mysaldardan da Shy Jinpiynning Qytaydy Deni salyp ketken әlemdik qauymdastyqpen kirigu, әlemdik órkeniyet jәne adamzattyq jalpy qúndylyq jýiesine qosylu jolynan keri qaray, naqty aitqanda, basqa jolgha bastaghysy keletinin angharu qiyn emes.

Múqamethan Qonarbay

Abai.kz