16 قازاننان بەرى قكپ-نىڭ 20 سەزدى ءوتىپ جاتىر. سەزدە، داعدى بويىنشا، قكپ توراعاسى شي جينپيڭ الدىڭعى سەزدەن بەرگى اتقارىلعان شارۋالارعا قورىتىندى جاسايتىن كەزەكتى بايانداماسىن جاسادى. وسى باياندامانىڭ مازمۇنى مەن تۇجىرىمدارىنان شي ءجينپيڭنىڭ وسىناۋ الىپ ەلدى قايدا باستاپ بارا جاتقاندىعى ايقىندالا ءتۇسىپ وتىر.

شي جينپيڭ بيلىككە قىتاي ەكونوميكاسى 30 جىلدان اسا قارىشتى دامىپ، جەر شارىنداعى ەكىنشى ءىرى ەكونوميكاعا اينالعان، ەلدە نارىقتىق قاتىناستار تامىر تارتىپ، جۇرتتىڭ ەڭسەسى كوتەرىلگەن تۇستا كەلدى دە، ەلدىڭ ەكونوميكالىق، اسكەري، تەحنولوگيالىق، ديپلوماتيالىق قۋاتىنىڭ توقتاۋسىز ارتىپ، الەمدەگى ابىرويى مەن ىقپالىنىڭ ايگىلەنە ءتۇسۋى قىتاي توراعاسىن باسقالاي پايىم جاساۋعا يتەرمەلەدى. ونىڭ پايىمىنشا، قىتايدىڭ بارلىق جەتىستىگى سوتسياليستىك رەجيمنىڭ ارقاسى. سوتسياليستىك سورەگە نارىقتىق قاتىناستاردى ەنگىزەدى ەكەنسىڭ، اناۋ باتىستىڭ شۋلاپ جۇرگەنىندەي، ەركىن ەكونوميكا، داڭعىل دەموكراتيا، كەمەلدى كىسىلىك قۇقىقسىز دا باقۋاتتى قوعام، گۇلدەنگەن مەملەكەت قۇرۋعا بولادى.

ونىڭ ۇعىمىنشا، قىتاي ەلى كپ-نىڭ باسشىلىعىندا ادامزات كەلەشەگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ كاپيتاليزمنەن بولەك تىڭ دا، سارا جولىن تاۋىپ شىقتى. قىتايدىڭ ايباتتانعان “ارلان ديپلوماتياسى”، وزگە ەلدەرگە دامۋدىڭ “قىتايلىق ۇلگىسىن” ساۋدالاۋ، الەمدىك ءتارتىپتىڭ جاڭاشا نۇسقاسىن سومداۋ مەن “ادامزاتتىڭ تاعدىرلاستىعى قاۋىمداستىعىن” قالىپتاۋعا شاقىرۋ، ت.س. بارلىعى وسىنداي تانىم مەن پايىمنان باستاۋ الادى.

قازىرگە دەيىن شي اتا-اناسى مەن ءوز باسىنىڭ دا وسى جۇيەدەن ءزارۋ كورگەندىگىنە قاراماستان، سوتسياليستىك جۇيە مەن كومپارتياعا، كوممۋنيستىك يدەياعا شەكسىز سەنەتىندىگىن كورسەتىپ بەردى. ونىڭ اركەزدەگى جاساعان باياندامالارىنان، سويلەگەن سوزدەرىنەن، ەل بيلەۋدەگى ۇستانعان جولدارىنان انىق بايقالادى. ونىڭ بيلىگىنىڭ ءبىرىنشى مەرزىمىندەگى جەمقورلىقپەن بىتىسپەس كۇرەسى، كوبىنەكي ونىڭ ءوزىنىڭ بيلىگىنە باقتالاستاردى ىقسىراتۋدىڭ ايلاسى دەپ باعالانعانىمەن، شىن مانىندە ءىرىپ-شىرۋگە بوي الدىرىپ، ەل بيلەۋ الەۋەتىن السىرەتىپ العان كومپارتيانى مەرەزدەن قۇتقارىپ، ەمدەپ الۋعا دەگەن قۇلشىنىسى بولاتىن.

20 سەزدەگى بايانداماسىندا ول “تولاسسىز تىرىسۋدىڭ ارقاسىندا پارتيانىڭ، ءوزىن ىلعي دا بەيبەرەكەتسىزدىكتەن وڭاپ، قۇلدىراۋدان قۇتقارىپ، ارپالىسىپ كەلە جاتقان وينامالى تاريحي پەريودتان شىعارۋدىڭ وزىنە-ءوزى توڭكەرىس جاساۋ سىندى ەكىنشى جاۋابىن  تاپتى” دەپ ارقاسىنان باتپان جۇك تۇسكەندەي جەلپىنە مالىمدەدى. قكپ تاريحىندا قحر-نىڭ ومىرگە كەلۋىنىڭ ءوزى،  رەفورما داۋىرىندەگى تولاعاي جەتىستىكتەر، ءسوزسىز،   ماركسيزم-لەنينيزم يدەلارىنىڭ قىتايلىق توپىراققا بەيىمدەلە، ۇيلەستىرىلە ءسىڭىرىلۋىنىڭ ناتيجەسى، سونىڭ عانا جەمىسى  دەپ باعالانادى. توراعا شي وسىعان يمانداي سەنەدى جانە ءوزىن سوعان تەر توگۋشى دەپ سانايدى. 20 سەزد بايانداماسىندا ول وسى سەنىمىن بۇرىنعىسىنان دا بەكىتە تۇسكەندىگىن اڭعارتتى. ول اتالمىش باياندامادا “قكپ-نىڭ كەرەمەتتىگى، قىتايلىق وزگەشەلىككە يە ءسوتسياليزمنىڭ ابزال بولۋى، تۇپتەپ كەلگەندە، ماركسيزمنىڭ كەرەمەتتىگىنەن، قىتايلانعان، زاماندانعان ماركسيزمنىڭ كەرەمەتتىگىنەن. ماركسيزمنىڭ قىتايلانۋى مەن زاماندانۋىنىڭ جاڭا تاراۋلارىن جازۋ قكپ مۇشەلەرىنىڭ ابىرويلى تاريحي بورىشى” دەپ مالىمدەيدى.

سوندىقتان دا ول، تەوريالىق اسپەكتىدە سوتسياليزم رەجيمىنىڭ تىرەگى سانالاتىن ەلەمەنتتەردى مۇمكىندىگىنشە امان الىپ قالۋدى، اۋەلى، كۇشەيتۋدى ءاردايىم جاقتاپ كەلەدى. سوڭعى جىلدارداعى مەملەكەتتىك كاسىپورىندارعا قايىرا ماڭىز بەرۋ، بۇقارالىق كاسىپورىنداردىڭ ارەكەتىن شەكتەۋ، ءىت كومپانيالارىنا تەكسەرۋلەر، جۇرتتىڭ پىكىر ەركىندىگىن  قاقپايلاۋ توراعانىڭ ءتيىستى ەمەۋىرىنلەرىنىڭ سالدارى. 20 سەزد بايانداماسىندا دا توراعا “جالپىلىق مەنشىكتەگى ەكونوميكانى ءارى-ءسارى بولماستان بەكەمدەۋ مەن دامىتۋدى، جالپىلىق مەنشىككە جاتپايتىن ەكونوميكانى ىنتالاندىرۋدى، قولداۋدى، جەتەكتەۋدى” تاپسىرادى.

ماركسيستىك يدەولوگيامەن  ءتوتاليتاريزمنىڭ تابيعي بايلانىسى جايىندا كوزەۋلى تەوريا بولماعانمەن، سوتسياليستىك جۇيە ادامزات ومىرىنە ەنگەلى ماركسيزم يدەياسىمەن قارۋلانۋشىلاردان اۆتوريتارلار مەن ديكتاتورلاردىڭ كوپتەپ شىعاتىنىن كورىپ كەلەمىز. سول سياقتى، وسىعان دەيىن ءتۇرلى تۇسپالدارعا تۇزدىق بولىپ كەلگەن شي ءجينپيڭنىڭ دە ءۇشىنشى مارتە بيلىكتە قالاتىنى بەلگىلى بولىپ وتىر. داستۇرگە ساي، الدىڭعى سەزدەن بەرگى 5 جىلدى قورىتۋعا ارنالعان بايانداماسىنىڭ 18 سەزدەن بەرگى، ياعني ءوزى سايلانعاننان بەرگى 10 جىلعى “ۇلى جاڭعىرۋلاردى” بايانداۋىنان، سونداي-اق “جاڭا داۋىردەگى 10 جىلداعى ۇلى جاڭعىرۋلاردىڭ پارتيا تاريحىنداعى، جاڭا قىتاي تاريحىنداعى، رەفورما مەن ەسىكتى اشىق ۇستاۋ تاريحىنداعى، ءسوتسياليزمنىڭ دامۋى تاريحىنداعى، قىتاي ۇلتى تاريحىنداعى ەسكەرتكىش سىيپاتىنداعى ماڭىزدىلىعىنىڭ” باسا دارىپتەۋىنەن-اق شي توراعانىڭ جالعاستى قالۋداعى پوزيتسياسىنىڭ مىعىم ەكەندىگى مەنمۇندالاپ تۇر.

وتكەن 10 جىلداعى جەتىستىكتىڭ ەڭ العاشقىسى ەسەبىندە توراعانىڭ وسىعان دەيىن قكپ جارعىسىنا ماو يدەياسى مەن دەن تەورياسىمەن بىردەي ەنگەن “جاڭا داۋىردەگى قىتايلىق وزگەشەلىككە يە سوتسياليزم قۇرۋ يدەياسىنىڭ تۇزىلگەندىگى” كورسەتىلەدى. ال باياندامادا بۇكىل پارتياعا “پارتيانىڭ بارلىعىنا دا باسشىلىق ەتۋىن قامتاماسىز ەتۋ قىتايلىق وزگەشەلىككە يە سوتسياليزم قۇرۋدىڭ بۇلتارتپاس جولى” ەكەندىگى ەسكەرتىلەدى. بۇنىڭ ار جاعىندا شي توراعانىڭ ءوز جاقتاستارى ارقىلى تىنباي ناسيحاتتاپ كەلە جاتقان “ەكىنى بەكىتۋ”، “شي ءجينپيڭنىڭ پارتيا ورتالىعىنداعى تۇتاس پارتياداعى يادرولىق ورىنىن بەكىتۋ جانە ونىڭ جاڭا داۋىردەگى قىتايلىق وزگەشەلىككە يە سوتسياليزم قۇرۋ” يدەياسىنىڭ مەملەكەتكە جەتەكشىلىك ورىنىن بەكىتۋ پيعىلى تۇر. جالپى يدەيانىڭ لوگيكاسى مىناداي： جاڭا داۋىردەگى قىتايلىق وزگەشەلىككە يە ءسوتسياليزمنىڭ ناقتى بەلگىسى 2050 جىلدارعا قاراي قىتايدى كۇشتى، دەموكراتيالى، وركەنيەتتى، بەرەكەلى، كوركەم  زاماناۋي سوتسياليستىك مەملەكەتكە اينالدىرۋ. ونىڭ باستاۋىندا قكپ، ال قكپ-نىڭ ۇشار باسىندا شي جينپيڭ تۇرۋى  كەرەك. قازىردىڭ وزىندە شي ءجينپيڭدى ۇلى كوسەم اتاي باستاعاندار شىعىپ جاتىر.

17 قازاندا وتكىزىلگەن پرەسس كونفەرەنتسيادا قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسات زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسىنىڭ ورىنباسارى تيان پىيان “باس توراعا شي جينپيڭ ۇلى ءداۋىر تۋدىرعان ءبىرتۋار تۇلعا، جۇرت قالاعان حالىق كوسەمى” دەپ باعالايدى.

شي ءجينپيڭنىڭ قكپ-نىڭ 19 سەزىنەن كەيىنگى اۆتوريتارلىق بيلىگى ۇستانعان «ارلان ديپلوماتياسى» ونىڭ اقش-پەن قاقتىعىسۋىنا سەبەپ بولىپ، قىتاي ەكونوميكاسى ءوسىمىنىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشىنىڭ ءبىرى سانالعان ەكسپورتتىق وندىرىستەردىڭ جاپپاي جابىلۋىنا مۇرىندىق بولدى. توڭىرەگىندەگى ەلدەرگە قىتايدىڭ سۇيكىمىن ازايتتى. وسى ديپلوماتيا كونتسەپتسياسىنان شابىت العان ۇشقىر ۇلتشىلدىق ازماتتاردى سىرت الەمگە سالقىن اقىلمەن قاراۋ قابىلەتىنەن ايىرىپ، جاپپاي پوپۋليزمگە دۋشار ەتتى. ونىڭ الەمدىك جەتەكشىلىككە ۇمتىلىسىنان تۋعان «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسى ءىشىنارا مەملەكەتتەردى قارىزعا باتىرىپ، قىتايعا ۇركە قاراۋ اۋانىن تۋدىردى. ەكونوميكانىڭ مەملەكەتتىك سەكتورىن دەمەپ، جەكە سەكتورىنا قىرىن قاراۋى ەكونوميكانىڭ ءوسىمىن تەجەپ، جۇمىسسىزدىقتى ۇلعايتتى. اشىق ەسىك ساياساتىن دارىپتەگەنىمەن، شەتەل ينۆەستورلارىنا ءجون-جوسىقسىز قويعان تالاپتارى، مىسالى، شەتەل كومپانيالارىنا پارتيا ۇيىمدارىن كىرگىزۋ، ولاردىڭ قارجىلارىن وزگە ەلدەرگە جونەلتۋگە ءماجبۇر ەتكىزدى. ونىڭ پاندەمياعا قاراتا الەمدىك شارالاردان مۇلدە الشاق “نولدىك جۇقتىرماۋ” ساياساتى ەل حالقىنىڭ بولماشى ەركىندىگىنە دە تۇساۋ سالىپ، كىسىلىك قۇقىقتارىن اياق استى ەتۋدە.

قازىرگى ناقتى دەرەكتەردە مۇنىڭ شيان، شانحاي، قۇلجا قالالارىندا كىسى ولىمىنە جەتكىزگەن زارداپتارى ايتىلادى. شي ءجينپيننىڭ بىرەگەي “قىتاي ۇلتىن” قالىپتاستىرۋ ارمانىنان تۋىنداعان ازشىلىق ۇلتتارعا جاساعان جويداقسىز قىسىمى، قىتايدىڭ ول ناسيحاتتاپ كەلگەن «جاۋاپكەرشىلىگى بار ءىرى ەل» وبرازىن وركەنيەت الەمىنە قاراي المايتىنداي ەتتى. توراعانىڭ 20 سەزدەگى بايانداماسىندا قىتايدى 40 جىل العا سۇيرەگەن “ەكونوميكالىق قۇرىلىس” جايلى اۋىزعا الىنبايدى. “مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن تاباندى قورعاۋ” ماسەلەسىنە باسىمدىق بەرىلەدى. “حالىق ارمياسىن الەمدەگى ءبىرىنشى ساناتتى ارميا ەتىپ جاساقتاۋدىڭ جان جاقتىلى سوتسياليستىك زاماناۋي مەملەكەت قۇرۋدىڭ ستراتەگيالىق تالابى ەكەندىگى” ايقىندالىپ، “اسكەردى جاتتىقتىرىپ، سوعىسقا دايىندالۋدى جان-جاقتى كۇشەيتۋ، حالىق ارمياسىنىڭ جەڭىمپازدىق قۋاتىن ارتتىرۋ” تالاپ ەتىلەدى. تايۋاندى بىرلىككە كەلتىرۋدى بەيبىت جولمەن ىسكە اسىرۋ مۇمكىن بولماعان جاعدايدا، قارۋدان باس تارتۋعا ۋادە ەتىلمەيتىنى، بارلىق كەرەكتى شارالاردىڭ قاراستىرىلاتىندىعى اشىق مالىمدەلەدى.

كەلتىرىلگەن مىسالداردان دا شي ءجينپيڭنىڭ قىتايدى دەن سالىپ كەتكەن الەمدىك قاۋىمداستىقپەن كىرىگۋ، الەمدىك وركەنيەت جانە ادامزاتتىق جالپى قۇندىلىق جۇيەسىنە قوسىلۋ جولىنان كەرى قاراي، ناقتى ايتقاندا، باسقا جولعا باستاعىسى كەلەتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

مۇقامەتحان قونارباي

Abai.kz