Qazaq «jetimin jylatpaghan halyq» deymiz. «Jerde jetim jylasa, kókte perishte qayghyrar» degendi de aitqan ózimiz. Alayda, býgingi qoldaghy mәlimet pen derek kózderi osynau bir jýrekting nәzik qylyn shertetin jyly sózderge baghynyp otyrghanymyzdy kórsete me? Shetelge kózi jәutendep ketip bara jatqan qarakózderimizdi kórgende, jetimin jattyng jeteginde jiberip jýrgen elderding aldynghy sapynda ekenimiz eske týsedi.

Qazaq «jetimin jylatpaghan halyq» deymiz. «Jerde jetim jylasa, kókte perishte qayghyrar» degendi de aitqan ózimiz. Alayda, býgingi qoldaghy mәlimet pen derek kózderi osynau bir jýrekting nәzik qylyn shertetin jyly sózderge baghynyp otyrghanymyzdy kórsete me? Shetelge kózi jәutendep ketip bara jatqan qarakózderimizdi kórgende, jetimin jattyng jeteginde jiberip jýrgen elderding aldynghy sapynda ekenimiz eske týsedi.

Elimizden shetel asqan qara domalaq qanshama? Búl saualgha jauap retinde berilgen kórsetkish te az emes. Qazaqstanda halyqaralyq asyrap alushylyqqa 1999 jyldan beri rúqsat etilgen. Mәselen, elimizde 34 myng 785 jetim bala bolsa, onyng 24 myngha juyghy potranattyq tәrbiyede kórinedi. Al 10 myng 887 sәby internat-mektepterde kýneltude, 8 myng 806 jetim balany sheteldik azamattar bauyryna alghan. Bir aita keterligi, qazaq balalaryn asyrap alugha kóbinese AQSh memleketinen kóp úsynys týsedi eken. Biluimizshe, olar qazaqtyng jeti atagha deyin qyz alyspaytyn ejelgi dәstýrine, yaghny qannyng tazalyghyna asa mәn beretindigin ýnemi auzyna alady. Sodan ba eken, býginde 8 myng 806 kógenkózding 6 myny AQSh-ta ósip jatyr. Búdan keyin Qazaqstan - AQSh-tyng bala asyrau tizimindegi jetinshi el ekendigine jәne dýniyejýzi boyynsha jetimin shetelge jәutendetken memleketter qatarynan ýshinshi oryngha qarghyghanymyzgha tandanatyn jónimiz joq.
Alayda, sol qarakózderding bәri din aman ba? Bilim jәne ghylym ministrligi mamandarynyng aituynsha, elimizden shetelge ketken balalar turaly jaghymsyz aqparat joq. Degenmen, internet sayttaryn paraqtap otyryp, myna bir mәlimetti kózimiz shalghan. Ótken jyldyng sәuir aiynda AQSh-tyng Tehas shtatyndaghy «Star Telegramm» gazetinde amerikalyq otbasy asyrap alghan qazaqstandyq jetkinshek turaly maqala jaryq kóredi. Maqala avtory ata-ananyng ystyq alaqany men meyirimin amerikalyq otbasynan izdegen Maqsat atty qarakózimizding aqyr ayaghynda ózine qol júmsaghanyn ókinishpen jazady. Búghan ne sebep? Álde, qany da, jany da qazaq bop ómirge kelgen bala jat elge ýirenise almady ma eken? Ne desek te, sheteldik gazet «bala ishqúsadan qaytys bolghan» degen pikirge toqtaghan. Osyghan qaraghanda, bizde sheteldegi qara domalaqtardyng býgingi tynys-tirshiligi, densaulyghy turaly aqparat jabyq siyaqty.
Osydan bir kýn búryn Bilim jәne ghylym ministrligi, Balalardyng qúqyghyn qorghau komiyteti baspasóz mәslihatyn ótkizip, osy saladaghy júmystardyng jay-japsarymen tanystyrdy. Komiytet tórayymy Raisa Sherding aituynsha, elimizde jetim balalardy sheteldikterding asyrap aluyna kómektesetin arnayy agenttikter qúrylmaqshy. Yaghni, búdan bylay sheteldik otbasy tek agenttikterge shyghyp, ótinish jasaytyn bolady. Býginde agenttikke kelip týsken 62 ótinishting 37-si qanaghattandyrylypty. «Biyl bala asyrap alu turaly Kanada men Ispaniyadan bes ótinish týsti. Osy qújattardy qarap jatyrmyz. Búghan deyin elimizde sheteldik azamattardyng bala asyrap aluyna shekteu qoyylmaghan. Al jana talap boyynsha, akkreditasiyadan ótken әrbir sheteldik agenttik jylyna tek eki otbasyna bala tauyp bere alady», - deydi Balalardyng qúqyghyn qorghau komiytetining tórayymy. Sheteldikter búryn balany ghalamtor arqyly tandap kelgen bolsa, endi búl qyzmetti arnayy agenttikter arqyly sheshedi. Dәl qazir Qazaqstanda osy ispen shúghyldanatyn 37 deldal úiym bar eken. Al Balalardyng qúqyghyn qorghau komiyteti tórayymynyng orynbasary Baqyt Álibaevanyng sózine sensek, agenttikterding kómegimen bala asyrap alghan sheteldik otbasy alghashqy ýsh jylda jylyna eki ret, kәmeletke tolghan song jylyna bir ret esep berip otyrady. Búl sharanyng bәri balalardyng qauipsizdigi ýshin jasalyp otyrghan jaghday ekendigin basa aitady komiytet ókilderi. Alayda, adamnyng taghdyryn deldal agenttikterge senip tapsyrugha bola ma? Olar óz qaltasy men paydasyn kýittep ketse she? Dәl osy agenttikter tamyryn terenge jayghan sybaylas jemqorlyqtyng ordasyna ainalmasyna kim kepil? Búghan da kesimdi jauap beru qiyn... Biraq ta BÚÚ Balalar qorynyng (ngNIYSEF) elimizdegi ókili Djun Kukita: «Jetimning kóz jasy arqyly payda tapqysy keletinder de joq emes. Baqylaudyng joqtyghynan para beru, satu, úrlyq siyaqty týrli jaman әdetter oryn alyp otyrghany da shyndyq», - deuining astarynda shyndyqtyng shyryly jatqan siyaqty.
Ayta ketu kerek, sheteldik bala asyrap alushylardy irikteu shartyna da birqatar ózgeris engizilgen. Jana talapqa sәikes, jetim balalardy esepke aludyng iyerarhiyasy, bala asyrap alushy ýmitkerlerding esebi jýrgiziledi. Olardyng balamen alghashqy qarym-qatynasqa týsu uaqyty eki aptadan tórt aptagha deyin úzartyldy. Sonymen qatar balany bauyryna basqysy kelgender men bala arasyndaghy jas aiyrmasy on alty jastan kem, qyryq bes jas­tan artyq bolmaugha tiyis. Eng bastysy, jalghyzbasty erkekke, túraqty meken-jayy joq azamatqa, birjynysty neke mýshelerine bala beruge tyiym salyndy. Al amerikalyq «For This Child» dep atalatyn úiymnyng resmy saytynda Qazaqstannan bala asyrap aludyng qúny boyynsha, bala asyrap alugha kómek kórsetkeni ýshin amerikalyq kompaniya 21 myng AQSh dollaryn talap etetin kórinedi. Búdan bólek balalar ýilerine, ondaghy tәrbiyeshiler men tәrbiyelenushilerge beretin syiaqysy taghy bar. Aynalyp kelgende Qazaqstannan 30 myng AQSh dollaryna bala asyrap alugha әbden bolady eken.

«Magnitskiy zanynyn» janghyryghy

Al kórshi Reseyde talaydan beri kýn tәrtibinen týspey kele jatqan mәsele sharyqtau shegine jetken bolatyn. Sebebi, Resey de shetelge bala beru jóninde kóshbasshylardyng basynda túr. Al AQSh bala asyrap alatyn elderding arasynda bala sanynyng kóptigi jóninen Resey, Qytay men Efiopiyadan keyingi orynda. Resmy derek boyynsha, 1991 jyldan beri Reseyden 45 mynnan astam bala asyrap alynsa, statistika tek byltyr ghana 962 orys jetimining AQSh azamattarynyng asyrauyna berilgendigin rastaydy. Onyng ýstine songhy jyldary, әsirese AQSh-qa attanghan reseylik jetimderge baylanysty dau-damay ushyghyp ketti. Búghan deyin eki balany amerikalyqtyng úryp-soqqandyghy turaly әngime gulese, kishkentay ghana býldirshinning ata-anasynyng qorlyghyna shyday almay Otanyna oraluy da jergilikti halyqty bir silkintip tastaghan. Al 2008 jyly amerikalyq ata-ana Reseyden asyrap alghan Dima Yakovlev esimdi sәbiydi kýn ystyqta kólikke qamap ketip, ólimine sebepshi bolghan. AQSh-ta Cheyz Harrison degen atpen ómir sýrip jatqan búl sәby songhy 10 jylda asyrap alghan amerikalyq ata-analarynyng dúrys qaramauynan qaza bolghan reseylik 19 balanyng biri.
Osynday kýtpegen oqighalardyng kóbeyip ketuinen, Resey әueli bala asyrau jóninde AQSh-pen aradaghy kelissózderdi qatandatugha kýsh saldy. Kóp úzamay bala asyrap alugha qatysty qújattar qyzu talqylanyp, nәtiyjesinde osy jyldyng 1 qantarynan bastap «Dima Yakovlev» zany kýshine endi. Búdan bylay jetimderdi asyrap alumen ainalysatyn AQSh-tyng ýkimettik emes úiymdarynyng júmysy toqtatylyp, vizalyq tosqauyl qoyylatyny belgili boldy. AQSh-tyng Reseydegi elshiligining habarlauynsha, búdan bylay eki el arasyndaghy bala asyrap alu júmysymen tek arnayy akkreditasiyadan ótken agenttikter ghana ainalyspaq. Osylaysha últ balalarynyng bolashaghyna alandaghan deputattar sheteldikterding bala asyrap aluyna moratoriy jariyalap, esesine jergilikti balagha zәru otbasylardy yntalandyrugha kónil bólude.
Bir qyzyghy, býginde atalmysh zan­na­­malyq qújatqa qarsylyq tanytushylar da joq emes. «Foreign Policy» basylymynyng tilshisi Frank Yakobs Mәskeu qabyldaghan «Dima Yakovlev zanyna» baylanysty jariyalaghan maqalasynda «Resey ýkimeti jetimderding baqytyn baylap otyr» degen pikirdi ashyq aitypty. Ol amerikalyq ata-analardyng Reseyden bala asyrap alghysy keletin shyn niyetine Putinning zang arqyly tosqauyl qoyghanyna narazy. Tipti maqala avtory «Reseyding búl absurd sheshimi myndaghan balalardyng taghdyryna kólenke týsirui mýmkin» dey kele, búl mәseleni halyqaralyq qauymdastyq qayta qarauy tiyis degendi basa aitady. Maqalanyng týpki astarynda «Kremli keyde óz mýddesimen kelispeytin kórshilerine osynday qysymdar jasaghandy jany sýiedi» degen menzeu bar. Frank Yakobstyng jazuynsha, osy merzim ishinde amerikalyqtar Reseyden jalpy sany 60 myng bala asyrap alghan. «Biraq dәl osy merzim ishinde reseylik ata-analar asyrap alghan son, qaza tapqan jetim balalardyng sany 1200-den asady. Sondyqtan Resey jana zandy jetim balalar qúqyghyn qorghau ýshin qabyldady degenge senu qiyn. Búl zang AQSh preziydenti Barak Obama byltyr jyl sonynda maqúldaghan «Magnitskiy zanyna» qarymta bolyp otyr», - deydi. Reseylik advokat Sergey Magnitskiy memleketting talan-tarajgha týsken 230 million dollar qarjysyn tekseru kezinde Mәskeu týrmesine qamalyp, qaza tapqan bolatyn. Búdan song AQSh ýkimeti «Magnitskiy ólimine qatysy boluy mýmkin» degen birneshe reseylik basshylardyng AQSh-qa kiruine zang jýzinde tyiym salghan.
«Foreign Policy» gazetining jazuynsha, Reseyde 740 myng jetim bala memleket qarauynda ósip jatyr. Qazir bala asyrap alugha ótinish bergen reseylik ata-analardyng sany 18 mynnan aspaydy. «Dima Yakovlev zany» qabyldanghangha deyin jyl sayyn reseylik 3 myng jetim bala AQSh-qa ketip otyrghan. Al AQSh memleket departamentining deregi bo-yynsha, amerikalyqtar 1999-2011 jyldar aralyghynda shetelderden 233 myng 934 bala asyrap alypty.
Aytpaqshy, Parlamentke esep beruge kelgen Statistika agenttigining tóraghasy Álihan Smayylov byltyr Qazaqstan halqynyng sany 1,4 payyzgha ósip, 16 million 896 myng adamgha jetkenin mәlimdedi. Demek, 17 milliondyq mejeni baghyndyratyn kýn alys emes degen sóz. Alayda, búl agenttikting resmy mәlimetterine senbeytinderding sany kýn sanap ósip kele jatqan siyaqty. Halyq qalaulylary da keybir mәlimetterding statagenttik kórsetkishimen sәikes kelmeytinin basa aituda. Soraqysy sol, «nәrestelik ólim» degen termindi shygharghan memlekettik tilge shorqaq basshy elimizding demografiyalyq ahualy turaly túshymdy nәrse aita almady.

Qalay desek te, 20 mln.-gha jetudi bas­ty múrat etken Qazaq eline maqtanugha әli erte. Kógenkóz jetimekterding sany da jyl sanap artyp keledi. Olardy elimizdegi bala sýngge qabiletsiz 15 payyz otbasygha asyraugha beruge jaghday jasalsa jón emes pe?! Ol ol ma, bala tuu jәne halyq sany jaghynan kósh ilgeri kele jatqan Ýndistan da shetelge bala beruge tyiym salghan kórinedi. Kedendik odaq kenistigindegi әriptesimiz Belarusi memleketi de bala beruge qatysty zannamanyng kýshin joydy. Al Izraili memleketining zany boyynsha, evrey tek evreyding ghana balasyn asyrap ala alady eken. Búnday zang bizding elde oryndalar ma edi? Eng bastysy, esh qazaq balasy jetim qalyp, jәutendemese eken...
Dinara MYNJASARQYZY

"Týrkistan" gazeti

Týpnúsqadaghy taqyryp: Jetimning kónili jarym, kózi jasty