قازاق «جەتىمىن جىلاتپاعان حالىق» دەيمىز. «جەردە جەتىم جىلاسا، كوكتە پەرىشتە قايعىرار» دەگەندى دە ايتقان ءوزىمىز. الايدا، بۇگىنگى قولداعى مالىمەت پەن دەرەك كوزدەرى وسىناۋ ءبىر جۇرەكتىڭ نازىك قىلىن شەرتەتىن جىلى سوزدەرگە باعىنىپ وتىرعانىمىزدى كورسەتە مە؟ شەتەلگە كوزى جاۋتەڭدەپ كەتىپ بارا جاتقان قاراكوزدەرىمىزدى كورگەندە، جەتىمىن جاتتىڭ جەتەگىندە جىبەرىپ جۇرگەن ەلدەردىڭ الدىڭعى ساپىندا ەكەنىمىز ەسكە تۇسەدى.

قازاق «جەتىمىن جىلاتپاعان حالىق» دەيمىز. «جەردە جەتىم جىلاسا، كوكتە پەرىشتە قايعىرار» دەگەندى دە ايتقان ءوزىمىز. الايدا، بۇگىنگى قولداعى مالىمەت پەن دەرەك كوزدەرى وسىناۋ ءبىر جۇرەكتىڭ نازىك قىلىن شەرتەتىن جىلى سوزدەرگە باعىنىپ وتىرعانىمىزدى كورسەتە مە؟ شەتەلگە كوزى جاۋتەڭدەپ كەتىپ بارا جاتقان قاراكوزدەرىمىزدى كورگەندە، جەتىمىن جاتتىڭ جەتەگىندە جىبەرىپ جۇرگەن ەلدەردىڭ الدىڭعى ساپىندا ەكەنىمىز ەسكە تۇسەدى.

ەلىمىزدەن شەتەل اسقان قارا دومالاق قانشاما؟ بۇل ساۋالعا جاۋاپ رەتىندە بەرىلگەن كورسەتكىش تە از ەمەس. قازاقستاندا حالىقارالىق اسىراپ الۋشىلىققا 1999 جىلدان بەرى رۇقسات ەتىلگەن. ماسەلەن، ەلىمىزدە 34 مىڭ 785 جەتىم بالا بولسا، ونىڭ 24 مىڭعا جۋىعى پوتراناتتىق تاربيەدە كورىنەدى. ال 10 مىڭ 887 ءسابي ينتەرنات-مەكتەپتەردە كۇنەلتۋدە، 8 مىڭ 806 جەتىم بالانى شەتەلدىك ازاماتتار باۋىرىنا العان. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، قازاق بالالارىن اسىراپ الۋعا كوبىنەسە اقش مەملەكەتىنەن كوپ ۇسىنىس تۇسەدى ەكەن. بىلۋىمىزشە، ولار قازاقتىڭ جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايتىن ەجەلگى داستۇرىنە، ياعني قاننىڭ تازالىعىنا اسا ءمان بەرەتىندىگىن ۇنەمى اۋزىنا الادى. سودان با ەكەن، بۇگىندە 8 مىڭ 806 كوگەنكوزدىڭ 6 مىڭى اقش-تا ءوسىپ جاتىر. بۇدان كەيىن قازاقستان - اقش-تىڭ بالا اسىراۋ تىزىمىندەگى جەتىنشى ەل ەكەندىگىنە جانە دۇنيەجۇزى بويىنشا جەتىمىن شەتەلگە جاۋتەڭدەتكەن مەملەكەتتەر قاتارىنان ءۇشىنشى ورىنعا قارعىعانىمىزعا تاڭداناتىن ءجونىمىز جوق.
الايدا، سول قاراكوزدەردىڭ ءبارى ءدىن امان با؟ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدەن شەتەلگە كەتكەن بالالار تۋرالى جاعىمسىز اقپارات جوق. دەگەنمەن، ينتەرنەت سايتتارىن پاراقتاپ وتىرىپ، مىنا ءبىر مالىمەتتى كوزىمىز شالعان. وتكەن جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا اقش-تىڭ تەحاس شتاتىنداعى «ستار تەلەگرامم» گازەتىندە امەريكالىق وتباسى اسىراپ العان قازاقستاندىق جەتكىنشەك تۋرالى ماقالا جارىق كورەدى. ماقالا اۆتورى اتا-انانىڭ ىستىق الاقانى مەن مەيىرىمىن امەريكالىق وتباسىنان ىزدەگەن ماقسات اتتى قاراكوزىمىزدىڭ اقىر اياعىندا وزىنە قول جۇمساعانىن وكىنىشپەن جازادى. بۇعان نە سەبەپ؟ الدە، قانى دا، جانى دا قازاق بوپ ومىرگە كەلگەن بالا جات ەلگە ۇيرەنىسە المادى ما ەكەن؟ نە دەسەك تە، شەتەلدىك گازەت «بالا ىشقۇسادان قايتىس بولعان» دەگەن پىكىرگە توقتاعان. وسىعان قاراعاندا، بىزدە شەتەلدەگى قارا دومالاقتاردىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگى، دەنساۋلىعى تۋرالى اقپارات جابىق سياقتى.
وسىدان ءبىر كۇن بۇرىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ كوميتەتى ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزىپ، وسى سالاداعى جۇمىستاردىڭ جاي-جاپسارىمەن تانىستىردى. كوميتەت ءتورايىمى رايسا شەردىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە جەتىم بالالاردى شەتەلدىكتەردىڭ اسىراپ الۋىنا كومەكتەسەتىن ارنايى اگەنتتىكتەر قۇرىلماقشى. ياعني، بۇدان بىلاي شەتەلدىك وتباسى تەك اگەنتتىكتەرگە شىعىپ، ءوتىنىش جاسايتىن بولادى. بۇگىندە اگەنتتىككە كەلىپ تۇسكەن 62 ءوتىنىشتىڭ 37-ءسى قاناعاتتاندىرىلىپتى. «بيىل بالا اسىراپ الۋ تۋرالى كانادا مەن يسپانيادان بەس ءوتىنىش ءتۇستى. وسى قۇجاتتاردى قاراپ جاتىرمىز. بۇعان دەيىن ەلىمىزدە شەتەلدىك ازاماتتاردىڭ بالا اسىراپ الۋىنا شەكتەۋ قويىلماعان. ال جاڭا تالاپ بويىنشا، اككرەديتاتسيادان وتكەن ءاربىر شەتەلدىك اگەنتتىك جىلىنا تەك ەكى وتباسىنا بالا تاۋىپ بەرە الادى»، - دەيدى بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى. شەتەلدىكتەر بۇرىن بالانى عالامتور ارقىلى تاڭداپ كەلگەن بولسا، ەندى بۇل قىزمەتتى ارنايى اگەنتتىكتەر ارقىلى شەشەدى. ءدال قازىر قازاقستاندا وسى ىسپەن شۇعىلداناتىن 37 دەلدال ۇيىم بار ەكەن. ال بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ كوميتەتى ءتورايىمىنىڭ ورىنباسارى باقىت الىباەۆانىڭ سوزىنە سەنسەك، اگەنتتىكتەردىڭ كومەگىمەن بالا اسىراپ العان شەتەلدىك وتباسى العاشقى ءۇش جىلدا جىلىنا ەكى رەت، كامەلەتكە تولعان سوڭ جىلىنا ءبىر رەت ەسەپ بەرىپ وتىرادى. بۇل شارانىڭ ءبارى بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن جاسالىپ وتىرعان جاعداي ەكەندىگىن باسا ايتادى كوميتەت وكىلدەرى. الايدا، ادامنىڭ تاعدىرىن دەلدال اگەنتتىكتەرگە سەنىپ تاپسىرۋعا بولا ما؟ ولار ءوز قالتاسى مەن پايداسىن كۇيتتەپ كەتسە شە؟ ءدال وسى اگەنتتىكتەر تامىرىن تەرەڭگە جايعان سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ ورداسىنا اينالماسىنا كىم كەپىل؟ بۇعان دا كەسىمدى جاۋاپ بەرۋ قيىن... بىراق تا بۇۇ بالالار قورىنىڭ (يۋنيسەف) ەلىمىزدەگى وكىلى دجۋن كۋكيتا: «جەتىمنىڭ كوز جاسى ارقىلى پايدا تاپقىسى كەلەتىندەر دە جوق ەمەس. باقىلاۋدىڭ جوقتىعىنان پارا بەرۋ، ساتۋ، ۇرلىق سياقتى ءتۇرلى جامان ادەتتەر ورىن الىپ وتىرعانى دا شىندىق»، - دەۋىنىڭ استارىندا شىندىقتىڭ شىرىلى جاتقان سياقتى.
ايتا كەتۋ كەرەك، شەتەلدىك بالا اسىراپ الۋشىلاردى ىرىكتەۋ شارتىنا دا بىرقاتار وزگەرىس ەنگىزىلگەن. جاڭا تالاپقا سايكەس، جەتىم بالالاردى ەسەپكە الۋدىڭ يەرارحياسى، بالا اسىراپ الۋشى ۇمىتكەرلەردىڭ ەسەبى جۇرگىزىلەدى. ولاردىڭ بالامەن العاشقى قارىم-قاتىناسقا ءتۇسۋ ۋاقىتى ەكى اپتادان ءتورت اپتاعا دەيىن ۇزارتىلدى. سونىمەن قاتار بالانى باۋىرىنا باسقىسى كەلگەندەر مەن بالا اراسىنداعى جاس ايىرماسى ون التى جاستان كەم، قىرىق بەس جاس­تان ارتىق بولماۋعا ءتيىس. ەڭ باستىسى، جالعىزباستى ەركەككە، تۇراقتى مەكەن-جايى جوق ازاماتقا، ءبىرجىنىستى نەكە مۇشەلەرىنە بالا بەرۋگە تىيىم سالىندى. ال امەريكالىق «For This Child» دەپ اتالاتىن ۇيىمنىڭ رەسمي سايتىندا قازاقستاننان بالا اسىراپ الۋدىڭ قۇنى بويىنشا، بالا اسىراپ الۋعا كومەك كورسەتكەنى ءۇشىن امەريكالىق كومپانيا 21 مىڭ اقش دوللارىن تالاپ ەتەتىن كورىنەدى. بۇدان بولەك بالالار ۇيلەرىنە، ونداعى تاربيەشىلەر مەن تاربيەلەنۋشىلەرگە بەرەتىن سىياقىسى تاعى بار. اينالىپ كەلگەندە قازاقستاننان 30 مىڭ اقش دوللارىنا بالا اسىراپ الۋعا ابدەن بولادى ەكەن.

«ماگنيتسكي زاڭىنىڭ» جاڭعىرىعى

ال كورشى رەسەيدە تالايدان بەرى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلە جاتقان ماسەلە شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن بولاتىن. سەبەبى، رەسەي دە شەتەلگە بالا بەرۋ جونىندە كوشباسشىلاردىڭ باسىندا تۇر. ال اقش بالا اسىراپ الاتىن ەلدەردىڭ اراسىندا بالا سانىنىڭ كوپتىگى جونىنەن رەسەي، قىتاي مەن ەفيوپيادان كەيىنگى ورىندا. رەسمي دەرەك بويىنشا، 1991 جىلدان بەرى رەسەيدەن 45 مىڭنان استام بالا اسىراپ الىنسا، ستاتيستيكا تەك بىلتىر عانا 962 ورىس جەتىمىنىڭ اقش ازاماتتارىنىڭ اسىراۋىنا بەرىلگەندىگىن راستايدى. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى جىلدارى، اسىرەسە اقش-قا اتتانعان رەسەيلىك جەتىمدەرگە بايلانىستى داۋ-داماي ۋشىعىپ كەتتى. بۇعان دەيىن ەكى بالانى امەريكالىقتىڭ ۇرىپ-سوققاندىعى تۋرالى اڭگىمە گۋلەسە، كىشكەنتاي عانا ءبۇلدىرشىننىڭ اتا-اناسىنىڭ قورلىعىنا شىداي الماي وتانىنا ورالۋى دا جەرگىلىكتى حالىقتى ءبىر سىلكىنتىپ تاستاعان. ال 2008 جىلى امەريكالىق اتا-انا رەسەيدەن اسىراپ العان ديما ياكوۆلەۆ ەسىمدى ءسابيدى كۇن ىستىقتا كولىككە قاماپ كەتىپ، ولىمىنە سەبەپشى بولعان. اقش-تا چەيز حارريسون دەگەن اتپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بۇل ءسابي سوڭعى 10 جىلدا اسىراپ العان امەريكالىق اتا-انالارىنىڭ دۇرىس قاراماۋىنان قازا بولعان رەسەيلىك 19 بالانىڭ ءبىرى.
وسىنداي كۇتپەگەن وقيعالاردىڭ كوبەيىپ كەتۋىنەن، رەسەي اۋەلى بالا اسىراۋ جونىندە اقش-پەن اراداعى كەلىسسوزدەردى قاتاڭداتۋعا كۇش سالدى. كوپ ۇزاماي بالا اسىراپ الۋعا قاتىستى قۇجاتتار قىزۋ تالقىلانىپ، ناتيجەسىندە وسى جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ «ديما ياكوۆلەۆ» زاڭى كۇشىنە ەندى. بۇدان بىلاي جەتىمدەردى اسىراپ الۋمەن اينالىساتىن اقش-تىڭ ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارىنىڭ جۇمىسى توقتاتىلىپ، ۆيزالىق توسقاۋىل قويىلاتىنى بەلگىلى بولدى. اقش-تىڭ رەسەيدەگى ەلشىلىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، بۇدان بىلاي ەكى ەل اراسىنداعى بالا اسىراپ الۋ جۇمىسىمەن تەك ارنايى اككرەديتاتسيادان وتكەن اگەنتتىكتەر عانا اينالىسپاق. وسىلايشا ۇلت بالالارىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداعان دەپۋتاتتار شەتەلدىكتەردىڭ بالا اسىراپ الۋىنا موراتوري جاريالاپ، ەسەسىنە جەرگىلىكتى بالاعا ءزارۋ وتباسىلاردى ىنتالاندىرۋعا كوڭىل بولۋدە.
ءبىر قىزىعى، بۇگىندە اتالمىش زاڭ­نا­­مالىق قۇجاتقا قارسىلىق تانىتۋشىلار دا جوق ەمەس. «Foreign Policy» باسىلىمىنىڭ ءتىلشىسى فرانك ياكوبس ماسكەۋ قابىلداعان «ديما ياكوۆلەۆ زاڭىنا» بايلانىستى جاريالاعان ماقالاسىندا «رەسەي ۇكىمەتى جەتىمدەردىڭ باقىتىن بايلاپ وتىر» دەگەن پىكىردى اشىق ايتىپتى. ول امەريكالىق اتا-انالاردىڭ رەسەيدەن بالا اسىراپ العىسى كەلەتىن شىن نيەتىنە ءپۋتيننىڭ زاڭ ارقىلى توسقاۋىل قويعانىنا نارازى. ءتىپتى ماقالا اۆتورى «رەسەيدىڭ بۇل ابسۋرد شەشىمى مىڭداعان بالالاردىڭ تاعدىرىنا كولەڭكە ءتۇسىرۋى مۇمكىن» دەي كەلە، بۇل ماسەلەنى حالىقارالىق قاۋىمداستىق قايتا قاراۋى ءتيىس دەگەندى باسا ايتادى. ماقالانىڭ تۇپكى استارىندا «كرەمل كەيدە ءوز مۇددەسىمەن كەلىسپەيتىن كورشىلەرىنە وسىنداي قىسىمدار جاساعاندى جانى سۇيەدى» دەگەن مەڭزەۋ بار. فرانك ياكوبستىڭ جازۋىنشا، وسى مەرزىم ىشىندە امەريكالىقتار رەسەيدەن جالپى سانى 60 مىڭ بالا اسىراپ العان. «بىراق ءدال وسى مەرزىم ىشىندە رەسەيلىك اتا-انالار اسىراپ العان سوڭ، قازا تاپقان جەتىم بالالاردىڭ سانى 1200-دەن اسادى. سوندىقتان رەسەي جاڭا زاڭدى جەتىم بالالار قۇقىعىن قورعاۋ ءۇشىن قابىلدادى دەگەنگە سەنۋ قيىن. بۇل زاڭ اقش پرەزيدەنتى باراك وباما بىلتىر جىل سوڭىندا ماقۇلداعان «ماگنيتسكي زاڭىنا» قارىمتا بولىپ وتىر»، - دەيدى. رەسەيلىك ادۆوكات سەرگەي ماگنيتسكي مەملەكەتتىڭ تالان-تاراجعا تۇسكەن 230 ميلليون دوللار قارجىسىن تەكسەرۋ كەزىندە ماسكەۋ تۇرمەسىنە قامالىپ، قازا تاپقان بولاتىن. بۇدان سوڭ اقش ۇكىمەتى «ماگنيتسكي ولىمىنە قاتىسى بولۋى مۇمكىن» دەگەن بىرنەشە رەسەيلىك باسشىلاردىڭ اقش-قا كىرۋىنە زاڭ جۇزىندە تىيىم سالعان.
«Foreign Policy» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، رەسەيدە 740 مىڭ جەتىم بالا مەملەكەت قاراۋىندا ءوسىپ جاتىر. قازىر بالا اسىراپ الۋعا ءوتىنىش بەرگەن رەسەيلىك اتا-انالاردىڭ سانى 18 مىڭنان اسپايدى. «ديما ياكوۆلەۆ زاڭى» قابىلدانعانعا دەيىن جىل سايىن رەسەيلىك 3 مىڭ جەتىم بالا اقش-قا كەتىپ وتىرعان. ال اقش مەملەكەت دەپارتامەنتىنىڭ دەرەگى بو-يىنشا، امەريكالىقتار 1999-2011 جىلدار ارالىعىندا شەتەلدەردەن 233 مىڭ 934 بالا اسىراپ الىپتى.
ايتپاقشى، پارلامەنتكە ەسەپ بەرۋگە كەلگەن ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى ءاليحان سمايىلوۆ بىلتىر قازاقستان حالقىنىڭ سانى 1,4 پايىزعا ءوسىپ، 16 ميلليون 896 مىڭ ادامعا جەتكەنىن مالىمدەدى. دەمەك، 17 ميلليوندىق مەجەنى باعىندىراتىن كۇن الىس ەمەس دەگەن ءسوز. الايدا، بۇل اگەنتتىكتىڭ رەسمي مالىمەتتەرىنە سەنبەيتىندەردىڭ سانى كۇن ساناپ ءوسىپ كەلە جاتقان سياقتى. حالىق قالاۋلىلارى دا كەيبىر مالىمەتتەردىڭ ستاتاگەنتتىك كورسەتكىشىمەن سايكەس كەلمەيتىنىن باسا ايتۋدا. سوراقىسى سول، «نارەستەلىك ءولىم» دەگەن تەرميندى شىعارعان مەملەكەتتىك تىلگە شورقاق باسشى ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق احۋالى تۋرالى تۇشىمدى نارسە ايتا المادى.

قالاي دەسەك تە، 20 ملن.-عا جەتۋدى باس­تى مۇرات ەتكەن قازاق ەلىنە ماقتانۋعا ءالى ەرتە. كوگەنكوز جەتىمەكتەردىڭ سانى دا جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى. ولاردى ەلىمىزدەگى بالا سۇيۋگە قابىلەتسىز 15 پايىز وتباسىعا اسىراۋعا بەرۋگە جاعداي جاسالسا ءجون ەمەس پە؟! ول ول ما، بالا تۋ جانە حالىق سانى جاعىنان كوش ىلگەرى كەلە جاتقان ءۇندىستان دا شەتەلگە بالا بەرۋگە تىيىم سالعان كورىنەدى. كەدەندىك وداق كەڭىستىگىندەگى ارىپتەسىمىز بەلارۋس مەملەكەتى دە بالا بەرۋگە قاتىستى زاڭنامانىڭ كۇشىن جويدى. ال يزرايل مەملەكەتىنىڭ زاڭى بويىنشا، ەۆرەي تەك ەۆرەيدىڭ عانا بالاسىن اسىراپ الا الادى ەكەن. بۇنداي زاڭ ءبىزدىڭ ەلدە ورىندالار ما ەدى؟ ەڭ باستىسى، ەش قازاق بالاسى جەتىم قالىپ، جاۋتەڭدەمەسە ەكەن...
دينارا مىڭجاسارقىزى

"تۇركىستان" گازەتى

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: جەتىمنىڭ كوڭىلى جارىم، كوزى جاستى