1. Ádebiyetti oqytu әdistemesinde ortaq mәmile jasalghan ba?

2. Bilim beru baghdarlamasynda әli de eskerusiz qalghan kórnekti túlghalar joq pa?

3. Janasha kózqarastaghy oqulyq jetkilikti me?

4. Zamanauy tehnologiyalardy qoldanu barysynda qanday qiyndyqtar kezdesedi?

5. Sheteldegi qazaq әdebiyetin qamty aldyq pa?«Ayqyn» gazetining kókeykesti saualdaryna L.Gumiylev atyndaghy Euraziya Últtyq uniyversiyteti, әl-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiyteti jәne Abay atyndaghy Qazaq Últtyq pedagogikalyq uniyversiytetining bilikti mamandary jauap beredi.

Serik ASYLBEKÚLY, jazushy, dra­maturg, filologiya ghylymdarynyng doktory:

Barlyq salada oqytyluy tiyis

1. Ádebiyetti oqytu әdistemesinde ortaq mәmile jasalghan ba?

2. Bilim beru baghdarlamasynda әli de eskerusiz qalghan kórnekti túlghalar joq pa?

3. Janasha kózqarastaghy oqulyq jetkilikti me?

4. Zamanauy tehnologiyalardy qoldanu barysynda qanday qiyndyqtar kezdesedi?

5. Sheteldegi qazaq әdebiyetin qamty aldyq pa?«Ayqyn» gazetining kókeykesti saualdaryna L.Gumiylev atyndaghy Euraziya Últtyq uniyversiyteti, әl-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiyteti jәne Abay atyndaghy Qazaq Últtyq pedagogikalyq uniyversiytetining bilikti mamandary jauap beredi.

Serik ASYLBEKÚLY, jazushy, dra­maturg, filologiya ghylymdarynyng doktory:

Barlyq salada oqytyluy tiyis

- Qazirgi tanda joghary oqu oryndarynda qazaq әdebiyetining tarihy tolyqqandy ótile bastady. Ásirese, jurnalistika, filologiya fakulitetterinde kezen-kezeng boyynsha jýieli týrde oqytylady. Ádebiyet - últtyng ruhany kelbeti, jan dýniyesi bol­ghandyqtan, jas úrpaq óz halqynyng ru­hyn, jandýniye­sin týsinui ýshin eng al­dymen últtyq әde­biyetti oquy kerek. Sonda ghana óz halqyndy tany alasyn. Osyny eskergen Fransiya, Iran, Týrkiya sekildi elderde ózderining әde­biyetining tarihy tek filo­logiya, jur­na­listika mamandyq­ta­rynda gha­na emes, filosofiya, tarih fakuli­tet­terinde, tipti medisina, auylsharua­shy­lyq, tehnika salasynda maman dayyn­­daytyn arnauly oqu oryndary men fakulitetterding barlyghynda mindetti pәn re­tinde qosyp oqytylady. Al bizding elimizde әzirge olay emes. Filologiya men jurnalistika fa­kuli­tetterindegidey jýieli bolmasa da, bir-eki semestr tym qú­ryghanda sholu týrinde oqytyluy kerek dep esepteymin. Búl mәselege BAQ-ta atsalysuy kerek. Keybir basylymdar «Júldyzdardyn» tónireginen shyqpay, «Ana kóilekti qan­shagha aldyn?», «Myna kiyimdi qaydan al­dyn?» bolmasa «Sen pәlenmen ýilengeli jatyr ekensing ghoy», «Seni ajyrasady dey­di» degen siyaqty arzanqol әngimelerding tó­nireginde BAQ-tyng intelektualdyq den­geyin týsirip jiberdi. Kerisinshe, osynday eleuli ruhany mәselelerdi júmyla kóterse, jýk jenil bolar edi.

Óz basym, әdebiyet tarihyn oqytudaghy ýlken bir beles retinde M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng «Qazaq әdebiyeti tarihynyn» on tomdyghyn jaryq­qa shygharghandyghyn aitar edim. Búl joghary oqu oryndarynda sabaq beretin doktor, professorlarymyzgha septigi tiyetin, azat elding ghalymdary tәuelsiz iydeyamen jazghan ýlken enbek boldy. Búl jinaqta Alash arys­taryn bylay qoyghanda, «Qytaydaghy qazaq әdebiyeti», «Mongholiyadaghy qazaq әdebiyeti» deytin taraular bar. Sheteldegi qazaq әdebiyetining ókilderi Abay, M.Áuezov siyaqty jeke monografiyalyq týrde oqy­ty­l­masa da, jalpy qazaq әdebiyeti tarihy­nyng bir bútaghy retinde búl kýnde joghary oqu oryndarynda sholu týrinde aitylady, taldanady. Keybir uniyversiytetterde ar­nauly kurs týrinde oqytylady. Tipti she­tel­degi qazaq әdebiyetining tarihyna qatysty kurstyq júmystar men diplomdyq júmys­tar jazylyp, búl taqyryp zertteledi.

Ádebiyet tarihyndaghy, oqytyluy barysyndaghy ózekti mәseleler tónireginde zertteuler men izdenister toqtaghan joq. Áli de zertteluge tiyisti, ii qanbaghan mәselelerdi oqytushy ghalymdardyng jetekshiligimen magistrlyq, doktorlyq oqityn jas gha­lym­dargha zertteu taqyryby retinde beri­ledi. Sonymen qatar jeke zertteu maqala­lary men dissertasiyalar arqyly jana mazmún men tyng derekter uaqyt ótken sayyn qosylyp jatyr.

Tәuelsizdikting arqasynda qazaq tili men әdebiyeti mamandyghyn bitirgen mamandar qansha jaqsy oqysa da, shetelderge shygha almaytyn. Óitkeni qazaq tili men әdebiyeti shetelderde oqytylmaytyn. El ishindegi әrtýrli dәrejeli mektepterde, kolledjder men joghary oqu oryndarynda, institut­tarda ghana sabaq bere alatyn. Býginde alys-juyq shetelderde diplomatiyalyq qyzmet pen halyqaralyq jurnalister, bilikti týrkolog ghalymdar dayyndau siyaqty әr aluan múqtajdyqtargha baghyttalghan qazaq tili men әdebiyeti mamandyqtary ashylyp otyr. Múnday mamandyqtar býginde On­týstik Koreyanyng Seul Últtyq uniyversiy­tetinde, Qytaydaghy Pekin últtar uniyver­siyteti, Shynjang uniyversiyteti, Ile pe­­da­gogikalyq uniyversiytetterinde (Qúl­jada), Amerikada­ghy Vashington uniy­versiytetinde, Chekiyadaghy Praga uniyver­siytetinde bar. M.Lomonosov atyndaghy Mәskeu memlekettik uniyversiy­te­tinde de qazaq tili men әdebiyeti degen ma­mandyq ashyldy dep estidim. Osyghan baylanysty ýzdik oqyghan jas mamandar sol memleket­terge baryp, sabaq beruine mým­kindik tudy. Múnyng ózi qazaq әdebiyeti ta­rihy pәnin oqytudyng halyqaralyq den­geyge kóteril­gen­digining ainasy. Kezinde búl turaly ar­man­day da almaytyn edik. Sheteldi qoyyp, ózimizde qazaq әdebiyeti tarihynyng key tústaryn oqytu qiyngha soqqan edi. Búl - tәuelsizdikting jemisi.

Anarbay BÚLDYBAY, professor, filologiya ghylymdarynyng kandidaty:

Elektrondy oqulyqtarmen qamtamasyz etu kerek

- Qazirgi tandaghy qazaq әdebiyeti tarihy mindetti týrde oqytylatyn pәnderding qa­tarynda bolghandyqtan, búl pәnning joghary oqu oryndarynda oqytyluy óte jogharghy dengeyde dep esepteymin. Keshegi kýni ai­tyl­maghan, jazylmaghan, oqytugha mýmkindik bolmaghan kóptegen qalamgerlerimizding shygharmalary, ómir tarihy, solargha arnap jazylghan oqulyqtar oqytyla bastady. Arnauly kurstarda, yaghny studentterding tandauy boyynsha oqytylatyn kurstarda búryndary oqytylmaghan dýniyelerdi oqy­tugha qazirgi joghary oqu oryndaryndaghy doktor, professorlardyng mýmkindikteri de bar. Osy mýmkindikting ayasynda keshegi kýni aty atalmaytyn Alash qayratkerlerinin, kertartpa aqyndar dep eseptelgen diny aqyndardyng enbekteri men ómir belesterin oqytugha qol jetkizip otyrmyz. Múnymen qatar, qazaq әdebiyeti tarihyna baylanysty oqulyqtardyng qaytadan jazyluy - bú­ryndary beymәlim bolyp kelgen qalam­ger­lerding shygharmalaryn qayta oqugha mýmkin­dik berip otyr. Búl túrghysynan kónilimiz tolady, әriyne. Biraq әli de tolyqtyra týsetin júmystar óte kóp. Sonyng biri - arnauly kompiuterlik baghdarlama arqyly qazaq әdebiyetining tarihyna baylanysty elektrondy oqulyqtar jasau mәselesi. Óitkeni studentter oqulyqty paraqtap otyrghannan góri, internet pen elektrondy oqulyqtargha jýgingendi dúrys kóredi. Son­dyqtan da elektrondy oqulyqtardyng orny erekshe. Býginde biz elektrondy oqulyqtar­men studentterdi qamtamasyz ettik dep aita almaymyz. Degenmen, bizding fakulitetimiz qazaq әdebiyetining tarihy pәnine baylanys­ty elektrondy oqulyqtar jasaudy maqsat etip otyr. Biraq oidaghyday bitip ketti dep aitugha әli erterek. Ony jasap bitiru, stu­dent­terdi elektrondy oqulyqtarmen qam­ta­ma­syz etu - býgingi oqytushylar men әde­biyet zertteushilerining aldynda túrghan negizgi mindetterding biri dep oilaymyn.

Qazaq әdebiyeti tarihy birer qalamgerding shygharmasymen bitetin ghylym emes. Bay múra. Dey túrghanmen, sanauly shygharmalary әdebiyet tarihy oqulyqtaryna qosylyp, zerttelgenimen de, keybir avtorlarymyzdyng әdebiyet tarihy pәnin oqytu barysynda ai­tyl­may jatqan qyrlary joq emes. Mәse­len, jyraulardyng shygharmalaryn zerttegende bizding Búhar, Aqtamberdi syndy úly jyraularmen qatar, osy jyraulyq dәstýrdi qalyptastyrghan kóptegen ókilder bar. Taghy bir aita ketuge tiyisti sóz Dulat Babatayúly shygharma­la­ry­nyng tili zertteldi (Rabigha Syzdyqova men Qúlmat Ómirәliyev). Biraq Dulattyng jazba әdebiyetimizding qalyptasuyna jasaghan yqpaly, Abaydyng qazaq әdebiyetining negizin qalauyna úiytqy bolghan qyrlary әli zert­telgen joq.

Qazaq әdebiyeti tarihynyng әdistemesin jýieli týrde jasau jәne jetildiru kerek. Jana tehnologiyalar men kompiuterlik baghdarlamagha baghyttalghan әdistemeler ja­sau - qay salada bolmasyn kezek kýttirmey­tin mәselening biri. Kóptegen oqytushy­la­ry­myz pedagog qyzmetkerlerdi qaytadan attestattau barysynda osy mәselede qiy­nal­ghany jasyryn emes. Sonymen qosa, qazir qoldanysta jýrgen oqulyq mәselesi. Búl oqulyqtar bir kezderi aghalarymyz jazghan oqulyqtar. Kenestik dәuirding kózimen jazyldy. Ol kezde senzura degen boldy. Aytylmaytyn nәrseler aitylmady. M.Áuezov atyndaghy әdebiyet institutynan qazaq әdebiyetining on tomdyghy jaryqqa shyqty. Búnda janasha kózqaraspen jazyl­ghan dýniyeler óte kóp. Biraq memlekettik tapsyryspen shyqqan kitaptar kóbinde kitaphanalargha ketedi, satylmaydy. Son­dyqtan osy negizde janasha kózqarastaghy oqulyqtar jazu - pedagog ghalymdardyng aldynda túrghan ýlken mindetterding biri.

Múnda aita ketetin bir jayt, býgingi PHD doktorlarymyzdyng әdebiyet tarihyn jete biluine kóp uaqyt qajet. Al әdebiyet tarihyn bes sausaghynday biletin ghalym­darymyz jana tehnologiyalardy mengerip bitirgen joq. Osy orayda jana tehnologiya­nyng qúlaghynda oinaytyn PHD doktorlary­myz ben әdebiyet tarihyn jetik biletin agha buyn professorlarymyzdy úshtastyru kerek dep oilaymyn. Sonda ghana janasha oqulyqqa, sonyng ishinde elektrondy oqu­lyq­tar jasaugha ýlken mýmkindik tuady. Búl ózimizge ghana emes, dýniyening tórt búryshyn­da otyrghan qazaqtarymyzdyng qazaq әde­biyetining tarihyn oquyna mýmkindik jasau - óte manyzdy júmys.

Qazaq әdebiyeti tarihyn oqytuda es­ke­retin bir mәsele - shetelderdegi qazaq әde­biyetining tarihynyng joghary oqu oryn­da­rynda oqytu mәselesin arnauly kurstarmen shektemey, mindetti oqytylatyn qazaq әdebiyeti tarihy pәnine «Shetelderdegi qa­zaq әdebiyetining tarihy» dep bir tarau kir­gizu kerek. Sonda ghana shetelderdegi qa­zaq әdebiyetin tolyq bile alamyz. Búl salanyng zerttelui kemshin emes, biraz kandidattar men eki ghylym doktory bar. Mine, osy bar materialdy oqulyqtargha engizu qiyn nәrse bolmauy kerek.

Shoqan ShORTANBAEV, әl-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining agha oqytushysy:

Últtyq mýdde túrghysynan qarastyratyn mezgil jetti

- Ótken ghasyrdyng 60-90 jyldaryn­daghy qazaq әdebiyetin oqytu barysynda әdebiyet tarihynan oryn alugha tiyisti, shygharmalary ghylymy ainalymgha týse qoymaghan, oqu bagh­darlamalaryna týrli sebeptermen enbey qalghan keybir shyghar­mashylyq ókilderin kezdestiruge bolady. Búl kezeng әdebiyetin oqytuda esimderi eskerusiz qalyp, tiyisti dәrejesinde atal­may, әdebiyet tarihyndaghy alatyn ózin­dik orny jete saralanbay kele jatqan shygharmashylyq ókilderin oqu baghdar­la­malaryna, sonymen qatar janadan jazy­lyp jatqan oqulyqtargha engizip, jýieleu qazirgi kezde kerek-aq. Mәselen, Asqar Sýleymenov, Ádilbek Abaydil­danov, Júmatay Jaqypbaev, Maghzom Sýndetov jәne basqa qalamgerlermen búl tizimdi tolyqtyra týsuge bolar edi. Jalpy alghanda, ótken ghasyrdaghy 60-90 jyldar aralyghyn­da­ghy qazaq әdebiyetin eng bir jemisti, últ әdebiyetining qazy­na­syna sýbeli, shúrayly shygharmalar qo­sylghan, әlem әdebiyetining ozyq tuyndy­la­rymen bir qatargha túra alatyn, qú­nar­­lylyghy jóninen kez kelgen últ әdebiyeti shygharmalarymen iyq tirestire alatyn kesek hәm kýrdeli tuyndylar dý­­niyeg­e kelgen kezeng dep tanimyz. Sondyq­tan osy ýlken kezenge sol kezde jazyl­ghan tuyndylardyng bәri birdey engizildi dep aitu qiyn. Áriyne, Gh.Mý­sire­pov, Gh.Mús­ta­fiyn, S.Múqanov, T.Ah­tanov, Á.Núr­peyisov, Á.Núrshayyqov sekildi birqatar túlgha­lar­dyn, әdebiyetting kórnekti ókilderining shygharmalary qamtylghany belgili. Múnyng syrtynda T.Moldaghaliyev, Q.Myrzaliyev, M.Shaha­novtyn, M.Ma­ghau­iyn­nyn, Q.Júma­di­lov­tyng shyghar­malary oqytylyp keledi. Osy tústa әli de bizding «әttegen-aylary­myz» kezdesedi. Mәselen, әrtýrli sebep­termen tasada qalyp ketken shygharma­larymyz ben әdebiyet tarihyna enbey qalghan, esimderi kóp atala bermeytin túlghalarymyzdyng shygharmashylyq әleuetimen oqyrmandy, ghylymy ortany tolyqqandy tanystyru mәselesin de úmytpauymyz kerek. Sony­men birge, 60-90 jyldardaghy satira janrynyng maytalmandary, qazaq tilinde túnghysh sa­tiy­ra­lyq romandy dýniyege әkelgen Sadyq­bek Adambekovtin, Jýsip­bek Altaybaevtyn, Ospanәli Imanә­liyevtin, Ospanhan Áubә­kirovtin, Shona Smaha­n­úly­nyng jәne taghy basqa qalam iyelerining shy­gharmalaryn jo­ghary oqu oryndarynda arnayy oqytudyn, baghdarlamalargha engizuding kezegi jetkeni anyq. Sonday-aq, qazaq balalar әdebiye­tining ókilderi qatarynda sanalatyn Sansyzbay Sarghasqaev, Ádilbek Dýi­senbiyev, Mash­qar Gumerov, Marat Qabanbaevtardyng esimin de, әdebiyet tarihyndaghy alar ornyn da tiyanaqtap, ómir derekteri men shygharma­shy­lyghyn oqytudy joghary mektep baghdar­la­malarynda qamtu mәse­lesin qarastyru qajettigin de atap ait­qym keledi. Son­day-aq, qazaq әdebiyetinde kenjeleu damyp kele jatqan fantastika­lyq janr bar. Osy janrdyng ózindik erekshelikterin saralaumen qatar, atal­mysh salada qalam terbegen avtorlardyng shygharmashylyghyn da jýielep oqytu negizinde arnayy oqu baghdarlamala­ryna engizilu kerek-aq. Taghy bir mәsele, qazaq әdebiyetinde az zerttelgen, degenmen ózin­dik qalyptasu, damu zandylyqtaryn bastan ótkergen detektiv janry jayyn­da. Múnyng da tútqasyn ústaghan jazushy­lary­myz joq emes. Mәselen, belgili qalamger Kemel Toqaevtyng «Týnde atylghan oq», «Qastan­dyq», «Sarghabanda bolghan oqigha» degen sýbeli shygharmalaryn detektiv jan­ryn­daghy ýzdik tuyndylar dep aita alamyz. Osy shygharmalardy bala kezimizde, keyinirekte de qyzygha oqyghanymyzdy úmyta qoyghan joqpyz. Sony negizge alyp, ýlgi tútyp jazylghan qazaq әdebiye­tindegi detektiv janrynyng bar ekenin úmytpauymyz kerek. Onyng býgingi kýni qalay jalghasyn tauyp otyr­ghan­dyghyn da zerttep, zerdelep otyru qajet.

Býgingi tanda qazirgi qazaq әdebiyetin oqy­tudyng da ara-jigi әli tolyq ajyraty­lyp, belgilene qoyghan joq. Oqytu bary­syn jetildiretin tústar kezdesedi. Mәse­len, qazirgi qazaq әdebiyetindegi týrli taqyryp­tardy iygerudegi jazushylardyng shygharma­shylyghyn taldap-talqylau men taratyp aitu jaghy әli oqulyqtarda tolyq qamtyla qoyghan joq. Qazirgi qazaq әdebiyetin biz tәuelsizdik alghan kezennen bastaymyz. Bý­gin­gi qazaq әdebiyetining ókilderine qolyna qalam alghandardyng barlyghyn engizuge bo­lady. Biraq osy kezenge kimder enuge tiyis, kimderding shygharmalaryn mektep oqulyq­tary men joghary oqu oryndarynda oqyty­luy kerek degen mәsele kýn tәrtibi­nen týs­pey kele jatyr. Osy dýniyege әdebiyet­tanu­shylardyng keninen oilasyp, taldap-talqylauy men saralauy kerek-aq. Osy orayda, qazirgi әdebiyetimizdi baghamdaytyn enbekterdi de jetildiru qajet. Sanasy ozyq, talghammen oqityn jastardy tәr­biye­leude býgingi kýni janasha tehnolo­giyalardy qoldana júmys jasaudy da úmytpauymyz kerek. Taghy bir nazarda ústaytyn jayt, әdebiyettegi kókeykesti mәselelerdi últtyq mýdde túrghysynan qarastyratyn, saralay­tyn mezgil jetti. Kezinde kóptegen kitaptar kenestik iydeologiya ýstemdik etken kezde jazyldy. Qazir últtyq mýdde túrghysynan oilaytyn, ruhany dengeydi baghamday ala­tyn azamattargha sóz ónerining bolashaq úr­paqty tәrbiyeleude orasan zor manyz atqa­ra­tynyn, adamnyng jan-jaqty qalyptasuy ýshin ólsheusiz orny bar ekenin dәleldeu artyq. Endeshe, býgingi kýn túrghysynan, yaghny jahandanu jagh­dayyndaghy sóz ónerin, qalamgerlerding shygharmashylyq-kórkemdik әlemin saralauda, jan-jaqty jýielep qaras­tyruda últ әdebiyet­tanushylarynyn, zertteushilerinin, әdebiyetshilerining alda atqarar mindetteri kóp ekeni belgili.

Serikzat DÝISENGhAZIYN, L.Gumiylev atyndaghy Euraziya Últtyq uniyversiyteti qazaq әdebiyeti kafedrasynyng dosenti, filologiya ghylymdarynyng kandidaty:

Sәken men Sәbitti syzyp tastaugha haqymyz joq

- Jalpy, әdebiyet tarihy zaman aghymy­na, iydeologiyagha baylanysty ózgerip túra­dy. Elimizding tәuelsizdikke qol jetkizui - biraz aqtandaqtarymyz­dy týgendeuge mýmkindik berdi. Ádebiyet tarihyna tek Alash qayratkerleri ghana emes, kezinde eskishil, kertartpa aqyndar retinde oqytugha tyiym salghan «Zar zaman» aghymynyng ókil­deri, әsiredin­shilder retinde shygharmalary shider­len­gen birqatar kitәby aqyndardyng tuyn­dylary әdeby ainalymgha qosyldy. Onyng ýstine irgedegi Qytay men Mon­gho­liyadaghy qandastarymyzdyng әdeby jәdi­gerleri de úly kóshpen birge atame­kenning arnasyna qúiyldy. Sondyqtan qazirgi qazaq әdebiyetining tarihy kenes kezimen salystyrghanda tolyqqandy oqytylyp jatyr deuge negiz bar. Joghary oqu oryn­darynda sonau Ejelgi әdebiyetten bastap kezen-kezenimen Qazirgi әdebiyet tarihy­na deyin oqytylady. Qazirgi jýie bo­yyn­sha qamtylmay qalghan tústaryn tandau pәni retinde terendetip oqytugha da mýmkindik bar. Ótken jyly akademik Seyit Qasqabasovtyng jetekshiligimen M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner instituty «Qazaq әdebiyetining tarihy­nyn» on tomdy­ghyn shyghardy. Basqa da kitaptar, zertteu enbekter jaryq kórip jatyr. Bizding Euraziya Últtyq uniyver­siytetining qazaq әdebiyeti kafedrasy da әdebiyet tarihyndaghy qamtylmay qalghan tústardy qayta qarap, birneshe jinaq shygharudy josparlap otyr­myz. Búl endi zertteu enbekteri jayynda aitarymyz. Al oqulyqtyng jóni bir basqa. Joghary oqu oryndarynda qazirgi Bolon ýderisine layyqtalghan oqulyqtar әli de qajet. Ókinishke qaray, kóp ónirlerde әli kýnge әdebiyet tarihynan bayaghy Hanghaly Sýiinshәliyevtin, әdebiyet teoriyasynan Zeynolla Qabdolovtyng oqulyqtarymen oqytugha mәjbýr bolyp otyr. Ol oqulyq­tar­dyng mazmúny nashar dep otyrghan joqpyn. Biraq qazir jýie, kózqaras degen ózgerdi ghoy. Qazirgi talap boyynsha oqulyq oqu jyly bastalghanda birinshi beti ashylyp, ayaqtalghanda songhy beti jabyluy tiyis. Jyl sayyn oqu-әdiste­melik keshen degendi dayyndaymyz. Onyng ózi oqulyqtyng tala­byna jauap beretin dýniye. Biraq negizgi maz­múny ózgermegenimen, syrtqy qúryly­my jyl­da ózgere beredi. Sony nege oqulyq qylyp shygharyp, biraq bekitip qoiygha bolmaytynyn týsine almay-aq qoydym. Bizde qazir oqulyqtardy әr uniyversiytet óz betinshe shygharyp jatyr. Onyng tirajy ózderine ghana layyqtalyp shy­gharyl­ghan­dyqtan, basqa uniyversiytetterge jetpeydi. Osynyng barlyghy bir ortalyq­qa baghyndy­ry­lyp, bir jýiege týsu kerek dep oilaymyn. Barlyq oqu oryndaryna oqytu mindette­letin ortaq oqulyqtar ja­zylu kerek. Oqu­lyq jazatyn ghalym­dargha arnayy enbek demalysyn berip, jetkilikti dengeyde qala­maqysy tólenui tiyis. Sonda ghana sapaly oqulyqtar jazylady. Oqulyqtardy jazudy negizgi ghalymdar shoghyry toptasqan últtyq uniyversiytetterge berse qúba-qúp.

Bizding әdebiyet tarihynda kórnekti túl­ghalardyng shygharmashylyghy negizinen týgen­delip boldy. Biraq onyng kóbi diys­serta­siya dengeyinde qalyp jatyr. Qorghal­ghannan keyin deni oqulyqtargha enbey qalady. Mәselen, Beyimbet May­linning biz bilmeytin birneshe romany bar eken. Repressiya kezinde joyylyp ketken. Ony Serikqqaly Bәimenshe aghamyzdyng doktor­lyq dissertasiyasynan bildik. Osy uaqytqa deyin Múhtar Áuez­ovting әigili «Enlik-Kebegin» túnghysh dra­malyq shygharma dep oqytyp jýrmiz. Onyng klassikalyq tuyndy ekenine dau­y­myz joq. Degenmen, onyng aldynda K.Tó­gisovtyn, Q.Kemengerúly­nyn, T.Jomartbayúlynyng jәne basqa dra­ma­lyq tuyndylardyng bolghany aityla bermeydi. 1959 jyly Múhtar Áuezov bas­taghan iri gha­lymdarymyz qatysqan ýlken kon­fe­ren­siya bolghan. Ol jerde iydeolo­giya­lyq túrghyda kimdi qalay oqytamyz degen mәsele kóterilgen. Bizge qazir de sonday bir toqtamgha keletin jiyn qajet. Ke­zin­degi Sәken Seyfullin bastaghan kenestik әde­biyetting negizin qalaushylar men qazirgi Alash qayratkerlerine kel­gende ghalym­dar­dyng pikiri ekige jary­lady. Biz qazaqtyng bolashaghy ýshin kenestik iydeyany paydalana otyryp, kýresken úly qayratkerlerimiz Sәken men Sәbitti әdebiyet tarihynan syzyp tastaugha haqymyz joq. Tek qay shy­ghar­malaryn oqytamyz degen mәsele ghana kýn tәr­tibinde túr. Osynday týitkildi súraqtar tónireginde ghalymdarymyz ortaq mәmilege kelse, әdebiyetimizding keleshegi jarqyn bolady ghoy dep oilaymyn.

Júmat TILEPOV, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor, Halyqaralyq akparattandyru akademiyasynyng akademiygi:

Ádeby múrany bilmeytinder, ózining kim ekenin bilip jarytpaydy

- Qazaq әdebiyetining tarihy - Qajym Júmaliyev, Mәlik Ghabdulliyn, Beysenbay Kenjebaev, Temirghaly Núrtazinning kezinen beri oqytylyp kele jatqan pәn. Sol kisilerding aldynan Múhtar Maghauiyn, Ábish Kekilbaevtar dәris alghan. Ol kezde Zeynolla Qabdolov, Temirbek Qojakeev, Túrsynbek Kәkishovter enbek jolyn janadan bastaghan jas mamandar bolghan. Sol uaqytta qazaq әdebiyetining tarihy HVIII ghasyrdan Búhar jyraudan bastap oqytylatyn.

Óitkeni ol kisi - eski dәuirdegi әdebiyetti zert­tegen, bilgen, aitqany ýshin isti bolyp, sottalyp kelgen adam. Áytpese, qazaq әde­biyeti tarihyn bilmeytin adam emes. Sol kezdegi Q.Júmaliyev, M.Áuezov, T.Núrta­ziyn­der qazaq әdebiyetimen qosa, batystyng әdebiyeti men orys әdebiyetin de jatqa aita­tyn mamandar ekenine eshkimning shýbәsi joq.

Árbir ghylym bir orynda túryp qalmay­dy ghoy, zertteledi. Qazir qazaq әdebiyeti tarihynda bizding jyl sanauymyzgha deyingi kezendergi әdebiyetke qatysty jәdigerler aitylatyn, oqytylatyn boldy. Kóne qytay jazbalaryndaghy bizding әdebiyetimizge qatysty dýniyeler - sonyng bir parasy. Osy mәsele boyynsha kezinde «Qazaq uniy­ver­siy­teti» baspasy professor Túrsynbek Kәki­shev­ting basshylyghymen «Qazaq әdebiyetining qys­qa­sha tarihy» degen eki tomdyq kitap jaryq kórgen.

Býginde negizgi oqulyqtardyng biri pro­fes­sor H.Sýiinshәliyevting «Qalyng bola­shaq­tan qazaq әdebiyetining tarihy» degen kitaby. Alma Qyrau­baeva, M.Maghauiyn, Sh.Sәtbaeva, Q.Sydyqov, Ánuәr Derbi­sәliyn­derding enbekteri kirgizilip, oqytylyp jatyr. Endi osy oqulyqtardyng taralymy qanday degende, qazaq әdebiyeti tarihyna qatysty әdebiyetter men oqulyqtardyng tirajy óte az. Búl oqulyqtar búryn sanau­ly ghana oqu oryndarynda oqytylatyn bolsa, býginde jekelegen joghary oqu oryn­darynda da oqytylady. Jalpy, qazaq әdebiyetin qazaqtyng tarihy siyaqty barlyq oqu oryndarynda oqytyluy kerek. Bizding әdeby múramyzdy bilmeyinshe ziyaly jastarymyz shyn mәnisinde ózining kim ekenin, últtyng últtyq dengeyi qanday eke­nin bilip jarytpaydy.

Búrynghyday emes, erkindik, bostandyq alghan zamanda jaltaqtamay oqytugha da, dúrystap zertteuge de mýmkindikter bar ghoy. Al sheteldegi qazaq әdebiyetining ókilderi joghary oqu oryndarynda oqytylyp jýr. Sheteldegi qazaq әdebiyetine qatysty monografiyalar shyqty. Barlyq mәsele bir kýnde sheshile qoymaydy, әriyne.

Darigha SATEMIROVA, filologiya ghylymdarynyng kandidaty, agha oqytushy:

Saghat kólemin kóbeytu qajet

- Qazaqstannyng joghary oqu oryn­daryn­da qazaq әdebiyetining tarihyn oqytu Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik jalpygha mindetti bilim beru standarty negizinde jýzege asyrylady. Býginde osy standarttyng ornyna bilim baghdarlamasy qabyldanghan. 2012 jyldan bastap atalghan qújattyng ornyna engizilgen Bilim baghdarla­ma­syna sәikes oqytyla bastady. Búl bagh­darlama sheteldik bilim beru jýiesine sәikestendirilip, bilim alushynyng qos diplom alu mýmkindigine baghyttalghan. Osy qújattargha sәikes әdebiyet tarihynyng bar­lyq kezenderin oqytu ýshin arnauly saghat sany qarastyrylghan. Al endi әde­biyet­ting әr kezenin bilim alushygha tany­tu, mengertu - ol pәn oqytushysynyng bilim dengeyi men ústazdyq sheberligine de baylanysty der edik. Áriyne, búl tústa, jeke últtyng tili men әdebiyetin oqytatyn filologiya fakuli­tetterining ózindik ereksheligin saqtap qalu jaghyn da eskeru qajet.

Qazaq әdebiyeti tarihyn oqytuda zaman aghymyna ilesemiz, sheteldik bilim beru jýiesine kóshuge úmtylamyz dep últtyq sóz ónerining qúnyn týsirip almau qajet. Qazaq әdebiyetining tarihyn oqytuda tútas últtyng tarihy, mәdeniyeti, dini, salty-dәstýrin nazarda ústau qajet. Osy tústa aitarymyz, bilimdi bir jaqty testileu arqyly ghana baghalamay, bilim alushynyng tildik qoryn tekserip, sheshen sóiley bilu mәnerin de ýnemi baqylap otyru ýshin auyzsha synaq-emtihan týrlerin de qayta jetildiru qajet dep oilaymyn. Sonda student kólemdi kórkem mәtinderdi oqyp, әdebiy-teoriyalyq taldau jasaugha mashyqtanatyn edi.

Akademik S.Qirabaevtyng tәuelsizdik al­ghan alghashqy jyldarynda: «Endigi kezen­de búrynghy oqulyqtardyng bәrin qazirgi kózqaras, talap túrghysynan qayta qarap, janasha oilau jýiesimen jazu kerek» dep aitqan, әdebiyet tarihyn zertteushilerding aldyna qoyghan talabyna jauap beretin, zamanauy talaptargha layyq, jana baghyttaghy oqulyqtar boluy qajet.

Búl jerde әdebiyet tarihyn oqytudaghy kemshilikter degennen góri, key tústarda talap, mindetterding tolyq oryndalmauy dep aituymyz kerek shyghar. Jogharyda aitqanymyzday, san ghasyrlyq tarihy bar qazaq әdebiyetin tolyq qamtu jәne sheteldegi qazaq әdebiyetining ýlgilerin oqytu ýshin saghat kólemin kóbeytu qajet.

Býgingi aqparattandyrylghan zamanda ghalamtor jelisinde ýnemi otyrudan jalyqpaytyn jas úrpaqty әdebiyetke tartu ýshin, últtyq sóz ónerining inju-marjandarymen tanystyru maqsatynda arnayy әdebiyet tarihyna qatysty ghylymiy-tanym­dyq sayttar ashudy da nazardan tys qaldyrmaghan jón.

Betti dayyndaghandar -

Qanshayym BAYDÁULET,

Orazbek SAPARHAN,

Erkejan JÚMATAEVA

"Ayqyn" gazeti