Ótken ghasyrdyng 30-jyldarynan bastap Syr ónirining júrty eginshilik kәsipke shyndap bet búrdy. Ásirese kýrish daqylyn ósiruding qyr-syryna qanyqty. Sodan bergi tirshilik auany atalmysh daqylgha tikeley qatysty bolyp túr. Baz bir jyldarda odan ónim alu jóninen rekordqa negiz qalaghan aimaq qazir sol shaqty kýrsine eske alady. Óitkeni jergilikti kýrishshiler talay mәrte tyghyryqqa tirelip, odan shyghatyn týiindi tarqatugha shamasy keler emes. Bir-birining ýstine jamala týsken qordalanghan mәseleler qashan óz sheshimin tabady? Qystyng kózi - qyrauda da diqandar alansyz jýrmeydi. Sebebi kýzgi jiyn-terimnen jinalghan astyqty ótkizui tiyis. Ókinishke qaray, búl jóninen memleket tarapynan eshqanday qoldau jasalyp otyrghan joq. Árkim óz sharuasyn ózi atqarugha mәjbýr. Mәselen, bidaydan jinalghan dәnning belgili bir bóligin memleket satyp alady. Alayda elimizde dәndi daqyldar jóninen odan keyingi oryngha ie bolyp otyrghan kýrishke múnday jәrdem kórsetilmey otyr. Aynalyp kelgende, búl kýrish sharuashylyghyn qúldyratugha әserin tiygizdi. Býgingi kýni atalmysh ónimdi deldaldar diqandardan kelisin 30 tengeden satyp alugha qúlshynys bildiredi. Qanshama manday teri tógilgennen keyin búl bagha kýrishshilerge óte qolaysyz.

Byltyr oblysta 70 myng gektar alqapqa kýrish egisi ornalasty. Osydan on shaqty jyl búryn osynday alqap 100 myng gektargha jetip jyghylatyn. Sonda jyldan-jylgha kýrish egisining kólemi kemip keledi degen sóz. Áriyne, onyng sebebi de týrlishe. Áuelgisi sharuashylyqtardyng qarjylyq jaghdayyna qatysty ekeni dausyz. Keshegi kezende iri qúrylymdar úsaqtalyp ketti. Sonyng saldarynan qolynda qarjysy, tehnikasy joq diqandar sany artty. Odan keyingisi irgeli sharuashylyqtardyng ózi mem­le­ket qoldauynsyz enbek ete almaydy. So­syn  taghysyn taghylar... Áyteuir, әleu­met­ti әri-sәri etip jýrgen jaylar az emes. Odan qaldy óndirgen ónimdi ótkize almay taghy da әurege týsesin.

Orazbek Ahmetov, Jalaghash audanyndaghy «Jer-Ana» sharua qojalyghynyng tóraghasy:

- Qazirgi kýni qoldaghy kýrish ónimin ótkize almay otyrmyz. Óitkeni onyng bagha­sy bizge qolayly bolmay túr. Deldaldar arzan súraydy. Kelisin bar-joghy 30 ten­ge­den asyrghysy kelmeydi. Atalmysh da­qyl­dyng ózindik baghasynyng ózi odan eki esege artyq. Endeshe, jogharydaghy jaghday boyyn­sha ónim ótkizsek, biz útylyp qala­myz. Bir qyzyghy, biday jemining kelisi odan qymbat bolyp túr. Memleket tara­py­nan sharualardan kýrish qabyldaytyn ar­nayy mekeme bolmasa, jylma-jyl kórgen kýni­miz osylay jalghasa beredi.

Syr boyy diqandary elimizdegi kýrish óndirisining 85-90 payyzyn enshileydi. Bir sózben aitqanda, atalmysh ónimmen Qa­zaq­stan halqyn tolyqtay qamtamasyz etuge shamasy keledi. Alayda syrttan kelgen atalghan ónimder bazardy jaulap alghan. Ásirese Qytaydan kelgen kýrish ónimin eli­mizding qay qalasynan da kezdestire ala­syn. Áriyne, onyng baghasy óte arzan. Óki­nish­ke qaray, búl ónimning sapasy syn kó­ter­meytini jayynda talay әngime aity­lyp jýr. Oghan bas auyrtyp jatqan eshkim joq. Al bizdegi kýrishting odan birshama qym­­bat bolatyn jóni bar. Onyng basty se­be­bining biri - túqym mәselesi. Songhy 30 jy­ldan beri Syr ónirinde sort janartyl­may ke­led­i. 1983 jyly óndiriske engizilgen aq­­mar­jan sorty syrttan alyp kelgen talay sort­t­armen jalghyz «alysyp» jýr. Ege­mendi el bolghaly beri eshqanday jana sort­tyng engizilmeui kýrish sharuashylyghy sa­la­syna degen kózqarastyng selqostyghyn an­ghar­tady. Jergilikti ghalymdar búl baghyt­ta izdenister jasap jýr. Janasyn tәjiriybe jýzinde zerttep te kórdi. Degenmen ony óndiriske engizuge kelgende qol qysqa. Qarjy tapshylyghy qyspaqqa alady.

Appaz Kamaladdiyn, Syrdariya audanyndaghy «Mәdi qajy» JShS tóraghasy:

- Bizding ónirding negizgi kәsibi - kýrish shar­uashylyghy. Jergilikti diqandar suar­maly eginshilikpen ainalysady. Kýrish ýsh-tórt ay boyy suda túrady. Kezinde 200 myn­­nan astam jer injenerlik jýiege kel­tiril­gen. Ony tórt jyl sayyn qalpyna kel­tirip, kýrdeli jóndeuden ótkizip túrghan artyq emes. Dese de, songhy 20 jylda mún­day júmystar atqarylyp jýrgen joq. Sonyng kesirinen qanshama jer ainalymnan shy­ghyp qaldy. Ábden azyp-tozyp ketti. Kezin­de búl mәselege Dýniyejýzilik bank te na­zar audarghan. Japondar da qarjysyn salu­gha niyet tanytyp edi. Ókinishtisi, nemqú­raydylyq saldarynan barlyghy ayaqsyz qaldy. Sonday-aq túqym sharuashylyghyn da azdyryp aldyq. Marjan sorty poten­sia­lyn joghaltty. Ony kózimiz kórip otyr. Ras, kóp jaghdayda memleket tarapynan qam­­qorlyq kórsetilude. Týrli jenildikter ja­salyp, subsidiya berilude. Biraq ol biz­ding týitkilimizdi týbegeyli sheshken joq. Ký­rish baghasy da kóterilmey keledi. Deldal­dar arzan aludy qalaydy.

Jylma-jyl Syr enbekshileri 280-300 myng tonnagha juyq ónim jinaydy. Ony ót­kizuge kelgende qiyndyq kólbendep shygha ke­ledi. Ony arnayy qabyldap alatyn ar­nayy mekemening joqtyghy talaydyng ense­sin ezip jýr.

Qyrymbek Kósherbaev, Qyzylorda oblysynyng әkimi:

- Jaqyn kýnderi oblys ortalyghynda res­publikalyq dengeyde auyl sharuashy­ly­ghyna qatysty jiyn ótkizudi josparlap otyr­myz. Osy basqosuda agrarlyq sala­nyng talay týitkilin tarqatudy kózdeymiz. Syr óniri, negizinen, auyl sharuashylyghyna arqa sýiegen aimaq sanalady. Sondyqtan búl ónir túrghyndary ýshin basty mәsele ekeni belgili.

Órkeniyetti elderde kýrish sharuashy­ly­ghyna erekshe kónil bólinip otyr. Europada oryn tepken Italiyada 250-300 myng gek­tar­gha kýrish egiledi. Olardyng ónimin Euro­odaq­taghy barlyq memleket satyp ala­dy. Baghasy da arzan emes. Áytse de ita­liyal­yq sharualargha qoldau maqsatyn­da onyng ba­gh­asyna eshkim bas auyrtyp otyr­ghan joq. Óki­nishtisi, bizding elimizde kýrish sharua­shy­l­y­ghyna osynday qamqor­lyq jasalmay jýr­geni qynjyltady.

Avtor: Ádiljan ÝMBET, Qyzylorda oblysy

"Alash ainasy" gazeti