وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارىنان باستاپ سىر ءوڭىرىنىڭ جۇرتى ەگىنشىلىك كاسىپكە شىنداپ بەت بۇردى. اسىرەسە كۇرىش داقىلىن ءوسىرۋدىڭ قىر-سىرىنا قانىقتى. سودان بەرگى تىرشىلىك اۋانى اتالمىش داقىلعا تىكەلەي قاتىستى بولىپ تۇر. باز ءبىر جىلداردا ودان ءونىم الۋ جونىنەن رەكوردقا نەگىز قالاعان ايماق قازىر سول شاقتى كۇرسىنە ەسكە الادى. ويتكەنى جەرگىلىكتى كۇرىششىلەر تالاي مارتە تىعىرىققا تىرەلىپ، ودان شىعاتىن ءتۇيىندى تارقاتۋعا شاماسى كەلەر ەمەس. ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇستىنە جامالا تۇسكەن قوردالانعان ماسەلەلەر قاشان ءوز شەشىمىن تابادى؟ قىستىڭ كوزى - قىراۋدا دا ديقاندار الاڭسىز جۇرمەيدى. سەبەبى كۇزگى جيىن-تەرىمنەن جينالعان استىقتى وتكىزۋى ءتيىس. وكىنىشكە قاراي، بۇل جونىنەن مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي قولداۋ جاسالىپ وتىرعان جوق. اركىم ءوز شارۋاسىن ءوزى اتقارۋعا ءماجبۇر. ماسەلەن، بيدايدان جينالعان ءداننىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن مەملەكەت ساتىپ الادى. الايدا ەلىمىزدە ءداندى داقىلدار جونىنەن ودان كەيىنگى ورىنعا يە بولىپ وتىرعان كۇرىشكە مۇنداي جاردەم كورسەتىلمەي وتىر. اينالىپ كەلگەندە، بۇل كۇرىش شارۋاشىلىعىن قۇلدىراتۋعا اسەرىن تيگىزدى. بۇگىنگى كۇنى اتالمىش ءونىمدى دەلدالدار ديقانداردان كەلىسىن 30 تەڭگەدەن ساتىپ الۋعا قۇلشىنىس بىلدىرەدى. قانشاما ماڭداي تەرى توگىلگەننەن كەيىن بۇل باعا كۇرىششىلەرگە وتە قولايسىز.

بىلتىر وبلىستا 70 مىڭ گەكتار القاپقا كۇرىش ەگىسى ورنالاستى. وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن وسىنداي القاپ 100 مىڭ گەكتارعا جەتىپ جىعىلاتىن. سوندا جىلدان-جىلعا كۇرىش ەگىسىنىڭ كولەمى كەمىپ كەلەدى دەگەن ءسوز. ارينە، ونىڭ سەبەبى دە تۇرلىشە. اۋەلگىسى شارۋاشىلىقتاردىڭ قارجىلىق جاعدايىنا قاتىستى ەكەنى داۋسىز. كەشەگى كەزەڭدە ءىرى قۇرىلىمدار ۇساقتالىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان قولىندا قارجىسى، تەحنيكاسى جوق ديقاندار سانى ارتتى. ودان كەيىنگىسى ىرگەلى شارۋاشىلىقتاردىڭ ءوزى مەم­لە­كەت قولداۋىنسىز ەڭبەك ەتە المايدى. سو­سىن  تاعىسىن تاعىلار... ايتەۋىر، الەۋ­مەت­تى ءارى-ءسارى ەتىپ جۇرگەن جايلار از ەمەس. ودان قالدى وندىرگەن ءونىمدى وتكىزە الماي تاعى دا اۋرەگە تۇسەسىڭ.

ورازبەك احمەتوۆ، جالاعاش اۋدانىنداعى «جەر-انا» شارۋا قوجالىعىنىڭ توراعاسى:

- قازىرگى كۇنى قولداعى كۇرىش ءونىمىن وتكىزە الماي وتىرمىز. ويتكەنى ونىڭ باعا­سى بىزگە قولايلى بولماي تۇر. دەلدالدار ارزان سۇرايدى. كەلىسىن بار-جوعى 30 تەڭ­گە­دەن اسىرعىسى كەلمەيدى. اتالمىش دا­قىل­دىڭ وزىندىك باعاسىنىڭ ءوزى ودان ەكى ەسەگە ارتىق. ەندەشە، جوعارىداعى جاعداي بويىن­شا ءونىم وتكىزسەك، ءبىز ۇتىلىپ قالا­مىز. ءبىر قىزىعى، بيداي جەمىنىڭ كەلىسى ودان قىمبات بولىپ تۇر. مەملەكەت تارا­پى­نان شارۋالاردان كۇرىش قابىلدايتىن ار­نايى مەكەمە بولماسا، جىلما-جىل كورگەن كۇنى­مىز وسىلاي جالعاسا بەرەدى.

سىر بويى ديقاندارى ەلىمىزدەگى كۇرىش ءوندىرىسىنىڭ 85-90 پايىزىن ەنشىلەيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اتالمىش ونىممەن قا­زاق­ستان حالقىن تولىقتاي قامتاماسىز ەتۋگە شاماسى كەلەدى. الايدا سىرتتان كەلگەن اتالعان ونىمدەر بازاردى جاۋلاپ العان. اسىرەسە قىتايدان كەلگەن كۇرىش ءونىمىن ەلى­مىزدىڭ قاي قالاسىنان دا كەزدەستىرە الا­سىڭ. ارينە، ونىڭ باعاسى وتە ارزان. وكى­نىش­كە قاراي، بۇل ءونىمنىڭ ساپاسى سىن كو­تەر­مەيتىنى جايىندا تالاي اڭگىمە ايتى­لىپ ءجۇر. وعان باس اۋىرتىپ جاتقان ەشكىم جوق. ال بىزدەگى كۇرىشتىڭ ودان ءبىرشاما قىم­­بات بولاتىن ءجونى بار. ونىڭ باستى سە­بە­بىنىڭ ءبىرى - تۇقىم ماسەلەسى. سوڭعى 30 جى­لدان بەرى سىر وڭىرىندە سورت جاڭارتىل­ماي كە­لەد­ى. 1983 جىلى وندىرىسكە ەنگىزىلگەن اق­­مار­جان سورتى سىرتتان الىپ كەلگەن تالاي سورت­ت­ارمەن جالعىز «الىسىپ» ءجۇر. ەگە­مەندى ەل بولعالى بەرى ەشقانداي جاڭا سورت­تىڭ ەنگىزىلمەۋى كۇرىش شارۋاشىلىعى سا­لا­سىنا دەگەن كوزقاراستىڭ سەلقوستىعىن اڭ­عار­تادى. جەرگىلىكتى عالىمدار بۇل باعىت­تا ىزدەنىستەر جاساپ ءجۇر. جاڭاسىن تاجىريبە جۇزىندە زەرتتەپ تە كوردى. دەگەنمەن ونى وندىرىسكە ەنگىزۋگە كەلگەندە قول قىسقا. قارجى تاپشىلىعى قىسپاققا الادى.

اپپاز كامالاددين، سىرداريا اۋدانىنداعى «ءمادى قاجى» جشس توراعاسى:

- ءبىزدىڭ ءوڭىردىڭ نەگىزگى كاسىبى - كۇرىش شار­ۋاشىلىعى. جەرگىلىكتى ديقاندار سۋار­مالى ەگىنشىلىكپەن اينالىسادى. كۇرىش ءۇش-ءتورت اي بويى سۋدا تۇرادى. كەزىندە 200 مىڭ­­نان استام جەر ينجەنەرلىك جۇيەگە كەل­تىرىل­گەن. ونى ءتورت جىل سايىن قالپىنا كەل­تىرىپ، كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىپ تۇرعان ارتىق ەمەس. دەسە دە، سوڭعى 20 جىلدا مۇن­داي جۇمىستار اتقارىلىپ جۇرگەن جوق. سونىڭ كەسىرىنەن قانشاما جەر اينالىمنان شى­عىپ قالدى. ابدەن ازىپ-توزىپ كەتتى. كەزىن­دە بۇل ماسەلەگە دۇنيەجۇزىلىك بانك تە نا­زار اۋدارعان. جاپوندار دا قارجىسىن سالۋ­عا نيەت تانىتىپ ەدى. وكىنىشتىسى، نەمقۇ­رايدىلىق سالدارىنان بارلىعى اياقسىز قالدى. سونداي-اق تۇقىم شارۋاشىلىعىن دا ازدىرىپ الدىق. مارجان سورتى پوتەن­تسيا­لىن جوعالتتى. ونى كوزىمىز كورىپ وتىر. راس، كوپ جاعدايدا مەملەكەت تاراپىنان قام­­قورلىق كورسەتىلۋدە. ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر جا­سالىپ، سۋبسيديا بەرىلۋدە. بىراق ول ءبىز­دىڭ تۇيتكىلىمىزدى تۇبەگەيلى شەشكەن جوق. كۇ­رىش باعاسى دا كوتەرىلمەي كەلەدى. دەلدال­دار ارزان الۋدى قالايدى.

جىلما-جىل سىر ەڭبەكشىلەرى 280-300 مىڭ تونناعا جۋىق ءونىم جينايدى. ونى ءوت­كىزۋگە كەلگەندە قيىندىق كولبەڭدەپ شىعا كە­لەدى. ونى ارنايى قابىلداپ الاتىن ار­نايى مەكەمەنىڭ جوقتىعى تالايدىڭ ەڭسە­سىن ەزىپ ءجۇر.

قىرىمبەك كوشەرباەۆ، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اكىمى:

- جاقىن كۇندەرى وبلىس ورتالىعىندا رەس­پۋبليكالىق دەڭگەيدە اۋىل شارۋاشى­لى­عىنا قاتىستى جيىن وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىر­مىز. وسى باسقوسۋدا اگرارلىق سالا­نىڭ تالاي تۇيتكىلىن تارقاتۋدى كوزدەيمىز. سىر ءوڭىرى، نەگىزىنەن، اۋىل شارۋاشىلىعىنا ارقا سۇيەگەن ايماق سانالادى. سوندىقتان بۇل ءوڭىر تۇرعىندارى ءۇشىن باستى ماسەلە ەكەنى بەلگىلى.

وركەنيەتتى ەلدەردە كۇرىش شارۋاشى­لى­عىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنىپ وتىر. ەۋروپادا ورىن تەپكەن يتاليادا 250-300 مىڭ گەك­تار­عا كۇرىش ەگىلەدى. ولاردىڭ ءونىمىن ەۋرو­وداق­تاعى بارلىق مەملەكەت ساتىپ الا­دى. باعاسى دا ارزان ەمەس. ايتسە دە يتا­ليال­ىق شارۋالارعا قولداۋ ماقساتىن­دا ونىڭ با­ع­اسىنا ەشكىم باس اۋىرتىپ وتىر­عان جوق. وكى­نىشتىسى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كۇرىش شارۋا­شى­ل­ى­عىنا وسىنداي قامقور­لىق جاسالماي ءجۇر­گەنى قىنجىلتادى.

اۆتور: ءادىلجان ۇمبەت، قىزىلوردا وبلىسى

"الاش ايناسى" گازەتى