Elimizde talay preziydenttik saylau ótti ghoy, mening erekshe esimde qalghany 2005 jylghy kezekten tys saylau edi. Nege deseniz, alghash ret preziydent saylauynda dauys beru qúqyna ie boluymnan bólek, sayasy dodany «Týrkistan» gazetinde aqparattyq túrghydan qoldaytyn boldyq. Sodan ne kerek, eki-ýsh jurnalist bop Almatyda dauys beretin kandidattardyng uchaskesine jinaldyq. Saylaugha N.Nazarbaev, J.Túyaqbay, A.Baymenov, E.Abylqasymov pen M.Eleusizov qatysqan edi. Biz Alihan Baymenov dauys berip jatqan uchaskege tarttyq. Barsaq, otandyq jurnalister bylay túrsyn, әlemdik aqparat qúraldarynyng ókilderi órip jýr. Europa, AQSh deysiz be, mynau jaman dep jýrgen Reseyding de beldi jurnalisteri kelgen.

Endi sheteldik BAQ-tyng tehnikasy, qúral-jabdyqtary súmdyq, ózderi de top bop jýredi eken. Bir kezde Alihan agha otbasymen jurnalister aldyna shyqty. Aqparat alu kerek, tis qaqqan jurnalister aldyna baryp túra qaldy, mikrofondaryn tosa qaldy. Biz, birneshe «týrkistandyq» shette túrmyz. Diktafon alystan jazbaydy, eski fotoapparatymyz da úzaqtan týsirmeydi. Aqparatty qazirgidey gugldan terip taba almaysyn. Áleumettik jeli degen Amerikada ghana dýrildep jatqan shyghar. Árkimning jazghany ózine azyq degendey. «Bol, bol, mynalardyng arasynan birdene etip ótip, ne aitqanyn jazyp al, suretke týsir» dedi әriptes әpkemiz. Sodan adamdardyng arasynan «keshiriniz, sorri» dep óttim de jurnalistik qyzmetime kirisip kettim. Sayasatkerdi otbasymen suretke de týsirdik. Aytpaqshy, birde Nazarbaev Almatygha saparlap kelgeninde baspasóz hatshylarynyng biri bizding eski fotoapparatty kórip: «Kak ty smeeshi fotkati nashego preziydenta takoy myliniysey?» degeni esimde. Men de saspay: «Eldin, redaksiyanyng jaghdayy qanday bolsa, fotoapparaty da sonday bolady. Ne deseniz de, suretti qatyryp týsiredi» degenmin. Rasynda da, birinshi betten bererlik «tiri suret» bolghan.

Toqsan jasaghan marqúm atam sayasatty jaqsy taldaytyn. Saylau bizding otbasymyz ýshin ýlken mereke edi. Bala kýnimizde ata-apamyzben, ata-analarymyzben saylaugha әdemi kiyinip, jaqsy kónil-kýimen baratynbyz. Eseye kele búl dәstýrdi óz otbasymyzda jalghastyrdyq. Balalar sezsin dep olardy da saylau uchaskelerine apardyq. Dauys beru siyaqty konstitusiyalyq qúqynyng manyzyn týsindirdik. Áriyne, qazir qarap otyrsaq, saylaudyng mәni ózgergen siyaqty. Búrynghyday «kim jenedi eken» deytindey qyzyq joq... Búryn saylaugha «no name» kandidattar aralasugha úyalatyn, sayasatta әbden ysylghan, sayasattyng jiligin shaghyp, mayyn ishken (sýiegin syndyrmaghan) kandidattar qatysatyn. Qazir әleumettik jelilerdegi kónil-kýidi saraptap kórsem, bireuler qara búltty tóndirip, «mening dausym eshtene sheshpeydi» dep týnilip otyr. Tipti, bes kandidatty mazaq etken jazbalar da tolyp ketken. Bayqasam, fb-dostarym, әriptesterim, jalpy jeli qoldanushylardyng aitarlyqtay bóligi «Ádiletti Qazaqstandy qoldaymyz, bizding dausymyz manyzdy» dep jazyp jatyr. Endi bir bóligi әli de oy ýstinde. Qalay desek te, saylaugha qatysu jaqsy tәjiriybe, ong ýrdis qoy. Biraq әriyne biz әrkimning jeke tandauyn syilauymyz kerek.

Jalpy, mynanday almaghayyp zamanda (Reseyding Ukrainagha qarsy soghys ashuy, kórshiles Ortalyq Aziya elderining shekarasyndaghy qaqtyghystar, Qytaydyng Tayvanigha basa kóktep kiru mýmkindigi, Aughanstandy «Taliban» qozghalysynyng basqara bastauy, destruktivti aghymdardyng sayasatqa aralasuy, pandemiyanyng saldary, әlemdik ekonomikalyq daghdarys, jahandyq jylynu prosesining kýrdelenui, klimattyng ózgerui, t.b.) elimizding territoriyalyq, últtyq birtútastyghyn saqtap, memleketshil ruhty kóteru asa manyzdy. Qarap otyrsanyzdar, kandidattar ishinde Q.Toqaevtan basqa tәjiriybeli sayasy qayratker de joq. Kóripkel boludyng qajeti joq, Preziydent óz qyzmetinde qalady. Sondyqtan naghyz kýiip túrghan ekonomikalyq, әleumettik, sayasy mәselelerding ontayly sheshimderin qamtyghan «Ádiletti memleket qúru» baghdarlamasynyng oryndaluyn talap etuge qaqymyz bar.

Álbette, bir jylda eki birdey konstitusiyalyq reforma jasau әli de elding kókeyinde túrghan mәsele. Nege asyghystyq jasaldy, nege elimizde ylghy kezekten tys preziydenttik saylau ótkizu dәstýri tyiylmay túr degendey saualdar da joq emes. Biraq biylik qoghamnyng ózgergenin biledi. Qantar kóterilisining bir jyldyghy qarsanynda qogham talaby da kýsheyedi, saualdargha jauap izdey bastaydy. Áriyne, 30 jyl tamyry jayylyp ketken jýieni ýsh jylda ózgerte salu onay emes. Eski jýie sarqynshaqtarymen әli de ýlken kýres kýtip túr. Jalpy, halyqta әli de ýmit bar. Sol ýmitti biylik óshirip almauy kerek. Ádiletti qogham qúru sayasatkerlerding populistik úrandaryna emes, naqty qimyl-әreketteri, bergen uәdelerining oryndaluy men júmys nәtiyjelerine tikeley baylanysty.

Kәmshat Tasbolat

Abai.kz