Qazaqstandaghy preziydent saylauynan keyin sayasatker, Qazaqstannyng búrynghy premier-ministri Ákejan Qajegeldin nemisting «Bild» telearnasyna súhbat berip, Qazaqstandaghy sayasy mәselelerge toqtalypty. DAT gәzeti Qajygeldin myrzanyng súhbatyn orysshagha audaryp, jariyalaghan eken. Al biz atalghan súhbatty qazaqshagha tәrjimalap, oqyrman talqysyna úsynbaqpyz.

- Sәlemetsiz be! Qazaqstanda ótken saylau turaly ne deysiz?

- Men búl saylaudy asygha kýttim, óitkeni 22 qarasha kýni tanerteng Qazaqstanda naghyz biylik tranziyti boldy. 2019 jyldyng nauryzy men 2022 jyldyng qantary arasyndaghy bolghan jaghdaylardyng barlyghy Nazarbaev stiylindegi biylik tranziyti edi. Olar Toqaevtyng dýniyetanymyna, óz artynan tarihy iz qaldyrugha degen niyetine qayshy boldy. Osylaysha ózara janjal, kelispeushilikter tónkeris әreketine múryndyq boldy.

Qazir Toqaevtyng kezekten tys saylau ótkizu turaly nege qyrkýiek aiynda jariyalaghanyn týsinip otyrmyn. Biz 2022 jazyndaghy «diyzeli daghdarysyn» úmytyp kettik. Ayaq astynan 3 múnay óndeu zauyty bar elde diyzeli otyny tausylyp qaldy. Egin jinaytyn uaqyt ta kelip jetken bolatyn. Búl ketip bara jatqan otbasynyn, yaghny múnay-gaz naryghyndaghy basty oiynshynyng biri úiymdastyrghan daghdarys ekenin Preziydent týsinui kerek. Olar elimizding ónir-ónirine diyzeli jetkizetin sisternalardy alyp ketti. Daghdarysty qoldan úiymdastyryp, narazylyq tudyrugha ekinshi úmtylys jasady. Toqaev biylikti óz qolyna alugha úmtylghanda, olardy qanday kýsh qozghaghanyn týsinemin. Býgin Toqaevta biylik bar. Ony eldegi institusionaldyq jýielik mәseleni sheshude tausylmas júmys kýtip túr.

- Ákejan Maghjanúly, aityp otyrghan formulanyzda halyq qayda qaldy? Bir avtokrat biylikti basqa bir avtokratqa berdi deysiz. Biylik qoldan-qolgha ótken kezde qiyndyq tuyndaghan. Qazir ekinshi avtoritarly biyleushi biylikke ie boldy. Al demokratiya qayda, adamdar qayda qaldy?

- Demokratiyany qarastyrayyq. Saylau erkin bolghan joq, men DIAQB-nyng kózqarasymen kelisemin. Kezekten tys saylau sayasy sebepterge baylanysty jyldam ótti. Men ony týsinemin. Biraq saylaudyng ótui basqa әngime.

Biz birqatar mәseleni obektivti týrde baghalauymyz kerek. Saylaugha adamdar az kelgenin tilge tiyek ettiniz. Búl saylaudyng ereksheligine jatpaydy. Azamattardyng dauys beruge az qatysuy búl saylaudyng da, Toqaevtyng da kinәsi emes, búl keyingi 20 jyldaghy saylaugha tәn әdet. Búghan deyin uchaskelerge baqylaushylar jiberilmeytin. Memleket aqparat qúraldary men bayqaushylardy qatty nazargha alatyn. Búl saylauda bayqaushylar otyrdy. Keybir ónirlerde eski Qazaqstan әdisimen baqylaushylardy renjitken tústar bolsa da, bayqaushylar óz júmysyn atqardy. Olar saylaugha qatysqan adamdardyng az kelgenin anyqtady. «Barlyghyna qarsy» grafasy engizildi. Eng bastysy baqylaushylar tek adamdardyng az kelgenin ghana emes, sonymen qatar dauys bermegenderding ornyna bulleten tastap jiberuding aldyn aldy. Atalghan indikatorlar salystyrmaly týrde erkin saylau ótkizuge tyrysqandyghyn kórsetedi. IYә, eski zang joyylmady, myqty kandidattar qatysa almady. Soghan qaramastan saylau ótti. Men qazir «búl adam endi ne isteydi?» degenge mәn beremin. «Ertengi kýnimiz ne bolmaq?» degen súraq býkil qoghamdy alandatady. Ózgeriske ýmittenetin adamdar kóp keldi. Ásirese jana oblystarda belsendilik bayqaldy. Búl Toqaevtyng óte joghary qoldau tapqanyn kórsetedi. Ol qogham signalyn kórip, dúrys sheshim qabyldady. Qalay bolghanda da, biz federasiya emes, unitarly memleketpiz. Qazaqstan azamattary ózderin birtútas dep esepteydi, sonyng ishinde ónir boyynsha. Búl ýlken ról atqardy. Ózgeristerge ýmit kóp.

- 81%-dy týsindirinizshi?

- Búl óte joghary payyz. Shynymdy aitsam, óz basym kýmәndanatyn edim. Statistikagha, baqylaushylargha, exit poll-gha seneyik. Biraq onyng ýlken qoldaugha ie bolghany jasyryn emes.

- Apparat barlyq deklarasiyagha qaramastan qajetti payyzdy eski tәsilmen shygharghanyn bildirmey me?

- Áriyne! Ókinishke oray, kez-kelgen tapsyrmany oryndaugha dayyn, adal apparat shyn mәninde júmysqa qabiletsiz. Oghan Toqaevtyng da qarny ashady dep oilaymyn. Oblystar men iri qalalardyng әkimderi Toqaevqa «Mine, kór, mening qolymnan bәri kelip túr. Mening prosesti basqarugha qabilettimin» degen signal jiberuge tyrysady. Shyndyghynda biylik jýiesi tym әlsiz. Búghan Toqaev qantarda kuә bolghan. Kóshege shyqqan kópshilikti kórgen әkimder men polisiya qashyp ketti. Keybir qúqyq qorghau organdary qalalardaghy jaghdaydy eki kýn baqylaugha alugha tyrysty. Sodan keyin ghana ol qatang sharalar qoldana bastady. Jalpy, әkimderding kópshiligi halyq aldyna alangha shyqqan emes. Osy uaqytqa deyingi kóptegen narazylyqtarda, әsirese Batys Qazaqstanda kóshege shyqqan júrtpen kezdesip, olarmen biylik atynan sóilesken әkimderdi kórmedik.

Saylauda dauys sanaghan kezde jýie ózining kýshin kórsetken shyghar, biraq búl jýie – senimsiz. Biraq ómir tek saylaudan ghana túrmaydy ghoy. Alda «Erteng ne bolady?» degen 7 jyldyq marafon bar.

– Shyndyghyna keleyikshi, aldaghy 7 jylgha arnalghan shyn jospar bar ma, әlde «bәrin jospar boyynsha istep jatyrmyz» degen aldau ma?

– Toqaev saylau qarsanynda kóptegen mәlimdemeler jasady, sonyng ishinde elden úrlanghan aktivterdi qaytaru turaly aitty. «Búl – negizgi mindetimiz»,-dedi. Ol uәde bergen kezde, sol sózining kepili de bolady. 22 qarashadan bastap búl tek qana ritorika emes, isteuge mindetti uәdesi. El oryndalmaytyn baghdarlamalardan, bos uәdelerden sharshady. Nәtiyjesinde 10 ay búryn ghana qayghyly oqigha bolyp ótti.

– Nazarbaevtyng Kәrim Mәsimov turaly sózine pikiriiniz qanday?

– Mening oiymsha, búl súraq jospar boyynsha qoyylghan. Ol qanday da bir jolmen Kәrimnen alshaqtauy kerek. Súraqty sol jerdegi bir jurnalist qana qoydy. Astary aiqyn súraq. Ol «Isanyng janynda jýrgen Iudanyng ózin satyp ketetinin bilgen joq. Mende de solay boldy», -dedi. Ol taghy da bar jamandyqty basqalardyng moynyna ile salghysy keletinin kórsetti. Ol bәrin bildi. Mәsimov oghan aitpay eshtene istey almaydy. Súraq basqada. Toqaev shyn mәninde ne bolghanyn aityp bere ala ma? Onyng batyly jete me?

– Siz «songhy ailarda Nazarbaevtyng aty aqparat alanynan óshti, ony eshkim eske almaydy», dediniz. Degenmen Nazarbaevtyng túsynda qanday da bir baghyt-baghdar boldy, maqsattar aiqyndaldy. Toqaevtyng maqsaty sizge týsinikti me? Bizde onyng aitqan sózderin oryndaghanyn tekseretin baghdarlama bar ma? Uәdesinde túrghan, túrmaghanyn qaydan bilemiz?

– Keyingi 10 ay ishinde Toqaevtyng aitqandarynan әri kezekten tys saylau ótetinin jariyalaghannan bastap men onyng kem degen ýsh ýlken maqsaty baryn týsindim. 1) memleketting menshigin týgeldeu; 2) janghyrtu baghdarlamasyn iske asyru, jahandyq naryqta oryn tabu ýshin jana tauarlar men qyzmetter úsynu; 3) elding egemendigi men aumaqtyq tútastyghyn, qauipsizdigin qamtamasyz etu. Osylardy onyng negizgi ýsh negizgi mindetine jatqyzamyn.

– Siz onyng aitqan sózderinen qorytyndy jasadynyz ba? Ol saylau baghdarlamasyn jariyalaghan joq. Esinizge sala keteyin, búl – preziydent saylauy. Demokratiyaly elderde kandidattar josparyn jariyalaydy. Halyqty óz jaghyna shygharu ýshin oghan eshtene kerek bolghan joq. Nelikten?

– Ol ýshin qarsylastary osy sózdi aituy kerek edi. Sol kezde ol jauap beruge mәjbýr bolar edi. Qarsylastarynyng lәm-mim dep til qatpauy, onyng da eshtene aitpauyna jaghday jasady. Ol kedergiler bolyp qalmasyn dep, saylaudyng dúrys ótuine alandady. Mening oiymsha, ol jana jylgha deyin nemese jana jyldyng alghashqy kýnderinde búl turaly ózi aitady.

– Kapitaldy qaytaru turaly aittynyz. Songhy 20-30 jylda qazaqstandyq kapital qayda ketti? Siz shynymen Toqaev múny bilmeydi dep oilaysyz ba? Nemese jetkilikti aqparat joq pa?

– Ol songhy 15 jylda ne bolghanyn tolyq bilmeydi dep naqty aitugha bolady. Sheneunikterden estui mýmkin, ózi boljap kórui mýmkin. Men ony memleketting qarjysyn qaytaru isterinde bayqadym. Ol barlyq instituttargha, әkimshilikterge zang engizu mindetin jýktedi. Zansyz elden shygharylghan aqshany qaytaru – dúrys qadam. Zansyzdyqty qanday jaghdayda da qaytalaugha bolmaydy. Ol sol kezenge kele jatyr. Osy uaqytqa deyin adamnyng týsine de kirmeytin zansyzdyqtar boldy. Oghan tipti reseylik baqylaushynyng kózqarasymen qarasang da týsinu qiyn.

Reseyde sybaylas jemqorlyq auqymy bizden әldeqayda ýlken ekeni anyq. Biraq Qazaqstandaghy siyaqty jýieli týrde úrlau Reseyding týsine kirmegen. Reseyding avtoritarlyq biyligi keybireuge úrlaugha rúqsat berdi, keybireuge rúqsat bermey, jazalady. Kózboyaushylyq ekeni belgili. Biraq Qazaqstandaghy jemqorlyq tarihy mýlde bólek. Qazaqstannyng zany resmy týrde úrlaugha mýmkindik berdi. Bizde 10% tabys salyghy bar, al diviydendterge salyq joq. Siz ózinizding bankinizge shartty payda tabasyz jәne ony dәl solay elden shygharasyz. Salyqtardy tólemeysiz.

Al qazaq bankteri qalay payda tabady? Onyng joly onay.  2008-2009 jyldary bankterding bәri sәtsizdikke úshyrady. Nazarbaev óz Jarlyghymen respublikanyng әl-auqat qorynan 16-20 milliard dollar alyp, bankterge salady. Bankter birden banktik qyzmetten emes, subsidiyalardan payda tauyp, ony shetelge shygharady. Sol jaqta diviydend retinde rәsimdeydi. Sondyqtan bolghan oqighanyng auqymy Toqaev ýshin qorqynyshty. Ol ne bolyp jatqanyn ghana kórdi. Qazirgi eng basty mәsele – saylau jәne Parlament turaly zandy ózgertu.

– Partiyalar Nazarbaev túsyndaghy kezden góri kýsheyetinine senesiz be? Keybir partiyalar sayasy alannan kete me?

– Eger men onyng ornynda bolsam, tarih betinde reformator retinde qalugha tyrysar edim. Nazarbaevtyng ózine de talay aitqanmyn. Eng kem degende eki týrli kózqarasty qoldaytyn eki sayasy partiya qúrudy, ózine partiyadan shyghudy, eshqashan partiya qúramyna kirmeudi úsynghanmyn. Eng azy eki sayasy partiyanyng arasynda bәsekelestik ornatu kerek edi. 20 partiya bolsa da, eki týrli ústanymdaghy eki partiya kómek aluy kerek. Eger 2-3 nemese tipti 5 jana partiyany tirkep, bәsekege qabiletti saylaugha mýmkindik berse, onda ol uәdesin oryndaydy. Jeti jylgha saylandy, odan artyq otyrmaydy. Ol endi eshqanday oppozisiyadan, Parlament qabyrghasyndaghy qarsylastardan qoryqpauy kerek. Eger atqarushy biylikting kóshbasshysy aqyldy bolsa, jaqsy baghdarlamasy bolsa onda Parlamentti óz paydasyna qoldanuyna bolady. Bayden tómengi palatadan aiyrylghanyn týsingen kezde, olardy birinshi bolyp jenisimen qúttyqtady. Búl kezdeysoqtyq emes. Óitkeni oghan qoldaushylar kerek boldy. Partiya partiyamen , biraq әr kongresmen óz saylaushylary aldynda jauap beredi. Olargha saylaushylardyng mýddesi manyzdy. Demokratiya degen – osy. Mine, osyny bizding qoghamda qalay qalyptastyrugha bolady?

– Ákejan Maghjanúly, bizde biylik kóbinese azamattyq qoghamnyng damuyna mýddeli emes, óitkeni olar qolyndaghy biylikten aiyrylghysy kelmeydi.

– Ras ta shyghar, biraq ýnemi olay emes. Bizding jaghdayda bizge azamattyq qogham kerek. Qazirgi kýni ainalamyz óte túraqsyz, qorqynyshty bolyp ketti. Keyde Mәskeuden «tarihty qayta qarau» siyaqty aqylgha qonbaytyn mәlimdemeler jasalyp túrady. Keshe "Rossiya 1" telearnasynda Qazaqstan turaly aityldy. Eger Men Qazaqstanda bolsam, Astrahanida referendum ótkizudi úsynar edim, referendumnan keyin Astrahani Qazaqstangha qosylar edi.  Resey Federasiyasynyng ómir sýrui tek osy Mәskeuge tikeley baylanysy dep oilamaymyn. Mәskeulikter qayda túratyndary turaly azdap oilanuy kerek. Jalpy alghanda, búl federasiya ghoy, әrtýrli halyqtar ómir sýredi. Úly Edil ózenining sol jaghasynda tatarlar, bashqúrttar, etnikalyq qazaqtar túrady. Kavkazdyng soltýstiginde noghaylar, qarashaylar, qúmyqtar, qalmaqtar jәne t.b. ómir sýredi. Bir nәrse aitpas búryn, onyng saldary ne bolatynyn oilaghandary dúrys.

– Qazaqstannyng Reseymen shekaradasynda túratyn etnikalyq qazaqtar turaly súraghym keledi. Sol jerden kóptegen jastardyng soghysqa ketkenin bilesiz. Soghys «Orys әlemi» ýshin bolyp jatyr, al oghan etnikalyq qazaqtar qatysady. Maydannan mýrdesi qaytqan sarbazdardy «batyr» dep jerlep jatyr. Olardy «iygi is jolynda qúrban boldy» deydi. Osyghan qalay qaraysyz?

– Men múny olardyng ómir sýrip jatqan memleketke degen adaldyghy dep týsinemin. Etnikalyq qazaqtar Qazaqstangha oralghysy kelmeydi. Olargha sol jaqta ata-babalarynyng jerinde túrghan ynghayly. Sonymen birge biz olardy ýgittemeymiz, zangha baghynbaugha shaqyrmaymyz. Bayqaghanymyzday, 350-400 myng orys jigiti mobilizasiya jariyalanghannan keyin elden kóship ketti. Al etnikalyq qazaqtar «Orys әlemi» ýshin soghysugha attandy. Olar soghan senedi. Sol әlemde ómir sýredi. Sondyqtan men studiyalarda oilanbay sóiletinderge «abay bolynyzdar» degim keledi.  Olar soghysqa býginnen bastap aralasyp jatqan joq. Men qazaqtardyng Shyghys Ukrainadaghy әskery әreketterge qatysqanyn baghdarlamalardan kórdim. Olardy bet-әlpetinen, esimderinen, sóileu mәnerimnen tanydym. Olar ózderi túratyn elge qyzmet etip jýr. Sondyqtan búl mening emosiyagha beriluime týrtki bola almaydy. Búl soghystyng qate ekenin týsinemin, biraq olargha búl turaly aita almaymyn. Ókinishke oray, sol elge ant bergennen keyin, zanyn ústanady. Soghysta esh jazyghy joq adamdardy óltirip, sol jolda ózderi de qaza bolyp jatyr. Olar eshqanday da «Orys әlemin» qútqaryp jatqan joq. Olar óz ómirin oilaugha tiyis edi. Soghysqa bәri attanghysy kelmeydi. Sebebi, búl soghys әdiletsiz. Eger Reseyge shabuyl jasalsa, onda ÚQShÚ basqasha әreket etken bolar edi.

– Soghys bastalghaly 9 ay ótti. Qazaqstandyq elita qazir soghysty qalay qabyldaydy? Olardyng eti ýirenip ketti me?

– Joq! Mysaly, men alandaymyn. Oiymnan bir sәt shyqqan emes. Elita qorghanys qabiletin nyghaytu turaly oilaydy. Memleketaralyq qatynastardyng әlemdik tәjiriybesinde eshkimning eshkimge shyn jany ashymaydy. Manyzdysy – qúrmetteu. Kýshtilerdi qúrmetteydi. Biz óz ornymyzdyng qayda ekenin bilemiz. Bir jaghymyzda 150 million halqy bar kórshimiz, ekinshi jaghymyzda bir jarym milliard halqy bar kórshimiz bar.

Barlyq synshylar Toqaevtyng qazir el ýshin jasap jatqan bir manyzdy isin bayqaghysy kelmeydi. Ol memleketti diplomatiyalyq qúraldarmen nyghaytugha tyrysyp jatyr. Bizding arqa sýieytin yadrolyq qaruy bar ýsh memleket bar: Ýndistan, Qytay, Pәkistan. Búl bizding jaqtastarymyz jәne býkil týrki әlemi bizding jaghymyzda.

Degenmen, biz tatu kórshilik qarym-qatynasty jalghastyramyz. ÚQShÚ әli ómir sýrip keledi. Biraq búl úiymnyng taraytyny anyq. Óitkeni ÚQShÚ úiymgha kiretin elderding mýddesine sәikes kelmeydi. Qyrghyzstan men Tәjikstan qyrqysyp otyr.  Tәjikstan óz aumaghynda QHR kómegimen arnauly qyzmetter men arnauly bólimshelerdi ornalastyru turaly oqu-jattyghu ótkizip jatyr.

Resey Halyqaralyq kópúltty úiymdargha qatysushy formatynan ekijaqty diplomatiyalyq qatynastargha qaray kóshude. Resey ónirdegi kóshbasshy boludan da qalady. Sebebi, elding ekonomikasy zardap shekti, halqy maydanda qyrylyp jatyr. Búl el әlemdegi ornyn, rólin,  mýmkindigin joghaltyp jatyr. Tipti resurstaryn sata almay qaldy. Bizge de sanksiyalardyng salqyny tiide.

– Ákejan Maghjanúly, 90-jyldary siz Resey basshylarymen birge júmys istediniz. Kóptegen adamdar «Resey sol kezden ózgergen joq», deydi. Mýmkin Reseyding qazirgidey kýshi bolmaghan shyghar. Biraq olarda «imperlik mýdde» búrynnan bolghan ba?

– Men bizdi KSRO-dan iyterip shygharyp, rubliden aiyrghan Resey basshylaryn baghyndyrdym. Olar «bizding óz aldymyzgha el bolugha mýmkindik berinder, endi óz-ózdering ómir sýrinder»,-dedi. Odaqtas respublikalar sol kezde renjigen. Kóbisi úzaq uaqyt boyy Reseyden kete almady. Mәskeusiz, aqshasyz qalay ómir sýrmek? Keybireuler ebin tauyp, Reseydi sauyndy siyrday paydalandy. Viktor Stepanúly /Chernomyrdinmen / әngimem esimde qalypty. "Ákejan, reforma jasaugha nege sonsha asyghasyn?»,-deydi ol. «Biz sharasyz haldemiz, sizde bar «Gazprom» bizde joq»,-deymin men.

"Gazprom" Reseydi úzaq jyldar boyy qútqardy. Nelikten Reseyde reformalar jyldam jýrmedi, óitkeni olarda senetin gaz bar. Gazdan týsken aqshagha әleumettik mәselelerdi sheshuge bolatyn. Olar «alatynyndy al da, kete ber»,- dedi. Sondyqtan Resey búrynnan imperlik memleket boldy degenge senbeymin.

Elisin Tәjikstanda beybitshilik ornatu ýshin kóp kýsh júmsady. Ony jaqsy bilemin, kuәgermin. Viktor Stepanúlymen aralastyq. Moyyndau kerek, biz Reseymen jәne amerikalyq kompaniyalarmen birge qúbyr salmaghanymyzda, ekonomikamyzgha serpin bergen mol aqshagha qol jetkize almas edik. Ras, sol aqshanyng edәuir bóligi úrlandy.

Desek te, memlekette ýlken serpilis boldy. Eger Resey sol kezde bas tartsa, oghan qolymyz jetpes edi. Resey kelissózder ýsteline qúlyqsyz otyryp, Kaspiydi bóle bastady. Kaspiy mәrtebesi boyynsha algha jyljydyq. Onyng ishinde Núrsúltan Ábishúlynyn, sol kezde Syrtqy ister ministri bolghan qazirgi preziydent Toqaevtyng enbegi zor. Barlyq elmen shekaramyzdy rettedik. Kelisimderge qol qoyyldy. Biz tәuelsiz memleketke tәn barlyq dýniyege qol jetkizdik. Al qazir alan-eleng uaqytta ómir sýrip jatyrmyz. Óitkeni Resey soghys órtin tútandyrghandy baqylaudan shygharyp aldy. Resey sayasatyn jasap otyrghan eki ortalyq bar siyaqty kórinedi. Biri – Putinmen birge eski alanda otyrghandar, ekinshisi – federaldy telestudiya. Resey turaly bilmeytin kez-kelgen adam «Reseyding preziydenti men Syrtqy ister ministri Putin men Lavrov emes, Soloviev pen Kiyselev siyaqty» dep aitar edi.

– Toqaevtyng Putinmen qarym-qatynasyn saqtaugha tyrysyp jatqanyn kórip jýrsiz. Ol tipti preziydenttik saylaugha týsetinin óz halqynan búryn Putinge aitqan da shyghar. Taghy bir jaghynan Nazarbaevtyng Putinmen jii kezdesetinin kóremiz. Sebebi ne?

– Putin Nazarbaev ýshin - qútqarushy. Ol Resey preziydentimen búrynnan kele jatqan jyly qarym-qatynasy Toqaevqa әser etip, Toqaev bolghan oqighaghanyng jauapkershiligine tereng ýnilmeydi dep ýmittenedi.

– Al Putinge Nazarbaevpen kezdesuding qajeti qansha?

– Putin onymen arnayy kezdespeydi. Búl Nazarbaevtyng úsynysy ekenine senimdimin. Ol ózining erteni ýshin alandaydy. Putindi, tipti Belarusi preziydentin Toqaevqa әser etuge qoldanghysy keledi. Meniki qate shyghar, biraq oiym osy.

– Núrsúltan Ábishúly Ukrainagha, Ukraina Preziydentterine ýnemi jyly shyray tanytty, dos boldy. Biraq nege Putinning soghys bastaghanyna qaramastan, onymen qarym-qatynasyn jalghastyryp keledi?

– Núrsúltan Nazarbaev jaghdaydyng mәz emes ekenin jaqsy týsinetinine senimdimin. Soghystyng әdiletsiz ekenin biledi. «Orys әlemi» Nazarbaevtan óte alshaq jatqan úghym. Tek Putin onyng keshegisi men býgini. Putin onyng bostandyqta jýruining belgili bir kepili.

Men bәrin ólim jazasyna kessin demeymin. Biraq memleketke úrlanghan aqshany qaytaru azamattyq soghysqa, qauipti bóliniske alyp kelmese eken deymin. Bәri qaytaryluy kerek, onyng ishinde Nazarbaevtyng ózinen. Ol qaytarady. Halyq mәjbýrleydi. Sebebi, әr sózi ýshin sayasy jauapkershilik arqalaydy, týptep kelgende qarapayym kommersiyalyq sebep te jetkilikti. Qazynada aqsha joq. Bәrin ayp ketken. El azamattardyng salyghy men qosylghan qún salyghyna ómir sýrip jatyr. Payda týsip jatqan joq.

– Qúny sharyqtap túrghan múnay men gaz qayda qaldy?

– Qymbat múnay az mólsherde satylady. 2022 jyldyng qantaryna deyin satylghannyng bәri talan-tarajgha týsip ketti. Barreli búrynghydan әldeqayda arzangha satyldy. El eshqanday payda kórgen joq. Bar bolghany týsetin 30 payyz bar edi. Onyng ózin úrlap ketti.

– Ol jerde qytaylyq kompaniyalar da bar. Olar da úrlady ma?

– Joq, qytaylyqtar ózderi óndiredi. Olar 10% salyq tóleydi, diviydendter joq. Ol kóp aqsha emes. Búl jaghday migha qonymsyz. Qazir Toqaevqa osy esepti sheshu qanshalyqty qiyn ekenin elestetu mýmkin emes. Syrtynan qarap, aitu onay. Naghyz bas auruy. Ol qazir qiyn jaghdayda. Biraq ol tandau jasady.

– Eger biz sayasy bostandyq turaly aitatyn bolsaq, siz Qazaqstangha bәribir barghan joqsyz ghoy?!

– Mening  «әli erkindik joq» deytinim sol. Mening mәselem - manyzdy mәselelerding biri. Memleket sayasy kóshbasyshynyng maghan ókpelep qalghanyna bola qúqyqtyq qatelik jiberdi. Búl – Nazarbaev ekeumizding ara-qatynasymyz. Zangha esh qatysy joq. Naghyz zansyzdyq. Men kýtip otyrmyn. Memleket qateligin ózi týzeu kerek. Nazarbaev bolmasa, Toqaevtyng kezinde týzeler. Qatelik týzelse men Qazaqstangha baramyn. Sol kezde ózgeris jýrdi dep aita alamyn.

– Sayasatqa qayta aralasar ma ediniz?

– Eger men qazir úrlanghan aktivterdi elge qaytarugha kómektessem, sayasattamyn degen sóz.

Dayyndaghan Ayjan Temirhan

Abai.kz