Қазақстандағы президент сайлауынан кейін саясаткер, Қазақстанның бұрынғы премьер-министрі Әкежан Қажегелдин немістің «Bild» телеарнасына сұхбат беріп, Қазақстандағы саяси мәселелерге тоқталыпты. DAT гәзеті Қажыгелдин мырзаның сұхбатын орысшаға аударып, жариялаған екен. Ал біз аталған сұхбатты қазақшаға тәржімалап, оқырман талқысына ұсынбақпыз.

- Сәлеметсіз бе! Қазақстанда өткен сайлау туралы не дейсіз?

- Мен бұл сайлауды асыға күттім, өйткені 22 қараша күні таңертең Қазақстанда нағыз билік транзиті болды. 2019 жылдың наурызы мен 2022 жылдың қаңтары арасындағы болған жағдайлардың барлығы Назарбаев стиліндегі билік транзиті еді. Олар Тоқаевтың дүниетанымына, өз артынан тарихи із қалдыруға деген ниетіне қайшы болды. Осылайша өзара жанжал, келіспеушіліктер төңкеріс әрекетіне мұрындық болды.

Қазір Тоқаевтың кезектен тыс сайлау өткізу туралы неге қыркүйек айында жариялағанын түсініп отырмын. Біз 2022 жазындағы «дизель дағдарысын» ұмытып кеттік. Аяқ астынан 3 мұнай өңдеу зауыты бар елде дизель отыны таусылып қалды. Егін жинайтын уақыт та келіп жеткен болатын. Бұл кетіп бара жатқан отбасының, яғни мұнай-газ нарығындағы басты ойыншының бірі ұйымдастырған дағдарыс екенін Президент түсінуі керек. Олар еліміздің өңір-өңіріне дизель жеткізетін цистерналарды алып кетті. Дағдарысты қолдан ұйымдастырып, наразылық тудыруға екінші ұмтылыс жасады. Тоқаев билікті өз қолына алуға ұмтылғанда, оларды қандай күш қозғағанын түсінемін. Бүгін Тоқаевта билік бар. Оны елдегі институционалдық жүйелік мәселені шешуде таусылмас жұмыс күтіп тұр.

- Әкежан Мағжанұлы, айтып отырған формулаңызда халық қайда қалды? Бір автократ билікті басқа бір автократқа берді дейсіз. Билік қолдан-қолға өткен кезде қиындық туындаған. Қазір екінші авторитарлы билеуші билікке ие болды. Ал демократия қайда, адамдар қайда қалды?

- Демократияны қарастырайық. Сайлау еркін болған жоқ, мен ДИАҚБ-ның көзқарасымен келісемін. Кезектен тыс сайлау саяси себептерге байланысты жылдам өтті. Мен оны түсінемін. Бірақ сайлаудың өтуі басқа әңгіме.

Біз бірқатар мәселені объективті түрде бағалауымыз керек. Сайлауға адамдар аз келгенін тілге тиек еттіңіз. Бұл сайлаудың ерекшелігіне жатпайды. Азаматтардың дауыс беруге аз қатысуы бұл сайлаудың да, Тоқаевтың да кінәсі емес, бұл кейінгі 20 жылдағы сайлауға тән әдет. Бұған дейін учаскелерге бақылаушылар жіберілмейтін. Мемлекет ақпарат құралдары мен байқаушыларды қатты назарға алатын. Бұл сайлауда байқаушылар отырды. Кейбір өңірлерде ескі Қазақстан әдісімен бақылаушыларды ренжіткен тұстар болса да, байқаушылар өз жұмысын атқарды. Олар сайлауға қатысқан адамдардың аз келгенін анықтады. «Барлығына қарсы» графасы енгізілді. Ең бастысы бақылаушылар тек адамдардың аз келгенін ғана емес, сонымен қатар дауыс бермегендердің орнына бюллетен тастап жіберудің алдын алды. Аталған индикаторлар салыстырмалы түрде еркін сайлау өткізуге тырысқандығын көрсетеді. Иә, ескі заң жойылмады, мықты кандидаттар қатыса алмады. Соған қарамастан сайлау өтті. Мен қазір «бұл адам енді не істейді?» дегенге мән беремін. «Ертеңгі күніміз не болмақ?» деген сұрақ бүкіл қоғамды алаңдатады. Өзгеріске үміттенетін адамдар көп келді. Әсіресе жаңа облыстарда белсенділік байқалды. Бұл Тоқаевтың өте жоғары қолдау тапқанын көрсетеді. Ол қоғам сигналын көріп, дұрыс шешім қабылдады. Қалай болғанда да, біз федерация емес, унитарлы мемлекетпіз. Қазақстан азаматтары өздерін біртұтас деп есептейді, соның ішінде өңір бойынша. Бұл үлкен рөл атқарды. Өзгерістерге үміт көп.

- 81%-ды түсіндіріңізші?

- Бұл өте жоғары пайыз. Шынымды айтсам, өз басым күмәнданатын едім. Статистикаға, бақылаушыларға, exit poll-ға сенейік. Бірақ оның үлкен қолдауға ие болғаны жасырын емес.

- Аппарат барлық декларацияға қарамастан қажетті пайызды ескі тәсілмен шығарғанын білдірмей ме?

- Әрине! Өкінішке орай, кез-келген тапсырманы орындауға дайын, адал аппарат шын мәнінде жұмысқа қабілетсіз. Оған Тоқаевтың да қарны ашады деп ойлаймын. Облыстар мен ірі қалалардың әкімдері Тоқаевқа «Міне, көр, менің қолымнан бәрі келіп тұр. Менің процесті басқаруға қабілеттімін» деген сигнал жіберуге тырысады. Шындығында билік жүйесі тым әлсіз. Бұған Тоқаев қаңтарда куә болған. Көшеге шыққан көпшілікті көрген әкімдер мен полиция қашып кетті. Кейбір құқық қорғау органдары қалалардағы жағдайды екі күн бақылауға алуға тырысты. Содан кейін ғана ол қатаң шаралар қолдана бастады. Жалпы, әкімдердің көпшілігі халық алдына алаңға шыққан емес. Осы уақытқа дейінгі көптеген наразылықтарда, әсіресе Батыс Қазақстанда көшеге шыққан жұртпен кездесіп, олармен билік атынан сөйлескен әкімдерді көрмедік.

Сайлауда дауыс санаған кезде жүйе өзінің күшін көрсеткен шығар, бірақ бұл жүйе – сенімсіз. Бірақ өмір тек сайлаудан ғана тұрмайды ғой. Алда «Ертең не болады?» деген 7 жылдық марафон бар.

– Шындығына келейікші, алдағы 7 жылға арналған шын жоспар бар ма, әлде «бәрін жоспар бойынша істеп жатырмыз» деген алдау ма?

– Тоқаев сайлау қарсаңында көптеген мәлімдемелер жасады, соның ішінде елден ұрланған активтерді қайтару туралы айтты. «Бұл – негізгі міндетіміз»,-деді. Ол уәде берген кезде, сол сөзінің кепілі де болады. 22 қарашадан бастап бұл тек қана риторика емес, істеуге міндетті уәдесі. Ел орындалмайтын бағдарламалардан, бос уәделерден шаршады. Нәтижесінде 10 ай бұрын ғана қайғылы оқиға болып өтті.

– Назарбаевтың Кәрім Мәсімов туралы сөзіне пікірііңіз қандай?

– Менің ойымша, бұл сұрақ жоспар бойынша қойылған. Ол қандай да бір жолмен Кәрімнен алшақтауы керек. Сұрақты сол жердегі бір журналист қана қойды. Астары айқын сұрақ. Ол «Исаның жанында жүрген Иуданың өзін сатып кететінін білген жоқ. Менде де солай болды», -деді. Ол тағы да бар жамандықты басқалардың мойнына іле салғысы келетінін көрсетті. Ол бәрін білді. Мәсімов оған айтпай ештеңе істей алмайды. Сұрақ басқада. Тоқаев шын мәнінде не болғанын айтып бере ала ма? Оның батылы жете ме?

– Сіз «соңғы айларда Назарбаевтың аты ақпарат алаңынан өшті, оны ешкім еске алмайды», дедіңіз. Дегенмен Назарбаевтың тұсында қандай да бір бағыт-бағдар болды, мақсаттар айқындалды. Тоқаевтың мақсаты сізге түсінікті ме? Бізде оның айтқан сөздерін орындағанын тексеретін бағдарлама бар ма? Уәдесінде тұрған, тұрмағанын қайдан білеміз?

– Кейінгі 10 ай ішінде Тоқаевтың айтқандарынан әрі кезектен тыс сайлау өтетінін жариялағаннан бастап мен оның кем деген үш үлкен мақсаты барын түсіндім. 1) мемлекеттің меншігін түгелдеу; 2) жаңғырту бағдарламасын іске асыру, жаһандық нарықта орын табу үшін жаңа тауарлар мен қызметтер ұсыну; 3) елдің егемендігі мен аумақтық тұтастығын, қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Осыларды оның негізгі үш негізгі міндетіне жатқызамын.

– Сіз оның айтқан сөздерінен қорытынды жасадыңыз ба? Ол сайлау бағдарламасын жариялаған жоқ. Есіңізге сала кетейін, бұл – президент сайлауы. Демократиялы елдерде кандидаттар жоспарын жариялайды. Халықты өз жағына шығару үшін оған ештеңе керек болған жоқ. Неліктен?

– Ол үшін қарсыластары осы сөзді айтуы керек еді. Сол кезде ол жауап беруге мәжбүр болар еді. Қарсыластарының ләм-мим деп тіл қатпауы, оның да ештеңе айтпауына жағдай жасады. Ол кедергілер болып қалмасын деп, сайлаудың дұрыс өтуіне алаңдады. Менің ойымша, ол жаңа жылға дейін немесе жаңа жылдың алғашқы күндерінде бұл туралы өзі айтады.

– Капиталды қайтару туралы айттыңыз. Соңғы 20-30 жылда қазақстандық капитал қайда кетті? Сіз шынымен Тоқаев мұны білмейді деп ойлайсыз ба? Немесе жеткілікті ақпарат жоқ па?

– Ол соңғы 15 жылда не болғанын толық білмейді деп нақты айтуға болады. Шенеуніктерден естуі мүмкін, өзі болжап көруі мүмкін. Мен оны мемлекеттің қаржысын қайтару істерінде байқадым. Ол барлық институттарға, әкімшіліктерге заң енгізу міндетін жүктеді. Заңсыз елден шығарылған ақшаны қайтару – дұрыс қадам. Заңсыздықты қандай жағдайда да қайталауға болмайды. Ол сол кезеңге келе жатыр. Осы уақытқа дейін адамның түсіне де кірмейтін заңсыздықтар болды. Оған тіпті ресейлік бақылаушының көзқарасымен қарасаң да түсіну қиын.

Ресейде сыбайлас жемқорлық ауқымы бізден әлдеқайда үлкен екені анық. Бірақ Қазақстандағы сияқты жүйелі түрде ұрлау Ресейдің түсіне кірмеген. Ресейдің авторитарлық билігі кейбіреуге ұрлауға рұқсат берді, кейбіреуге рұқсат бермей, жазалады. Көзбояушылық екені белгілі. Бірақ Қазақстандағы жемқорлық тарихы мүлде бөлек. Қазақстанның заңы ресми түрде ұрлауға мүмкіндік берді. Бізде 10% табыс салығы бар, ал дивидендтерге салық жоқ. Сіз өзіңіздің банкіңізге шартты пайда табасыз және оны дәл солай елден шығарасыз. Салықтарды төлемейсіз.

Ал қазақ банктері қалай пайда табады? Оның жолы оңай.  2008-2009 жылдары банктердің бәрі сәтсіздікке ұшырады. Назарбаев өз Жарлығымен республиканың әл-ауқат қорынан 16-20 миллиард доллар алып, банктерге салады. Банктер бірден банктік қызметтен емес, субсидиялардан пайда тауып, оны шетелге шығарады. Сол жақта дивиденд ретінде рәсімдейді. Сондықтан болған оқиғаның ауқымы Тоқаев үшін қорқынышты. Ол не болып жатқанын ғана көрді. Қазіргі ең басты мәселе – сайлау және Парламент туралы заңды өзгерту.

– Партиялар Назарбаев тұсындағы кезден гөрі күшейетініне сенесіз бе? Кейбір партиялар саяси алаңнан кете ме?

– Егер мен оның орнында болсам, тарих бетінде реформатор ретінде қалуға тырысар едім. Назарбаевтың өзіне де талай айтқанмын. Ең кем дегенде екі түрлі көзқарасты қолдайтын екі саяси партия құруды, өзіне партиядан шығуды, ешқашан партия құрамына кірмеуді ұсынғанмын. Ең азы екі саяси партияның арасында бәсекелестік орнату керек еді. 20 партия болса да, екі түрлі ұстанымдағы екі партия көмек алуы керек. Егер 2-3 немесе тіпті 5 жаңа партияны тіркеп, бәсекеге қабілетті сайлауға мүмкіндік берсе, онда ол уәдесін орындайды. Жеті жылға сайланды, одан артық отырмайды. Ол енді ешқандай оппозициядан, Парламент қабырғасындағы қарсыластардан қорықпауы керек. Егер атқарушы биліктің көшбасшысы ақылды болса, жақсы бағдарламасы болса онда Парламентті өз пайдасына қолдануына болады. Байден төменгі палатадан айырылғанын түсінген кезде, оларды бірінші болып жеңісімен құттықтады. Бұл кездейсоқтық емес. Өйткені оған қолдаушылар керек болды. Партия партиямен , бірақ әр конгресмен өз сайлаушылары алдында жауап береді. Оларға сайлаушылардың мүддесі маңызды. Демократия деген – осы. Міне, осыны біздің қоғамда қалай қалыптастыруға болады?

– Әкежан Мағжанұлы, бізде билік көбінесе азаматтық қоғамның дамуына мүдделі емес, өйткені олар қолындағы биліктен айырылғысы келмейді.

– Рас та шығар, бірақ үнемі олай емес. Біздің жағдайда бізге азаматтық қоғам керек. Қазіргі күні айналамыз өте тұрақсыз, қорқынышты болып кетті. Кейде Мәскеуден «тарихты қайта қарау» сияқты ақылға қонбайтын мәлімдемелер жасалып тұрады. Кеше "Россия 1" телеарнасында Қазақстан туралы айтылды. Егер Мен Қазақстанда болсам, Астраханьда референдум өткізуді ұсынар едім, референдумнан кейін Астрахань Қазақстанға қосылар еді.  Ресей Федерациясының өмір сүруі тек осы Мәскеуге тікелей байланысы деп ойламаймын. Мәскеуліктер қайда тұратындары туралы аздап ойлануы керек. Жалпы алғанда, бұл федерация ғой, әртүрлі халықтар өмір сүреді. Ұлы Еділ өзенінің сол жағасында татарлар, башқұрттар, этникалық қазақтар тұрады. Кавказдың солтүстігінде ноғайлар, қарашайлар, құмықтар, қалмақтар және т.б. өмір сүреді. Бір нәрсе айтпас бұрын, оның салдары не болатынын ойлағандары дұрыс.

– Қазақстанның Ресеймен шекарадасында тұратын этникалық қазақтар туралы сұрағым келеді. Сол жерден көптеген жастардың соғысқа кеткенін білесіз. Соғыс «Орыс әлемі» үшін болып жатыр, ал оған этникалық қазақтар қатысады. Майданнан мүрдесі қайтқан сарбаздарды «батыр» деп жерлеп жатыр. Оларды «игі іс жолында құрбан болды» дейді. Осыған қалай қарайсыз?

– Мен мұны олардың өмір сүріп жатқан мемлекетке деген адалдығы деп түсінемін. Этникалық қазақтар Қазақстанға оралғысы келмейді. Оларға сол жақта ата-бабаларының жерінде тұрған ыңғайлы. Сонымен бірге біз оларды үгіттемейміз, заңға бағынбауға шақырмаймыз. Байқағанымыздай, 350-400 мың орыс жігіті мобилизация жарияланғаннан кейін елден көшіп кетті. Ал этникалық қазақтар «Орыс әлемі» үшін соғысуға аттанды. Олар соған сенеді. Сол әлемде өмір сүреді. Сондықтан мен студияларда ойланбай сөйлетіндерге «абай болыңыздар» дегім келеді.  Олар соғысқа бүгіннен бастап араласып жатқан жоқ. Мен қазақтардың Шығыс Украинадағы әскери әрекеттерге қатысқанын бағдарламалардан көрдім. Оларды бет-әлпетінен, есімдерінен, сөйлеу мәнерімнен таныдым. Олар өздері тұратын елге қызмет етіп жүр. Сондықтан бұл менің эмоцияға берілуіме түрткі бола алмайды. Бұл соғыстың қате екенін түсінемін, бірақ оларға бұл туралы айта алмаймын. Өкінішке орай, сол елге ант бергеннен кейін, заңын ұстанады. Соғыста еш жазығы жоқ адамдарды өлтіріп, сол жолда өздері де қаза болып жатыр. Олар ешқандай да «Орыс әлемін» құтқарып жатқан жоқ. Олар өз өмірін ойлауға тиіс еді. Соғысқа бәрі аттанғысы келмейді. Себебі, бұл соғыс әділетсіз. Егер Ресейге шабуыл жасалса, онда ҰҚШҰ басқаша әрекет еткен болар еді.

– Соғыс басталғалы 9 ай өтті. Қазақстандық элита қазір соғысты қалай қабылдайды? Олардың еті үйреніп кетті ме?

– Жоқ! Мысалы, мен алаңдаймын. Ойымнан бір сәт шыққан емес. Элита қорғаныс қабілетін нығайту туралы ойлайды. Мемлекетаралық қатынастардың әлемдік тәжірибесінде ешкімнің ешкімге шын жаны ашымайды. Маңыздысы – құрметтеу. Күштілерді құрметтейді. Біз өз орнымыздың қайда екенін білеміз. Бір жағымызда 150 миллион халқы бар көршіміз, екінші жағымызда бір жарым миллиард халқы бар көршіміз бар.

Барлық сыншылар Тоқаевтың қазір ел үшін жасап жатқан бір маңызды ісін байқағысы келмейді. Ол мемлекетті дипломатиялық құралдармен нығайтуға тырысып жатыр. Біздің арқа сүйейтін ядролық қаруы бар үш мемлекет бар: Үндістан, Қытай, Пәкістан. Бұл біздің жақтастарымыз және бүкіл түркі әлемі біздің жағымызда.

Дегенмен, біз тату көршілік қарым-қатынасты жалғастырамыз. ҰҚШҰ әлі өмір сүріп келеді. Бірақ бұл ұйымның тарайтыны анық. Өйткені ҰҚШҰ ұйымға кіретін елдердің мүддесіне сәйкес келмейді. Қырғызстан мен Тәжікстан қырқысып отыр.  Тәжікстан өз аумағында ҚХР көмегімен арнаулы қызметтер мен арнаулы бөлімшелерді орналастыру туралы оқу-жаттығу өткізіп жатыр.

Ресей Халықаралық көпұлтты ұйымдарға қатысушы форматынан екіжақты дипломатиялық қатынастарға қарай көшуде. Ресей өңірдегі көшбасшы болудан да қалады. Себебі, елдің экономикасы зардап шекті, халқы майданда қырылып жатыр. Бұл ел әлемдегі орнын, рөлін,  мүмкіндігін жоғалтып жатыр. Тіпті ресурстарын сата алмай қалды. Бізге де санкциялардың салқыны тиюде.

– Әкежан Мағжанұлы, 90-жылдары сіз Ресей басшыларымен бірге жұмыс істедіңіз. Көптеген адамдар «Ресей сол кезден өзгерген жоқ», дейді. Мүмкін Ресейдің қазіргідей күші болмаған шығар. Бірақ оларда «имперлік мүдде» бұрыннан болған ба?

– Мен бізді КСРО-дан итеріп шығарып, рубльден айырған Ресей басшыларын бағындырдым. Олар «біздің өз алдымызға ел болуға мүмкіндік беріңдер, енді өз-өздерің өмір сүріңдер»,-деді. Одақтас республикалар сол кезде ренжіген. Көбісі ұзақ уақыт бойы Ресейден кете алмады. Мәскеусіз, ақшасыз қалай өмір сүрмек? Кейбіреулер ебін тауып, Ресейді сауынды сиырдай пайдаланды. Виктор Степанұлы /Черномырдинмен / әңгімем есімде қалыпты. "Әкежан, реформа жасауға неге сонша асығасың?»,-дейді ол. «Біз шарасыз халдеміз, сізде бар «Газпром» бізде жоқ»,-деймін мен.

"Газпром" Ресейді ұзақ жылдар бойы құтқарды. Неліктен Ресейде реформалар жылдам жүрмеді, өйткені оларда сенетін газ бар. Газдан түскен ақшаға әлеуметтік мәселелерді шешуге болатын. Олар «алатыныңды ал да, кете бер»,- деді. Сондықтан Ресей бұрыннан имперлік мемлекет болды дегенге сенбеймін.

Ельцин Тәжікстанда бейбітшілік орнату үшін көп күш жұмсады. Оны жақсы білемін, куәгермін. Виктор Степанұлымен араластық. Мойындау керек, біз Ресеймен және америкалық компаниялармен бірге құбыр салмағанымызда, экономикамызға серпін берген мол ақшаға қол жеткізе алмас едік. Рас, сол ақшаның едәуір бөлігі ұрланды.

Десек те, мемлекетте үлкен серпіліс болды. Егер Ресей сол кезде бас тартса, оған қолымыз жетпес еді. Ресей келіссөздер үстеліне құлықсыз отырып, Каспийді бөле бастады. Каспий мәртебесі бойынша алға жылжыдық. Оның ішінде Нұрсұлтан Әбішұлының, сол кезде Сыртқы істер министрі болған қазіргі президент Тоқаевтың еңбегі зор. Барлық елмен шекарамызды реттедік. Келісімдерге қол қойылды. Біз тәуелсіз мемлекетке тән барлық дүниеге қол жеткіздік. Ал қазір алаң-елең уақытта өмір сүріп жатырмыз. Өйткені Ресей соғыс өртін тұтандырғанды бақылаудан шығарып алды. Ресей саясатын жасап отырған екі орталық бар сияқты көрінеді. Бірі – Путинмен бірге ескі алаңда отырғандар, екіншісі – федералды телестудия. Ресей туралы білмейтін кез-келген адам «Ресейдің президенті мен Сыртқы істер министрі Путин мен Лавров емес, Соловьев пен Киселев сияқты» деп айтар еді.

– Тоқаевтың Путинмен қарым-қатынасын сақтауға тырысып жатқанын көріп жүрсіз. Ол тіпті президенттік сайлауға түсетінін өз халқынан бұрын Путинге айтқан да шығар. Тағы бір жағынан Назарбаевтың Путинмен жиі кездесетінін көреміз. Себебі не?

– Путин Назарбаев үшін - құтқарушы. Ол Ресей президентімен бұрыннан келе жатқан жылы қарым-қатынасы Тоқаевқа әсер етіп, Тоқаев болған оқиғағаның жауапкершілігіне терең үңілмейді деп үміттенеді.

– Ал Путинге Назарбаевпен кездесудің қажеті қанша?

– Путин онымен арнайы кездеспейді. Бұл Назарбаевтың ұсынысы екеніне сенімдімін. Ол өзінің ертеңі үшін алаңдайды. Путинді, тіпті Беларусь президентін Тоқаевқа әсер етуге қолданғысы келеді. Менікі қате шығар, бірақ ойым осы.

– Нұрсұлтан Әбішұлы Украинаға, Украина Президенттеріне үнемі жылы шырай танытты, дос болды. Бірақ неге Путиннің соғыс бастағанына қарамастан, онымен қарым-қатынасын жалғастырып келеді?

– Нұрсұлтан Назарбаев жағдайдың мәз емес екенін жақсы түсінетініне сенімдімін. Соғыстың әділетсіз екенін біледі. «Орыс әлемі» Назарбаевтан өте алшақ жатқан ұғым. Тек Путин оның кешегісі мен бүгіні. Путин оның бостандықта жүруінің белгілі бір кепілі.

Мен бәрін өлім жазасына кессін демеймін. Бірақ мемлекетке ұрланған ақшаны қайтару азаматтық соғысқа, қауіпті бөлініске алып келмесе екен деймін. Бәрі қайтарылуы керек, оның ішінде Назарбаевтың өзінен. Ол қайтарады. Халық мәжбүрлейді. Себебі, әр сөзі үшін саяси жауапкершілік арқалайды, түптеп келгенде қарапайым коммерциялық себеп те жеткілікті. Қазынада ақша жоқ. Бәрін аып кеткен. Ел азаматтардың салығы мен қосылған құн салығына өмір сүріп жатыр. Пайда түсіп жатқан жоқ.

– Құны шарықтап тұрған мұнай мен газ қайда қалды?

– Қымбат мұнай аз мөлшерде сатылады. 2022 жылдың қаңтарына дейін сатылғанның бәрі талан-таражға түсіп кетті. Баррель бұрынғыдан әлдеқайда арзанға сатылды. Ел ешқандай пайда көрген жоқ. Бар болғаны түсетін 30 пайыз бар еді. Оның өзін ұрлап кетті.

– Ол жерде қытайлық компаниялар да бар. Олар да ұрлады ма?

– Жоқ, қытайлықтар өздері өндіреді. Олар 10% салық төлейді, дивидендтер жоқ. Ол көп ақша емес. Бұл жағдай миға қонымсыз. Қазір Тоқаевқа осы есепті шешу қаншалықты қиын екенін елестету мүмкін емес. Сыртынан қарап, айту оңай. Нағыз бас ауруы. Ол қазір қиын жағдайда. Бірақ ол таңдау жасады.

– Егер біз саяси бостандық туралы айтатын болсақ, сіз Қазақстанға бәрібір барған жоқсыз ғой?!

– Менің  «әлі еркіндік жоқ» дейтінім сол. Менің мәселем - маңызды мәселелердің бірі. Мемлекет саяси көшбасышының маған өкпелеп қалғанына бола құқықтық қателік жіберді. Бұл – Назарбаев екеуміздің ара-қатынасымыз. Заңға еш қатысы жоқ. Нағыз заңсыздық. Мен күтіп отырмын. Мемлекет қателігін өзі түзеу керек. Назарбаев болмаса, Тоқаевтың кезінде түзелер. Қателік түзелсе мен Қазақстанға барамын. Сол кезде өзгеріс жүрді деп айта аламын.

– Саясатқа қайта араласар ма едіңіз?

– Егер мен қазір ұрланған активтерді елге қайтаруға көмектессем, саясаттамын деген сөз.

Дайындаған Айжан Темірхан

Abai.kz