5.

Talant pen túlghanyng taghdyry talqygha týsken shaqtaghy olardyng jandýniyesi men janjýiesin týsinu ýshin, endi tergeu barysynda tәrkilengen biraz hattardyng úzyn-yrghasymen tanystyryp, shaghyn ómirbayandyq jeli tartamyz. Búl, birinshiden, túlghalardyng ózara taghdyr men tanym tamyrlastyghyn bayqatady. Al taghdyrsyz túlgha qalyptaspaydy. Ekinshiden, olardyng tilge tiyek etip otyrghan últtyq, memlekettik mәselelerge degen kózqarastaryn bildiredi. Ýshinshiden, Múhtar Omarhanúly Áuezovting últtyq ruhany tәuelsizdik jolyndaghy qozghalysqa qatysyn jәne onyng keyingi ómirlerindegi qatpar-qatpar, qúbylystarmen qarama-qayshy pikirlerining týpki sebebin ashyp berdi.

5.

Talant pen túlghanyng taghdyry talqygha týsken shaqtaghy olardyng jandýniyesi men janjýiesin týsinu ýshin, endi tergeu barysynda tәrkilengen biraz hattardyng úzyn-yrghasymen tanystyryp, shaghyn ómirbayandyq jeli tartamyz. Búl, birinshiden, túlghalardyng ózara taghdyr men tanym tamyrlastyghyn bayqatady. Al taghdyrsyz túlgha qalyptaspaydy. Ekinshiden, olardyng tilge tiyek etip otyrghan últtyq, memlekettik mәselelerge degen kózqarastaryn bildiredi. Ýshinshiden, Múhtar Omarhanúly Áuezovting últtyq ruhany tәuelsizdik jolyndaghy qozghalysqa qatysyn jәne onyng keyingi ómirlerindegi qatpar-qatpar, qúbylystarmen qarama-qayshy pikirlerining týpki sebebin ashyp berdi.

«Alashorda» men qazaq memleket qayratkerlerining «kommunistik - kolonizatorlyqqa» qarsy qozghalysy barynsha quatty kýshke ie bolghan qarbalasy men jantalasy qauyrt dәuirde Múhtar Áuezov búrynghy Sankt-Peterburg, sol kezdegi Leningrad uniyversiytetinde oquda jýrse de tarihy oqighadan tys qalghan joq. Ol tikeley minbede sóilep, maqala jazbaghanymen de últtyq sana qozghalysynyng aldynghy tolqynynyng aghysynda jýrdi (Oghan aighaq jeterlik. Múny týrmedegi tәrkige alynghan qújattar rastaydy).
Jat ortada jýrgen Múhtardyng da jeke basy andu men timiskiden azat bolmady. Oghan Álkey Marghúlannyng bizge aitqan estelikteri dәlel. Qashan Múhtar týrmege týsip, Marghúlan ózine-ózi qol salghansha búlardyng sonynan OGPU-ding tynshysy bir eli qalmapty. Álkey Marghúlan marqúm:
«Arnayy oryngha tergeushining atyn atap: «Mening ólimime sebepker sol»,- dep jazghan qolhatymdy alghan song ghana ol seskenetin boldy. Sonda da auruhanany andyp jýretin. Men onyng túraqjayyn bilemin. Áli tiri. Sony bir qorqytyp, shyndyqty anyqtap berindershi»,- dep jii ótinish etetin.

Áriyne, kenes ókimetining ókilettiligi óktem kezde ol tilegin oryndau mýmkin emes edi. Otyz jylgha sozylghan zertteu izdenisterining nәtiyjesinde mynaday qorytyndygha keldik. Múhtar Áuezov pen Álkey Marghúlannyng sonyna tynshylardyng timiskilene týsui - Álihan Bókeyhanovtyng SSSR Ghylym Akademiyasynyng jer mәselesi jónindegi erekshe komiytetine qatysugha Leningradqa kelgennen song bastalghan.

«Ayyptau qorytyndysynan»: «Tashkent qalasynda túrghan aiypker Á.Ermekov 1928 jyly aqpan aiynda osy úiymnyng mýshesi, Leningrad qalasyndaghy M.Áuezovke: «Jerdi taghy da bóliske salu, jerge ornalastyrudaghy tengermeli mólsherdi saqtau - óz jerinnen ózing qaraqshylyqpen quylghan (ekspropirasiya) búrynghy tәjiriybeni eske salyp, baqytsyz halyqtyng taghdyry ýshin jýregindi qansyratady. Múnday tәjiriybege dalamyz endi kóne almaydy «,- dep jazdy (№ 541784-is, 5 t., 192-paraq)».

M.Áuezov (jalghasy): «Mening sharuashylyq mәselesine qatysym turaly jaydy tergeushi Popov maghan bylay týsindirdi: Leningrad qalasyndaghy mening atyma joldaghan Ermekovting hatynda ol maghan Qazaqstandaghy jergilikti halyqtyng jerge ornalastyru barysynda qysym kórip jatqanyn jazypty-mys. Súraq-jauap kezinde men tergeushige onymen (Ermekovpen - T.J.) eshqashanda búl taqyryp jóninde hat jazyspaghanymdy aityp, búl derekti joqqa shygharamyn. Osy hatqa baylanysty mynany esime aldym. Ol mening meken-jayymdy, mening familiyamdy kórsetip Leningradqa hat jazypty. Ishin ashyp qaraghanymda ol hattyng maghan arnalmaghandyghyn bildim, óitkeni onda menimen ol siz dep sóilesipti, al jasynyng ýlkendigine baylanysty olay jazuy mýmkin emes edi. Sonynan bildim, ol Álihan Bókeyhanovqa arnalghan eken, onyng Leningradtaghy naqty adresin bilmegen Ermekov hatty men arqyly joldapty. Osy hatpen tanysyp shyghularynyzdy qatty ótinemin».
Sol jyldary eldegi aghayyndarynan jasyryp, birge túryp jatqan ýshinshi әieli Valentina Nikolaevna Áuezovanyng esteligi boyynsha, Álihan Bókeyhanovty Múhtar Áuezov ýiine qonaqqa shaqyrypty. Ol kisi turaly әieline kóp maghlúmat berip:

«Qazaqtyng últtyq kósemi, naghyz qayyn atang sol. Qalayda riza etuge tyrysuymyz qajet. Artyq sóz bolmasyn. Qazir búl adam qatty qinalyp jýr. Kýtimi kelispey jýr. Kónilin sergitip jibereyik»,- dep qadaghalap tapsyrypty. Sodan jalghyz primusqa ot jaghyp, qazaqsha et asyp, shay qaynatyp, bauyrsaq pisiripti. Sonda túnghysh ret jylqynyng qazy-qartasyn asypty. Valentina Nikolaevna qyzy Lәilә Múhtarqyzyna: «Onday ziyaly, bilimdi әri mysymen adamdy basyp jiberetin qazaqty kórmedim»,- dep sonday bir inabatpen aityp otyrady eken.

Asa mәdeniyetti, adamdy mysy basyp otyratyn Álihan Bókeyhanov on bes kýndey ýiinde jatqanda Múhtar ózin-ózi sol kisining balasynday sezinip, elpek qaghyp kýtumen bolypty. Keyin ol adamdy Mәskeudegi qyzy Liza (Lәzzat) kelip alyp ketipti. Búl adammen qaytyp Valentina Nikolaevna úshyraspaghan. Al Liza (Lәzzat) Álihanqyzy qashan Múhtar dýniyeden qaytqansha aralasuyn ýzbegen. Oghan Lәilә Múhtarqyzynyn:

«Bir joly Mәskeuding ýlken teatryna әkem ekeumiz bardyq. Ýzilis kezinde bir әiel: «Áy, Múhtar!»,- dep toqtatyp aldy da, oghan sonday emin-erkin, eshbir qysylyp-qymtyrylmastan sóiley jóneldi. Biz biletinderding ishinde әkemning múnday tanysy joq edi jәne eshkim de onymen dәl osylay búiyra sóilespeytin. Keyinnen bildim, ol Álihan Bókeyhanovtyng qyzy, Smaghúl Sәduaqasovtyng әieli Liza (shyn aty Lәzzat) eken. Sol joly ol әkeme Smaghúl Sәduaqasov pen Jýsipbek Aymauytovtyng romandarynyng qoljazbasy men suretterdi berdi»,- dep bizge aityp bergen mәlimeti dәlel.

Sol qoljazbalar da, suretter de, ózgedey aighaqtar da Múhtar Áuezovting múrajay-ýiinde saqtauly. Lәilә Múhtarqyzy Áuezovanyng amanatymen sol shanyraqtyng shyraqshysy bolghan «sýikimdi kýnderimizde» biz búl qoljazbany ghylymnyng esigin endi ashqan Dihan Mynbaevqa (keyin Qamzabekúly) yqylaspen úsynyp edik. Ol ýmitti aqtap, jaydary alashshyl ghalym bop shyqty.

Álimhan Ermekovting búl hatyn Múhtar Áuezov 1928 jyldyng basynda, «Qily zaman» men «Han Keneni» jazyp jatqan kezinde alghan. Álihan Bókeyhanovtyng onyng ýiinde qonaqta jatqany sol qantar, aqpan ailary bolsa kerek. Sebebi: Álimhan Ermekov Leningradtaghy Múhtardyng meken-jayyna Álihan Bókeyhanovqa arnap hat joldaghan. Hattyng syrtyna: «Leningrad. Dekabrister kóshesi, 14-ýi, 1-pәter. Múhtar Áuezovke - joldaushy Álimhan Ermekov. 25/II - 28 j.»,- dep jazylghan. Al ishindegi sóz Álihan Bókeyhanovqa arnalghan. S.Múqanov ózining esteliginde: «Á.Bókeyhanov, M.Áuezov, Á.Marghúlan ýsheui bir pәterde túrdy, tórtinshi bop men qosyldym. Biraq aldynghy ekeuin kórmedim»,- dep jazdy. Búl arada sәl sәikessizdik bary anyq. Á.Bókeyhanov onda uaqytsha pәter jaldap túruy mýmkin. Yaghni, dәl osy kýnderi Álihannyng Múhtardyng ýiinde jatqandyghyn Álimhan Ermekov bilgen. Oghan hattaghy mәlimet dәlel. Hat týpnúsqada orys tilinde jazylghan.

Á.Ermekov (jalghasy): «OGPU-ding ókili Popovtyng týsindirui boyynsha maghan 58 baptyng 10-tarmaghy boyynsha taghylghan aiypqa mening Múhtar Áuezovke jazghan hatymdaghy jer mәselesi jónindegi pikirim negiz bolypty. Qoltanbasyna qaraghanda shyndyghynda da hatty jazghan menmin. Biraq onday maghynadaghy hatty Múhtar Áuezovke emes, Álihan Bókeyhanovqa jazghanmyn. Ol kezde men Ghylym akademiyasynyng Qazaqstandy zertteu bóliminde isteytinmin jәne Qazaq Halyq Komissariatynyng tapsyrmasy boyynsha qazaqtardy jerge ornalastyru mәselelesin negizdeumen ainalystym, sonymen qatar ol (Bókeyhanov - T.J.) federalidyq komiytetting mýshesi bolatyn (egerde sol kezde taratylyp ketpese). Osy komissiyanyng qúramynda jýrip Qazaqstan ýshin zertteu júmystaryn jýrgizdi. Ózi Mәskeude túratyn, qyzmet babymen ara-arasynda Leningradqa baratyn. Liza Bókeyhanova men Shoqanevanyng (-?- T.J.) aituynsha, onda Áuezovting ýiine toqtaytyn. Búl hattyng jazylu mәnisi tómendegidey».
Ol hatty 1928 jyly 21-nauryz kýni OGPU-ding tergeushileri qolgha týsirgen de, ile OGPU-ding KSSR boyynsha tótenshe ókili Petrosyangha:
«Osy hat arqyly Álimhan Ermekovting Múhtar Áuezovting atyna joldaghan qújattary men onyng fotokóshirmelerin joldap otyrmyz»,- dep týsinikteme bergen.
OGPU-ding búl týsiniktemesi Tashkent qalasynan joldanyp otyr. Demek, zertteushilerding nazaryna úsyna ketetin jay, biz úshyghyna jete almay jýrgen ne iz-týssiz joghalyp ketken qoljazbalar men qújattardyng týpnúsqasyn Tashkentten izdeu kerektigi.

Óitkeni tergeu isindegi aighaqtar da, múraghat derekteri de, epistolyarlyq jazbalar da búl ekeuining jii baylanysyp túrghanyn dәleldeydi. Búl tústa Smaghúl Sәduaqasovpen erekshe dostyq niyette bolyp, ony ruhany ýlken tiregi retinde baghalady. Smaghúl da oghan barynsha qúshaghyn keng jayyp, qaltqysyz dostyq niyetin tanytty. Olar - ómir qyspaghynda synnan ótken júp edi. Sondyqtan da Múhtardyng búl qysyltayang kezde qanday sayasy baghytty ústaghany ózinen-ózi týsinikti. Múhtardyng ómirindegi Smaghúl Sәduaqasovtyng qanday oryn alatyndyghy oghan joldanghan tómendegi hattyng mazmúnynan anyq bayqalady.
«Joldaushy: Múhtar Áuezov. 22.IH.27 j.
Alushy: Qyzylorda qalasy, Leniyn, № 26. B. Maylinge - Sәduaqasov Smaghúlgha tabys etu ýshin.
Hattyng syrtyndaghy jazu: Beyimbet! Smaghúl onda joq bolsa Tashkenge jiberuindi súraymyn.
Smaghúl!

Saghan ýnemi masyl bolu maghan bir paryz siyaqty minez boldy. Istegen isimdi: «Bararyna barghyz»,- dep súrau bir sәri júmys bolsyn, songhy uaqytta: «Jata-jata jambasqa audy»,- degendey, «Endi maghan púl ber, meni asyra»,- degen kýige de jettim. Songhy jibergen aqshang erekshe dostyqtyng belgisi boldy. Biraq sende de ýy bar, bala-shagha bar. Qazirgi uaqyttaghy tabysyng da mardymdy bolmau kerek. Onyng ýstine Leningradta túratyn ýili-barandy bógde bir kisini taghy da asyrau әlden asqan mindet. Qanday kýige jetsem de men seni búlaysha zorlauym kerek emes edi. Eriksiz songhy uaqyttaghy hal soghan әkeldi. Biraq ishtey qatty qysylamyn, qinalamyn. Sen otzyvchivosyn, bilemin. Biraq solay edi dep asylu, solay edi dep jaralau kerek emes edi. Talay-talay úmyttyrmas dostyq, tuysqandyq minezderinning biri boldy. Áytse de, búdan bylay ózgening qylyghy ýshin ózindi jaralaghandy qoy. Ony men tiley de almaymyn, qabyl da kóre almaymyn.
Onyng esesine, jibergen nәrselerimdi shama kelgenshe bararyna bararlyq etip jibersen, sol da sening az enbeging emes bolady. Soghan da men riza bolamyn.

Tapsyrylghan nәrsening bәri Ghabbasqa berilse, әriyne, onyng eshqaysysynyng da tezirekpen ayaghy jerge tiymeydi. Óitkeni bәrin jinaghanda ol kóp material bolmaq. Jәne jazu - mening jazuym. Oqyp shyghu qiyn. Kóp uaqytty alady. Ghabbas ýnemi soghan qarap otyrghan kisi emes. Basqa da qyzmet alany kóp. Sondyqtan da búl mening sózderime jasalghan «qúrmetti aidau» esepti bolugha kerek... Sózine qaraghanda, mening byltyrghy «Súghanaq súrym» da (soghan - T.J.) berilgen shyghar deymin. «Eski әdebiyet tarihy», Abay da soghan berilgen shyghar. Olargha songhy «Qarash - Qarash» degen әngime, odan song «Gosizdatqa» jiberilgen әngimeler, taghy o-vagha (obshestvo kraevedenie - T.J.) ... tapsyrghan (kisining aty tanylmady - T.J.) materialdar qosylghan shyghar. Kәrimning (Toqtybaev - T.J.) jazdy kýni maghan aitqan bir sózinde: «Sening jazghandaryndy Ghabbas pen Jandosov ekeuining birining qaramaghyna berem! «,- dep edi. Sonda Abay, «Súghanaq súrdy» eske ala aitqan siyaqty edi. Tegi keyingilerdi de sol izben jibergen ghoy. Osynyng anyghy qalay eken? Ghabbasqa tapsyrghannyng ishinde songhy, biyl jibergenderim bar ma eken? Joq búrynghylar ghana ma? Osyny anyqtap bilip, aiyryp jazsang jaqsy bolar edi. Ne bolmasa, ózing bilip jýruge uaqyt alatyn bolsa Teljangha (Shonanov - T.J.) tapsyrsang jaqsy bolar edi. Dәl anyghyn bilip, Ghabbas qanshasyn qarady, ne aitty, qanshasyn qaraghan joq. Qashan qaramaq, sol mәsele turaly anyq tolyq habar berse jarar edi. Ózdering jýruge kóp júmys. Teljangha qadaghalap tapsyryp, jazyp jiber dep aityp ketseng eken deymin.

Qyzylorda basudan jalyqpasa, men jazudan da sonday qajymaspyn dep oilap otyrmyn. Jaqynda bir piesa jazbaqpyn. Onan song 16-shy jyldyng birer sózin kishileu әngime-roman qylmaqpyn. Osy ekeuin jaqyn uaqytta júmystap júmystarymdy bitirsem, dekabriding 15-nen әri Qyzylordagha baryp qaytamyn ba dep oilap otyrmyn. Barlyq búrynghy-songhy júmystarymdy eng songhy ret taghy bir aryla sóilesip, bararyna barghyzyp kórsem qaytedi deymin.
Búdan eshtene shygha ma, joq pa? Dekabriding 20-larynda sen qayda bolasyn? Barsam bir-aq júmagha ghana baryp qaytam.
Odan songhy ýlken júmysym: meni bitirgen song qayda paydalanbaq? Búl jayyn ótken hatynda osy joly sóilesemin dep edin, sóilesting be? Ózim barsam qalay sóilesu kerek? Osyny da tez jazyp jiber.

Hat jazsam ylghy men «sharua» jayyn jazyp, onsha bir syr, nәrli sózben pikir alysyp, әngimeleskennen qalyp baramyn. Sen de úzyn-yrgha bolmasa, tәptiktep jazbaysyn. Chitateli problemasy turaly Jýsipbekpen jazysady ekensin, ne desesinder? Maghan da aityndarshy. Búl irgeli mәsele bolu kerek. «Oqushy ýshin әdebiyet» deysinder me, joq oqushy sredasyn әdebiyet formirovati etedi deysinder me? Ekeui de qabyrghaly, soqtaly sóz. Maghan ekeuinning de ne deytindering ekeu siyaqty, tanysu, bilu óte qajet siyaqty.

Eger maghan: «Tashkenge barasyn»,- deytin bolsan, qay kezde qalaysha baramyn. Ózim may ishi bola ma dep mólsherlep edim. Biraq búl Qyzylorda nәrselerimdi basyp, qarajat beretin bolghan uaqytta. Eger: olay bolmasa, jýdep-jútap jýrsin dese, shydap bolmaydy. Onda erte ketemin. Osy songhy hal bolsa - qalay baruyma bolady, sony anyqtap, ashyp jaz. Osy bola ma dep qorqamyn. Ózing Tashkende otyru, otyrmau (túru, túrmau - T. J.) turaly taghy da ospaqtap qalghan kisi siyaqtysyn. Taghy kóshemisin, әlde nemene? Búlay bolsa qashan bolmaq, qalay qaray? Ony da jaz. Vuz - kelesi jyly Tashkende bola ma, ony da bilgim keledi. Búl turaly jaza sal. Ázirshe qosh, sýidim. Valyadan sәlem, dostyghyna alghys aitady.
Múhtaryn. 24. HI.27 j.»

Múhtardyng múqym ghúmyryndaghy jan syryn ashyp, jeke basyna qatysty jýrekjardy shyndyghyn jariya etken ýsh hattyng ekeui osy Smaghúl Sәduaqasovqa arnalghan. Búl eki hatta eshqanday kýdik pen kólenke joq. Ár sózi ózining sol kezdegi kónil-kýiining kórinisi. Áldenege alandau, pikirin astarlau, emeuirin tanytu, baspaqtay basu bayqalmaydy. Búdan keyingi epistoyarlyq múralarynyng barlyghynan aitylghan jolay pikirler ýnemi qylang berip otyrady. Múnyng barlyghy - әkesin balasyna, mandaydaghy eki kózdi bir-birine andytqan timiski ókimetting jazalau sayasatynyng kesiri edi. Ol týrmening dәmin tatqan song osynday saqtyqqa ýirendi. Tipti múny ózining minez-qúlqynyng bir bólshegine ainaldyrdy. Onsyz zaualdy zamannyng ajal janghyryghynan aman qútyluy mýmkin emes edi.

Dәl osy tústa adam retinde de, azamat retinde de, jazushy retinde de ghúmyrynyng eng sheshushi kezenin basynan keshirip jatqan Múhtardyng ómiri men kónil ózegining ystyq-suyghyn, alany men aptabyn tolyq jetkizu ýshin tolyq keltirilgen hattaghy jaylargha qysqasha týsinik bere keteyik. Sonda bizdi dilgir etken biraz mәselening basy ashylady.

Birinshiden, Fatima Ghabitovagha jazghan hatynda: «Jeke basymda ózgeshelik bar»,- dep emeuirin tanytqanynday, Múhtar ýshinshi ret, búl joly songhy ret tósek janghyrtyp edi. «Valyadan sәlem, dostyghyna alghys aitady»,-degen adammen - Valentina Nikolaevnamen birge túryp jatty.

Ekinshiden, jas otau men studentke jetispeytin jalghyz-aq nәrse bar. Ol: Adam-Ata men Haua-Ana qosylghannan bergi adamzat ataulynyng sheshe almay kele jatqan mәngilik múhtajdyghy - aqsha, aqsha jәne aqsha bolatyn. Hattyng mazmúnyna, «saghan ýnemi masyl bolu - maghan bir paryz siyaqty minez boldy» - deuine qaraghanda, Smaghúl qarajat jaghynan Múhtardy taryqtyrmaghany bayqalady. Búrynghy kómegin «masyldyq paryz» dep sanaghan Múhtardyng búl jolghy qysylyp-qymtyryluyn týsinuge bolady. Sebebi, Smaghúl Sәduaqasov dәl sol kýnderi Goloshekinmen sayasy jekpe-jekke shyghyp, tәuekelding maydanyna týsip, jantalasa janyghyp jýrgen әri barlyq lauazymdy qyzmetten quylyp, ózi de júmyssyz jýrgen. Soghan qaramastan jas otaudy «bayytyp tastaghanday» qarajat jiberip, bir ret qaryq qypty.

Ýshinshiden, basqasyn qaydam, dәl osy jolghy Smaghúldyng kórsetken kómegi - Múhtar ýshin de, qazaq mәdeniyeti ýshin de tarihy kómek boldy. Jaz boyy Jetisu men Qyrghyz ólkesin aralap qaytqan Múhtar Áuezovke Leningradtaghy 1927 jylghy kýz, shyn mәnindegi «altyn kýz», Pushkinning «Bolduino kýzindey» qayyrymdy, shabytty, shamyrqanuly kýz boldy. Hatta atap kórsetkenindey, dәl sol kýnderi «Qarash - Qarash oqighasyn» baspagha úsynyp, «16-jyldyng birer sózin kishileu әngime etip», «Qily zamandy» enserip tastaghan. «Han Kene» piesasynyng oqigha qúrylymyn oiynda ekshep jýrgen. Egerde, Smaghúl «qarajatpen qaryq qylmasa», múnday kýrdeli dýniyelerdi alansyz otyryp jaza almas edi. Atalmysh «qolqabysty» - tarihy qolqabys deuimiz de sondyqtan. «Qily zamansyz», «Qarash - Qarash oqighasynsyz», «Han Kenesiz» Múhtardyng jazushylyq joly men qazaq әdebiyetining tarihyn elestetu mýmkin emes. Demek, búlar - últtyq ruhany kýresting túsynda tughan, sayasy maydannyng shayqasynda jýrgen dosynyng sózin dәleldeu maqsatymen qalam tartqan «kommunistik kolonizatorlyqqa», ruhany otarlaugha qarsy baghyttalghan shygharmalar.
Sonysymen de bizge qúndy.

Tórtinshiden, Aq tenizding jaghalauynda jas kelinshegi men shygharmashylyq shabyttyng buyna bógip jýrgendey kóringenimen, Múhtardyng kónili alangha toly bolatyn. Sonau shalghaydaghy otanynda - Qazaqstanda jýrip jatqan Qujaqtyng - Goloshekinning «esten tandyru» («politika potryaseniya») sayasatynyng qaterli baghytyn ishtey sezdi. Kýni erteng qanday kýige úshyraryn anyq bilmese de, ishtey boljady. Sondyqtan da, «jazalau nauqany» kýsh almay túrghanda «Súghanaq súr» men «Qily zamandy», «Han Keneni», «Qarash - Qarashty», «Eski әdebiyet tarihyn», Abaydyng eki tomdyq shygharmalaryn jariyalap ýlgeruge tyrysty. Sony Smaghúlgha qadaghalap aityp ótinish etti. Sonyng ishinde «Qarash - Qarash» pen «Qily zaman» ghana jariyalanyp ýlgerdi. Ókinishke oray, «Súghanaq súr» povesi sol kýiinde joghalyp ketti.
Besinshiden, osy hatta aty atalyp, tegi tektelgen adamdar kimder jәne olargha Múhtardyng sonday beyil bere qúlay senetindey reti bar ma edi? Bar da edi, joq ta edi. Mysaly, últtyq oidyng úiytqysy, últtyq túlgha, tereng tamyrly ziyaly Teljan Shonanúly tughan halqynyng adal jýrekti azamaty, dostyqqa berik, sertke senimdi alash qayratkerlerining biri boldy. Otarlaushylardyng qazaq jerin qalay tebinge ainaldyrghanyn әshkerlep arnayy «Qazaq jeri mәselesi» atty túnghysh zertteu kitabyn jazghan osynau ardagerding ghúlama bilimi men adaldyghyna dúshpandary da izetpen qaraytyn. Múhtar sol qasiyeti ýshin de qoljazbalaryn Teljannyng qolyna tiygizudi qayta-qayta eskertedi. Biraq...

Tilegen tilekting bәrin jaratqan iyem qabyl ete bere me. Beyili - peyilge, niyeti - pighylgha auysqan mysyq tileu zamanynyng «sayqal minezine» sәikes, búl qoljazbalar «súghanaq súrlardyn» qolyna tiydi. Hatta aty-jóni kórsetilgen adamdardyng ishinde senimsizderi de, arandatugha dayyn túrghandary da bar edi - degenimizding astary osynda. Búl ózi jan-jaqty tiyanaqty taldaudy qajet etetin:
Neni sýidim, dýniyede neden kýidim,
Qazysy onyng - arym men bir-aq qúday,-
dep Abay aitqanday týbirli mәsele.

Sonda da, әdebiyet tarihy dәleldegen shyndyqqa jýginsek, Múhtardyng Qyzylordagha joldaghan shygharmalary naghyz «qyrsyqty qyzyl kózdin» óz qolyna týsti. Atalmysh hatta aty atalghan «Ghabbas» degen adam - Ghabbas Toghjanov bolatyn. Asa auqatty shanyraqtan shyqqan, oquy teren, bastapqyda «Alash» tuynyng astyndaghy belsendi jastyng qatarynda jýrgen Ghabbas Toghjanov jiyrma eki - jiyrma besinshi jyldardyng arasynda Ábdirahman Baydildin men Sәbit Múqanovqa qosylyp, «kenesshil kedeydin» shoqpytyn kiyip shygha keldi. Qazaqtyng túnghysh mamandanghan әdebiyet synshysy retinde aty tarihta qalatyny anyq. Alayda, parasat payymyna salsan, Ghabbas Toghjanovtyng aqylgha salyp shayqaghany - kórkem oy emes, sayasattyng «sary suy» edi. Sol kezde әdebiyetting soyylyn ondy-soldy siltep, Maghjan men Jýsipbekti, Múhtardy bylay qoyyp Abaydyng ózin «sileytip» tastaghan bolatyn. Múhtardyn:

«Tapsyrghan nәrsening bәri Ghabbasqa berilse, әriyne, onyng eshqaysysynyng da tezirekpen ayaghy jerge tiymeydi. Óitkeni bәrin jinaghanda ol kóp material bolmaq jәne jazu - mening jazuym. Oqyp shyghu qiyn. Kóp uaqytty alady. Ghabbas ýnemi soghan qarap otyrghan kisi emes. Basqa da qyzmet alany bar. Sondyqtan, búl mening sózderime jasaghan «qúrmetti aidau» esepti bolugha kerek»,- dep emeuirin tanytuy da sondyqtan bolatyn.
Múhtardyng búl kýdigi oryndy edi jәne «qauping neden bolsa - qatering sodan» degenning keri naqty keldi. Qujaq - Goloshekin qazaq últynyng ýstinen «kishi oktyabridin» ýlken dauylyn soqtyrdy da, múqym halyqty oilaghanynday etip «esinen tandyrdy». Sonyng nәtiyjesinde ghylymnyng әlippesin endi ghana ashqan, bilimning buy etinen ótip, sýiegine jetpegen «júmysshy intelliygentter» shyqty. Búryn Álihan men Ahmetke sózin ústatqan qazaq eli, endi Saghyr Kamalov, Ghabbas Toghjanov, Oraz Isaev, Ábdirahman Baydildin ispetti shala qarpylghan «iydeologtardyn» auzyna qarady. Leningradta «kitabim qashan shyghady» dep ýmittenip jýrgen Múhtardyng qoljazbasyn olar Qyzylordada otyryp qaghyp alyp:

«Shygharmanyng sayasy baghyty onyng avtorynyng qanday aghymdy ústanatynyna tikeley baylanysty. Aldyn-ala shygharylghan esep boyynsha, últshyl-jazushylar 14, KazAPP-tyqtar - 16 jәne jolbiykeler 9 kitap shyghardy... Sonyng ishinde últshyldardyng ókilderi әr salany qamtyghan (Baytúrsynov, Áuezov, Kemengerov, Omarov, Abay (!!!), Júmabaev). Últshyldar dala men qazaq halqynyng ómirin taptyq mýddeden tys, boyauyn sinire jyrlaydy, sóitip, ózining qalamyn kenes ókimetine qarsy baghyttaydy»,- dep iydeologiyalyq qaqpaqylgha týsirdi, yaghni, qoljazba halyqtyng qolyna tiymey jatyp, onyng mandayyna qarghys tanbasyn basty.

Sol jyldary Qujaq - Goloshekinning ýkim shygharatyn minbesine ainalghan «Sovetskaya stepi» gazetindegi búl maqalanyng avtory Saghyr Kamalov edi. Ol naghyz kenestik jәne goloshekindik «esten tandyru» ruhynda tәrbiyelengen «aq jýrektin» ózi boldy. Taptyq kýres iydeyasy kózin túmandatqany sonday, «Alashorda» ýkimetining kósemderining qataryna Abaydy da qosyp jiberdi. Múhtar dayyndaghan Abaydyng eki tomdyq shygharmalar jinaghynyng jaryq kórmey qaluyna birden-bir kesirin tiygizgen osy Saghyr Kamalovtyng atalmysh gazette jariyalanghan «Abaydyng burjuaziyalyq kýl-qoqysyn ysyryp tastau kerek» - degen maqalasy-tyn. El-júrtty «esten tandyramyz» dep jýrip ózderining «esterinen tanyp», «esirikke» qalay ainalghanyn bilmey qaldy. Qoljazbalary Ghabbas Toghjanovqa tapsyrylghanda Múhtardyn:
«Búl mening sózderime jasalghan «qúrmetti aidau» esepti bolugha kerek»,- dep kýdiktenui oryndy.

Onyng búl oilaghany dәl keldi. «Qarash - Qarash oqighasy» men «Qily zamannyn», «Han Kenenin» qoljazbasy qolyna týsisimen Ghabbas Toghjanov ony jaryqqa shygharudyng orynyna, kerisinshe, besiginde túnshyqtyrugha úmtyldy. Qalayda Goloshekinning kózine týsu ýshin sol kezendegi «shala pisken iydeologtar» ózining maqalalaryn jappay orys tilinde jazyp, «Sovetskaya stepi» gazetine jariyalaugha qúlshyndy. Dәl osynday «sybaghany» Ghabbas Toghjanov sonau Leningradta jatqan Múhtargha da tartty. Ol Múhtardy Qazaqstangha keltirmeu ýshin, qaytyp sayasiy-mәdeny sahnagha shygharmay, jolyn kesip tastau ýshin aldyn-ala baybalam salyp, ýkimin shygharyp qoydy. «Alash isin» aldygha tarta otyryp, Ghabbas Toghjanov baspasóz arqyly Múhtardy resmy týrde halyq jauy dep jariyalady. Ol:

«Osydan biraz ghana 3-4 jyl búryn - bizding últshyldarymyz: óner, onyng ishinde әdebiyet - sayasatqa baghynbaydy; olar: bizdi sayasat, taptyq tartys mýdde qyzyqtyrmaydy, qazaq әdebiyeti ózining aldyna taptyq mýddeden joghary jalpy últtyq mýddeni mindet etip qoyady - dep dauryqqan bolatyn. Qazaq últshyldarynyng jas iydeologtary - Áuezov, D.Ysqaqov, Aymauytov jәne olardyng kompaniyalary osylay dep jazdy. Al, Sәduaqasov bolsa bizding kenestik әdebiyetimizdi últshyldarsyz - Áuezovsiz, Aymauytovsyz jәne Kemengerovsiz kóz aldyna elestete almaydy. Onyng oiynsha, últshyl-jazushylar últaralyq taqyrypta qazaq enbekshilerining tilegin qanaghattandyratyn paydaly shygharmalar jazuy әbden mýmkin eken. Múnymen de qanaghattanbay, ol bizding últshyl iydeologiyadaghy aqyn Maghjan Júmabaevti - әigili últshyldy, bir kezdegi kontrrevolusiyashyldy әshkereleuimizge de qarsy»,- dep jazdy.

Áriyne, búl dostyqtan tughan «iygi tilek» emes. Al adamgershilik túrghydan alghanda satqyndyq edi. Ózine senip tapsyrghan qoljazbany eshqanday resmiylikti saqtamay qúrbandyqqa shaluy - zang boyynsha qyzmet babyn jeke basynyng mýddesi ýshin, kek alugha paydalandy degen aiyp taghylugha tiyisti azamattyq qylmys edi. Alayda, azamattyqtyng ózin «tap kýreskeri», «jazalaushy» dep týsingen aq jýrekterge eshqanday zang jýrmeytin. Onyng ýstine dәl osy kezde Jýsipbek Aymauytovtyng «Aqbilek», Múhtar Áuezovting «Qily zaman», «Han Kene» ispetti otarlau sayasatyn әshkerlegen әlemdik kórkem oy dengeyinde jazylghan shygharmalary dýniyege kelip edi. Múnday әseri mol quatty tuyndylar kenesshil, tapshyl iydeologtardyng tóbe shashyn tik túrghyzdy. Olar ýshin eng qauipti «qylmys» osy bolatyn.
Últtyq mýdde - olar ýshin jat, eng jekkórinishti úghym edi. Al, Múhtar men Smaghúldy búl kezde mýldem basqa mәsele alandatyp jýr edi. Smaghúl oqu-aghartu halyq komissary qyzmetinen bosatylyp, onyng da taghdyry belgisiz bolyp túrghan sәt edi. Alayda ashyq kýresten taysaqtamaytyn otty azamat qyzmet uayymynyng bәrin ysyryp tastap, maqsatty júmysyn atqara berdi. Ol barlyq jazushylargha, onyng ishinde Jýsipbek Aymauytov pen Múhtar Áuezovke ómirbayandyq, shygharmashylyq mәselelerge qatysty birneshe súraqtar jiberip, soghan sýiene otyryp alghy sóz jazyp, olardyng shygharmalaryn Mәskeude orys tilinde shyghardy. Sol kezde joldaghan anketalar qazir M.Áuezovting múrajayynda saqtauly. Al Múhtardyng jogharydaghy hatyna mynaday jauap jazdy.
«Jiberushi: Tashkent, Dalinskaya, 14. Smaghúl Sәduaqasov.
Alushy: Leningrad q., ortalyq, Dekabrister kóshesi, 14, 1 pәter. Áuezov Múhtargha.
Múhtar!

Sening songhy hatyndy bayaghyda alsam da, oghan jauap jazugha jana ghana múrsham kelip otyr. Bizde azdaghan ózgerister bar. Men pedvuzdan kettim, býgin Qyzylordagha jol jýrmekpin, al ondaghylar qayda jiberedi - bilmeymin. Mening orynyma әli eshkimdi qoyghan joq, uaqytsha bizding basqarma mýshelerining bireui qalady.

Endi, sening bizge qyzmetke keluing turaly mәselede ózgeshelik boluy mýmkin. Oqu-aghartu komissary tayauda búndaghy jana diyrektorgha: endi búl arada eshkimde qalmaydy - depti, bәrimizde solay oilaymyz. Sondyqtan da sening Tashkentke keluing resmy emes jolmen rastaldy. Bizding Almatygha kósher-kóshpesimiz әli sheshilgen joq. Oqu-aghartu komissariatynyng aituy boyynsha, tayauda kóshuimiz kerek, biraq ta naqty emes.

Pәter jóninen qam jeme - pedvuzdyng óz ýii bar. Men túrghan ýide bir ýlken de keng bólme bar. Onyng ýstine mening ýiim ýsh bólme, sonyng bireuin saghan bosatyp beruime bolady. Liza Tashkentte qalady, ol uniyversiytetten shyghyp kete almaydy. Sondyqtan da men qayda ketsem de jalghyz ketemin. Egerde Qyzylorda kelisim berse - Tashkentte qalamyn.

Jibergenindi aldym. Quana-quana sәlem joldaymyn. Egerde búl hat bolmasa, men saghan renjiytinim anyq edi. «Enbek jýrip jatyr». Jurab jóninde pikir talasyn ótkizdim, bayandama jasadym. Adam kóp boldy. Men ózime-ózim qanaghattanbadym. Men jaqsy-aq dayyndaldym, biraq әdettegidey 40-50 ghana kisi bolatyn shyghar dep oilaghanmyn. Biraq ta 300-400 qaraly adam jinaldy. Sózimning qorytyndysynda ózimning bedelimdi saqtap qalghanday kórindim. Jora pikir talasyn úiymdastyrmaqshy, men onda bayandama jasamaqpyn, al Sәken qosymsha bayandama jasamaq.
Ázirshe, sýiip qúshaqtadym - Smaghúl.
Kelesi hatty Qyzylordadan jazamyn. Smaghúl».

Hattyng mazmúny aityp túrghanynday, búl Smaghúldyng Qazaqstandaghy sayasy sahnadan mýldem qudalanuynyng basy edi. Onymen kýresuge eshqanday sharasy qalmaghan Goloshekin ózining qolyndaghy eng songhy mýmkindikti paydalanyp, Smaghúl Sәduaqasovty barlyq qyzmetten alyp tastady. Sonshama kýsh shygharyp, janyn salyp jýrgen túnghysh joghary oqu orynynyng rektorlyghynan da ysyrdy. Oghan Smaghúldyng «kommunistik kolonizatorlyqqa» qarsy jazylghan «Últtar men últjandylar» turaly maqalasy sebep boldy. «Burjuaziyalyq demokratiyalyq kózqarastyng kósemi retinde әshkerelegen» K.Tabolovtyng maqalasynan keyin, Tashkenttegi joghary pedagogikalyq instituttyng partiya úiymynyng jauapty hatshysy I. Qabylov:

«Búl últ mәselesi jónindegi bolisheviktik, lenindik tanymgha qarsy әreket... Sondyqtan da Sәduaqasov joldasty búdan әri qaray qazaq pedagogikalyq joghary oqu orynynyng rektory mindetinde qaldyrudyng eshqanday qajeti joq әri mýmkin emes»,- dep órekpidi.

Sonyng nәtiyjesinde, әli joghary bilim alyp kórmegen I.Qabylov partiyanyng atyn jamylyp, ózi úiymdastyrghan instituttan Smaghúldyng ózin shettetti. Smaghúl Sәduaqasov Qyzylordagha barghan song da marqadam tappady. Aqyry Mәskeuge jol tartty. Onda Halyq Komissariatynyng salaaralyq jauapty mamany retinde qyzmet atqara jýrip, temir jol institutyn tәmamdady. 1933 jyly «Dneprostroydyn» qúrlys basqarmasynyng orynbasary bolyp jýrgen kezinde «kýkirt qyshqyly gazymen» ulanyp, Kremliding auruhanasynda qaytys boldy. «Býkilodaqtyq aqsaqal» M.IY.Kalininning ózi qoshtasu azasyna qatysty. Smaghúldyng qazasyn dәrigerler «óndiristik ulanudyn» qataryna jatqyzdy.

Alayda, ony sol kýnderi Mәskeude kórgen, әngimelesken, Kremlige shygharyp salghan adamdardyng esteligine jýginsek, Smaghúl ózining densaulyghy turaly eshkimge eshtene dep shaghymdanbaghan. Ol Kremlige kiyimmen kirip, kebinge oranyp shyqqan. Egerde, tura sol kezdegi Kremliding ishindegi «óndiristik ulanumen» qaza tapqandardyng qasaqana ulanyp óltirilgeni turaly qúpiyalardyng ashylyp jatqanyn eskersek; sonday-aq S.Sәduaqasovtyng jiyrma ekinshi jyly Semey oblysyn Sibir revkomynan Qazaq ASSR-ning qúramyna kirgizgenin, ile-shala «Kenenin» - Ejovtyng atsalysqanyn qaperge alsaq, al sol «kenenin» órmeley-órmeley Kremlige kelip, NKVD-nyng «kósemine» ainalghanyn aitsaq, Smaghúldyng kimning qolynan qaza tapqanyn angharu qiyn emes. Ras, «kýkirt qyshqyly gazymen» Smaghúldyng ulanuy mýmkin. Biraq, «óndiristik ulanu» bolsa, onda Smaghúl Sәduaqasov «Dneprostroydyn» auruhanasynda dýnie saluy kerek edi ghoy. Al Smaghúldyng tanerteng Kremlige aman kirgeni, keshke qaray ólgeni anyq. Áriyne, búl derbes әngime. Týptin-týbinde shyndyqtyng ashylatyny kәmil. Ózining zertteushisin kýtip túrghan, úrpaqqa paryz mindetting biri osy.

Mine, túlghaly túqyrtudyng qúrbany bolghan osynday azamat jazyqsyzdan jazyqsyz zaman órtine shalyndy. Ol órt Múhtardy da qamtydy. Júbanyshty bir jay sol: osynday qarbalas shaqta Kókshetaudan baspanyng bas redaktory bolyp kelgen orman qyzmetkeri Ghabit Mýsirepov Múhtardyng «Qily zamanyn» eshkimmen aqyldaspastan teruge jiberdi. Kitap «Alash isi» resmy tergeuge alynyp, Baytúrsynovtar qamaugha alynghansha jaryq kórip ýlgerdi. «Súghanaq súr» povesi sol kýii «súghanaqtardyn» shengeline týsip, iz-týzsiz ketti. Al, «Han Kene» sahnagha qoyylmady. Astana - Almatygha auysty. Eger Múhtar múnda kelse, birden abaqtynyng esigin ashar edi. Sondyqtan da, Tashkenttegi Orta Aziya uniyversiytetine jol tartty. «Qujaqtyn» qúryghy onda da qútqarmady. Sóitip, ol «Orta Aziya basmashylarynyng iydeologiyalyq jetekshisi» bolyp shyqty da, týrmege týsti.

(jalghasy bar)
Abai.kz