5.

تالانت پەن تۇلعانىڭ تاعدىرى تالقىعا تۇسكەن شاقتاعى ولاردىڭ جاندۇنيەسi مەن جانجۇيەسiن ءتۇسiنۋ ءۇشiن، ەندى تەرگەۋ بارىسىندا تاركiلەنگەن بiراز حاتتاردىڭ ۇزىن-ىرعاسىمەن تانىستىرىپ، شاعىن ومiرباياندىق جەلi تارتامىز. بۇل، بiرiنشiدەن، تۇلعالاردىڭ ءوزارا تاعدىر مەن تانىم تامىرلاستىعىن بايقاتادى. ال تاعدىرسىز تۇلعا قالىپتاسپايدى. ەكiنشiدەن، ولاردىڭ تiلگە تيەك ەتiپ وتىرعان ۇلتتىق، مەملەكەتتiك ماسەلەلەرگە دەگەن كوزقاراستارىن بiلدiرەدi. ۇشiنشiدەن، مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتiڭ ۇلتتىق رۋحاني تاۋەلسiزدiك جولىنداعى قوزعالىسقا قاتىسىن جانە ونىڭ كەيiنگi ومiرلەرiندەگi قاتپار-قاتپار، قۇبىلىستارمەن قاراما-قايشى پiكiرلەرiنiڭ تۇپكi سەبەبiن اشىپ بەردi.

5.

تالانت پەن تۇلعانىڭ تاعدىرى تالقىعا تۇسكەن شاقتاعى ولاردىڭ جاندۇنيەسi مەن جانجۇيەسiن ءتۇسiنۋ ءۇشiن، ەندى تەرگەۋ بارىسىندا تاركiلەنگەن بiراز حاتتاردىڭ ۇزىن-ىرعاسىمەن تانىستىرىپ، شاعىن ومiرباياندىق جەلi تارتامىز. بۇل، بiرiنشiدەن، تۇلعالاردىڭ ءوزارا تاعدىر مەن تانىم تامىرلاستىعىن بايقاتادى. ال تاعدىرسىز تۇلعا قالىپتاسپايدى. ەكiنشiدەن، ولاردىڭ تiلگە تيەك ەتiپ وتىرعان ۇلتتىق، مەملەكەتتiك ماسەلەلەرگە دەگەن كوزقاراستارىن بiلدiرەدi. ۇشiنشiدەن، مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتiڭ ۇلتتىق رۋحاني تاۋەلسiزدiك جولىنداعى قوزعالىسقا قاتىسىن جانە ونىڭ كەيiنگi ومiرلەرiندەگi قاتپار-قاتپار، قۇبىلىستارمەن قاراما-قايشى پiكiرلەرiنiڭ تۇپكi سەبەبiن اشىپ بەردi.

«الاشوردا» مەن قازاق مەملەكەت قايراتكەرلەرiنiڭ «كوممۋنيستiك - كولونيزاتورلىققا» قارسى قوزعالىسى بارىنشا قۋاتتى كۇشكە يە بولعان قاربالاسى مەن جانتالاسى قاۋىرت داۋiردە مۇحتار اۋەزوۆ بۇرىنعى سانكت-پەتەربۋرگ، سول كەزدەگi لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتiندە وقۋدا جۇرسە دە تاريحي وقيعادان تىس قالعان جوق. ول تiكەلەي مiنبەدە سويلەپ، ماقالا جازباعانىمەن دە ۇلتتىق سانا قوزعالىسىنىڭ الدىڭعى تولقىنىنىڭ اعىسىندا ءجۇردi (وعان ايعاق جەتەرلiك. مۇنى تۇرمەدەگi تاركiگە الىنعان قۇجاتتار راستايدى).
جات ورتادا جۇرگەن مۇحتاردىڭ دا جەكە باسى اڭدۋ مەن تiمiسكiدەن ازات بولمادى. وعان الكەي مارعۇلاننىڭ بiزگە ايتقان ەستەلiكتەرi دالەل. قاشان مۇحتار تۇرمەگە ءتۇسiپ، مارعۇلان وزiنە-ءوزi قول سالعانشا بۇلاردىڭ سوڭىنان وگپۋ-دiڭ تىڭشىسى بiر ەلi قالماپتى. الكەي مارعۇلان مارقۇم:
«ارنايى ورىنعا تەرگەۋشىنىڭ اتىن اتاپ: «مەنiڭ ولiمiمە سەبەپكەر سول»،- دەپ جازعان قولحاتىمدى العان سوڭ عانا ول سەسكەنەتiن بولدى. سوندا دا اۋرۋحانانى اڭدىپ جۇرەتiن. مەن ونىڭ تۇراقجايىن بiلەمiن. ءالi تiرi. سونى بiر قورقىتىپ، شىندىقتى انىقتاپ بەرiڭدەرشi»،- دەپ جيi ءوتiنiش ەتەتiن.

ارينە، كەڭەس وكiمەتiنiڭ وكiلەتتiلiگi وكتەم كەزدە ول تiلەگiن ورىنداۋ مۇمكiن ەمەس ەدi. وتىز جىلعا سوزىلعان زەرتتەۋ iزدەنiستەرiنiڭ ناتيجەسiندە مىناداي قورىتىندىعا كەلدiك. مۇحتار اۋەزوۆ پەن الكەي مارعۇلاننىڭ سوڭىنا تىڭشىلاردىڭ تىمىسكiلەنە ءتۇسۋi - ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ جەر ماسەلەسi جونiندەگi ەرەكشە كوميتەتiنە قاتىسۋعا لەنينگرادقا كەلگەننەن سوڭ باستالعان.

«ايىپتاۋ قورىتىندىسىنان»: «تاشكەنت قالاسىندا تۇرعان ايىپكەر ءا.ەرمەكوۆ 1928 جىلى اقپان ايىندا وسى ۇيىمنىڭ مۇشەسi, لەنينگراد قالاسىنداعى م.اۋەزوۆكە: «جەردi تاعى دا بولiسكە سالۋ، جەرگە ورنالاستىرۋداعى تەڭگەرمەلi مولشەردi ساقتاۋ - ءوز جەرiڭنەن ءوزiڭ قاراقشىلىقپەن قۋىلعان (ەكسپروپيراتسيا) بۇرىنعى تاجiريبەنi ەسكە سالىپ، باقىتسىز حالىقتىڭ تاعدىرى ءۇشiن جۇرەگiڭدi قانسىراتادى. مۇنداي تاجiريبەگە دالامىز ەندi كونە المايدى «،- دەپ جازدى (№ 541784-iس، 5 ت.، 192-پاراق)».

م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «مەنiڭ شارۋاشىلىق ماسەلەسiنە قاتىسىم تۋرالى جايدى تەرگەۋشi پوپوۆ ماعان بىلاي ءتۇسiندiردi: لەنينگراد قالاسىنداعى مەنiڭ اتىما جولداعان ەرمەكوۆتiڭ حاتىندا ول ماعان قازاقستانداعى جەرگiلiكتi حالىقتىڭ جەرگە ورنالاستىرۋ بارىسىندا قىسىم كورiپ جاتقانىن جازىپتى-مىس. سۇراق-جاۋاپ كەزiندە مەن تەرگەۋشiگە ونىمەن (ەرمەكوۆپەن - ت.ج.) ەشقاشاندا بۇل تاقىرىپ جونiندە حات جازىسپاعانىمدى ايتىپ، بۇل دەرەكتi جوققا شىعارامىن. وسى حاتقا بايلانىستى مىنانى ەسiمە الدىم. ول مەنiڭ مەكەن-جايىمدى، مەنiڭ فاميليامدى كورسەتiپ لەنينگرادقا حات جازىپتى. Iشiن اشىپ قاراعانىمدا ول حاتتىڭ ماعان ارنالماعاندىعىن بiلدiم، ويتكەنi وندا مەنiمەن ول سiز دەپ سويلەسiپتi, ال جاسىنىڭ ۇلكەندiگiنە بايلانىستى ولاي جازۋى مۇمكiن ەمەس ەدi. سوڭىنان بiلدiم، ول ءاليحان بوكەيحانوۆقا ارنالعان ەكەن، ونىڭ لەنينگرادتاعى ناقتى ادرەسiن بiلمەگەن ەرمەكوۆ حاتتى مەن ارقىلى جولداپتى. وسى حاتپەن تانىسىپ شىعۋلارىڭىزدى قاتتى وتiنەمiن».
سول جىلدارى ەلدەگi اعايىندارىنان جاسىرىپ، بiرگە تۇرىپ جاتقان ءۇشiنشi ايەلi ۆالەنتينا نيكولاەۆنا اۋەزوۆانىڭ ەستەلiگi بويىنشا، ءاليحان بوكەيحانوۆتى مۇحتار اۋەزوۆ ۇيiنە قوناققا شاقىرىپتى. ول كiسi تۋرالى ايەلiنە كوپ ماعلۇمات بەرiپ:

«قازاقتىڭ ۇلتتىق كوسەمi, ناعىز قايىن اتاڭ سول. قالايدا ريزا ەتۋگە تىرىسۋىمىز قاجەت. ارتىق ءسوز بولماسىن. قازiر بۇل ادام قاتتى قينالىپ ءجۇر. كۇتiمi كەلiسپەي ءجۇر. كوڭiلiن سەرگiتiپ جiبەرەيiك»،- دەپ قاداعالاپ تاپسىرىپتى. سودان جالعىز پريمۋسقا وت جاعىپ، قازاقشا ەت اسىپ، شاي قايناتىپ، باۋىرساق پiسiرiپتi. سوندا تۇڭعىش رەت جىلقىنىڭ قازى-قارتاسىن اسىپتى. ۆالەنتينا نيكولاەۆنا قىزى ءلايلا مۇحتارقىزىنا: «ونداي زيالى، بiلiمدi ءارi مىسىمەن ادامدى باسىپ جiبەرەتiن قازاقتى كورمەدiم»،- دەپ سونداي بiر يناباتپەن ايتىپ وتىرادى ەكەن.

اسا مادەنيەتتi, ادامدى مىسى باسىپ وتىراتىن ءاليحان بوكەيحانوۆ ون بەس كۇندەي ۇيiندە جاتقاندا مۇحتار ءوزiن-ءوزi سول كiسiنiڭ بالاسىنداي سەزiنiپ، ەلپەك قاعىپ كۇتۋمەن بولىپتى. كەيiن ول ادامدى ماسكەۋدەگi قىزى ليزا ء(لاززات) كەلiپ الىپ كەتiپتi. بۇل اداممەن قايتىپ ۆالەنتينا نيكولاەۆنا ۇشىراسپاعان. ال ليزا ء(لاززات) اليحانقىزى قاشان مۇحتار دۇنيەدەن قايتقانشا ارالاسۋىن ۇزبەگەن. وعان ءلايلا مۇحتارقىزىنىڭ:

«بiر جولى ماسكەۋدiڭ ۇلكەن تەاترىنا اكەم ەكەۋمiز باردىق. ءۇزiلiس كەزiندە بiر ايەل: «ءاي، مۇحتار!»،- دەپ توقتاتىپ الدى دا، وعان سونداي ەمiن-ەركiن، ەشبiر قىسىلىپ-قىمتىرىلماستان سويلەي جونەلدi. بiز بiلەتiندەردiڭ iشiندە اكەمنiڭ مۇنداي تانىسى جوق ەدi جانە ەشكiم دە ونىمەن ءدال وسىلاي بۇيىرا سويلەسپەيتiن. كەيiننەن بiلدiم، ول ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قىزى، سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ايەلi ليزا (شىن اتى ءلاززات) ەكەن. سول جولى ول اكەمە سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن جۇسiپبەك ايماۋىتوۆتىڭ روماندارىنىڭ قولجازباسى مەن سۋرەتتەردi بەردi»،- دەپ بىزگە ايتىپ بەرگەن مالىمەتi دالەل.

سول قولجازبالار دا، سۋرەتتەر دە، وزگەدەي ايعاقتار دا مۇحتار اۋەزوۆتiڭ مۇراجاي-ۇيiندە ساقتاۋلى. ءلايلا مۇحتارقىزى اۋەزوۆانىڭ اماناتىمەن سول شاڭىراقتىڭ شىراقشىسى بولعان «سۇيكىمدى كۇندەرىمىزدە» ءبىز بۇل قولجازبانى عىلىمنىڭ ەسىگىن ەندى اشقان ديحان مىڭباەۆقا (كەيىن قامزابەكۇلى) ىقىلاسپەن ۇسىنىپ ەدىك. ول ءۇمىتتى اقتاپ، جايدارى الاششىل عالىم بوپ شىقتى.

ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ بۇل حاتىن مۇحتار اۋەزوۆ 1928 جىلدىڭ باسىندا، «قيلى زامان» مەن «حان كەنەنi» جازىپ جاتقان كەزiندە العان. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ونىڭ ۇيiندە قوناقتا جاتقانى سول قاڭتار، اقپان ايلارى بولسا كەرەك. سەبەبi: ءالiمحان ەرمەكوۆ لەنينگرادتاعى مۇحتاردىڭ مەكەن-جايىنا ءاليحان بوكەيحانوۆقا ارناپ حات جولداعان. حاتتىڭ سىرتىنا: «لەنينگراد. دەكابريستەر كوشەسى، 14-ءۇي، 1-پاتەر. مۇحتار اۋەزوۆكە - جولداۋشى ءالiمحان ەرمەكوۆ. 25/II - 28 ج.»،- دەپ جازىلعان. ال iشiندەگi ءسوز ءاليحان بوكەيحانوۆقا ارنالعان. س.مۇقانوۆ ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «ءا.بوكەيحانوۆ، م.اۋەزوۆ، ءا.مارعۇلان ۇشەۋى ءبىر پاتەردە تۇردى، ءتورتىنشى بوپ مەن قوسىلدىم. بىراق الدىڭعى ەكەۋىن كورمەدىم»،- دەپ جازدى. بۇل ارادا ءسال سايكەسسىزدىك بارى انىق. ءا.بوكەيحانوۆ وندا ۋاقىتشا پاتەر جالداپ تۇرۋى مۇمكىن. ياعني، ءدال وسى كۇندەرi ءاليحاننىڭ مۇحتاردىڭ ۇيiندە جاتقاندىعىن ءالiمحان ەرمەكوۆ بiلگەن. وعان حاتتاعى مالىمەت دالەل. حات تۇپنۇسقادا ورىس تiلiندە جازىلعان.

ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): «وگپۋ-ءدىڭ وكىلى پوپوۆتىڭ ءتۇسىندىرۋى بويىنشا ماعان 58 باپتىڭ 10-تارماعى بويىنشا تاعىلعان ايىپقا مەنىڭ مۇحتار اۋەزوۆكە جازعان حاتىمداعى جەر ماسەلەسى جونىندەگى پىكىرىم نەگىز بولىپتى. قولتاڭباسىنا قاراعاندا شىندىعىندا دا حاتتى جازعان مەنمىن. بىراق ونداي ماعىناداعى حاتتى مۇحتار اۋەزوۆكە ەمەس، ءاليحان بوكەيحانوۆقا جازعانمىن. ول كەزدە مەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستاندى زەرتتەۋ بولىمىندە ىستەيتىنمىن جانە قازاق حالىق كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازاقتاردى جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەلەسىن نەگىزدەۋمەن اينالىستىم، سونىمەن قاتار ول (بوكەيحانوۆ - ت.ج.) فەدەرالدىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى بولاتىن (ەگەردە سول كەزدە تاراتىلىپ كەتپەسە). وسى كوميسسيانىڭ قۇرامىندا ءجۇرىپ قازاقستان ءۇشىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ءوزى ماسكەۋدە تۇراتىن، قىزمەت بابىمەن ارا-اراسىندا لەنينگرادقا باراتىن. ليزا بوكەيحانوۆا مەن شوقانەۆانىڭ (-?- ت.ج.) ايتۋىنشا، وندا اۋەزوۆتىڭ ۇيىنە توقتايتىن. بۇل حاتتىڭ جازىلۋ ءمانىسى تومەندەگىدەي».
ول حاتتى 1928 جىلى 21-ناۋرىز كۇنi وگپۋ-دiڭ تەرگەۋشiلەرi قولعا تۇسiرگەن دە، iلە وگپۋ-دiڭ كسسر بويىنشا توتەنشە وكiلi پەتروسيانعا:
«وسى حات ارقىلى ءالiمحان ەرمەكوۆتiڭ مۇحتار اۋەزوۆتiڭ اتىنا جولداعان قۇجاتتارى مەن ونىڭ فوتوكوشiرمەلەرiن جولداپ وتىرمىز»،- دەپ تۇسiنiكتەمە بەرگەن.
وگپۋ-دiڭ بۇل تۇسiنiكتەمەسi تاشكەنت قالاسىنان جولدانىپ وتىر. دەمەك، زەرتتەۋشiلەردiڭ نازارىنا ۇسىنا كەتەتiن جاي، بiز ۇشىعىنا جەتە الماي جۇرگەن نە iز-ءتۇسسiز جوعالىپ كەتكەن قولجازبالار مەن قۇجاتتاردىڭ تۇپنۇسقاسىن تاشكەنتتەن iزدەۋ كەرەكتiگi.

ويتكەنى تەرگەۋ ىسىندەگى ايعاقتار دا، مۇراعات دەرەكتەرى دە، ەپيستوليارلىق جازبالار دا بۇل ەكەۋىنىڭ ءجيى بايلانىسىپ تۇرعانىن دالەلدەيدى. بۇل تۇستا سماعۇل سادۋاقاسوۆپەن ەرەكشە دوستىق نيەتتە بولىپ، ونى رۋحاني ۇلكەن تiرەگi رەتiندە باعالادى. سماعۇل دا وعان بارىنشا قۇشاعىن كەڭ جايىپ، قالتقىسىز دوستىق نيەتiن تانىتتى. ولار - ءومiر قىسپاعىندا سىننان وتكەن جۇپ ەدi. سوندىقتان دا مۇحتاردىڭ بۇل قىسىلتاياڭ كەزدە قانداي ساياسي باعىتتى ۇستاعانى وزiنەن-ءوزi تۇسiنiكتi. مۇحتاردىڭ ومiرiندەگi سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ قانداي ورىن الاتىندىعى وعان جولدانعان تومەندەگi حاتتىڭ مازمۇنىنان انىق بايقالادى.
«جولداۋشى: مۇحتار اۋەزوۆ. 22.Iح.27 ج.
الۋشى: قىزىلوردا قالاسى، لەنين، № 26. ب. مايلينگە - سادۋاقاسوۆ سماعۇلعا تابىس ەتۋ ءۇشiن.
حاتتىڭ سىرتىنداعى جازۋ: بەيiمبەت! سماعۇل وندا جوق بولسا تاشكەنگە جiبەرۋiڭدi سۇرايمىن.
سماعۇل!

ساعان ۇنەمi ماسىل بولۋ ماعان بiر پارىز سياقتى مiنەز بولدى. Iستەگەن iسiمدi: «بارارىنا بارعىز»،- دەپ سۇراۋ بiر ءسارi جۇمىس بولسىن، سوڭعى ۋاقىتتا: «جاتا-جاتا جامباسقا اۋدى»،- دەگەندەي، «ەندi ماعان پۇل بەر، مەنى اسىرا»،- دەگەن كۇيگە دە جەتتiم. سوڭعى جiبەرگەن اقشاڭ ەرەكشە دوستىقتىڭ بەلگiسi بولدى. بiراق سەندە دە ءۇي بار، بالا-شاعا بار. قازiرگi ۋاقىتتاعى تابىسىڭ دا ماردىمدى بولماۋ كەرەك. ونىڭ ۇستiنە لەنينگرادتا تۇراتىن ءۇيلi-باراندى بوگدە بiر كiسiنi تاعى دا اسىراۋ الدەن اسقان مiندەت. قانداي كۇيگە جەتسەم دە مەن سەنi بۇلايشا زورلاۋىم كەرەك ەمەس ەدi. ەرiكسiز سوڭعى ۋاقىتتاعى حال سوعان اكەلدi. بiراق iشتەي قاتتى قىسىلامىن، قينالامىن. سەن وتزىۆچيۆوسىن، بiلەمiن. بiراق سولاي ەدi دەپ اسىلۋ، سولاي ەدi دەپ جارالاۋ كەرەك ەمەس ەدi. تالاي-تالاي ۇمىتتىرماس دوستىق، تۋىسقاندىق مiنەزدەرiڭنiڭ بiرi بولدى. ايتسە دە، بۇدان بىلاي وزگەنiڭ قىلىعى ءۇشiن ءوزiڭدi جارالاعاندى قوي. ونى مەن تiلەي دە المايمىن، قابىل دا كورە المايمىن.
ونىڭ ەسەسiنە، جiبەرگەن نارسەلەرiمدi شاما كەلگەنشە بارارىنا بارارلىق ەتiپ جiبەرسەڭ، سول دا سەنiڭ از ەڭبەگiڭ ەمەس بولادى. سوعان دا مەن ريزا بولامىن.

تاپسىرىلعان نارسەنiڭ ءبارi عابباسقا بەرiلسە، ارينە، ونىڭ ەشقايسىسىنىڭ دا تەزiرەكپەن اياعى جەرگە تيمەيدi. ويتكەنi ءبارiن جيناعاندا ول كوپ ماتەريال بولماق. جانە جازۋ - مەنiڭ جازۋىم. وقىپ شىعۋ قيىن. كوپ ۋاقىتتى الادى. عابباس ۇنەمi سوعان قاراپ وتىرعان كiسi ەمەس. باسقا دا قىزمەت الاڭى كوپ. سوندىقتان دا بۇل مەنiڭ سوزدەرiمە جاسالعان «قۇرمەتتi ايداۋ» ەسەپتi بولۋعا كەرەك... سوزiڭە قاراعاندا، مەنiڭ بىلتىرعى «سۇعاناق سۇرىم» دا (سوعان - ت.ج.) بەرiلگەن شىعار دەيمiن. «ەسكi ادەبيەت تاريحى»، اباي دا سوعان بەرiلگەن شىعار. ولارعا سوڭعى «قاراش - قاراش» دەگەن اڭگiمە، ودان سوڭ «گوسيزداتقا» جiبەرiلگەن اڭگiمەلەر، تاعى و-ۆاعا (وبششەستۆو كراەۆەدەنيە - ت.ج.) ... تاپسىرعان (كiسiنiڭ اتى تانىلمادى - ت.ج.) ماتەريالدار قوسىلعان شىعار. كارiمنiڭ (توقتىباەۆ - ت.ج.) جازدى كۇنi ماعان ايتقان بiر سوزiندە: «سەنiڭ جازعاندارىڭدى عابباس پەن جاندوسوۆ ەكەۋiنiڭ بiرiنiڭ قاراماعىنا بەرەم! «،- دەپ ەدi. سوندا اباي، «سۇعاناق سۇردى» ەسكە الا ايتقان سياقتى ەدi. تەگi كەيiنگiلەردi دە سول iزبەن جiبەرگەن عوي. وسىنىڭ انىعى قالاي ەكەن؟ عابباسقا تاپسىرعاننىڭ iشiندە سوڭعى، بيىل جiبەرگەندەرiم بار ما ەكەن؟ جوق بۇرىنعىلار عانا ما؟ وسىنى انىقتاپ بiلiپ، ايىرىپ جازساڭ جاقسى بولار ەدi. نە بولماسا، ءوزiڭ بiلiپ جۇرۋگە ۋاقىت الاتىن بولسا تەلجانعا (شونانوۆ - ت.ج.) تاپسىرساڭ جاقسى بولار ەدi. ءدال انىعىن بiلiپ، عابباس قانشاسىن قارادى، نە ايتتى، قانشاسىن قاراعان جوق. قاشان قاراماق، سول ماسەلە تۋرالى انىق تولىق حابار بەرسە جارار ەدi. وزدەرiڭ جۇرۋگە كوپ جۇمىس. تەلجانعا قاداعالاپ تاپسىرىپ، جازىپ جiبەر دەپ ايتىپ كەتسەڭ ەكەن دەيمiن.

قىزىلوردا باسۋدان جالىقپاسا، مەن جازۋدان دا سونداي قاجىماسپىن دەپ ويلاپ وتىرمىن. جاقىندا بiر پەسا جازباقپىن. ونان سوڭ 16-شى جىلدىڭ بiرەر ءسوزiن كiشiلەۋ اڭگiمە-رومان قىلماقپىن. وسى ەكەۋiن جاقىن ۋاقىتتا جۇمىستاپ جۇمىستارىمدى بiتiرسەم، دەكابردiڭ 15-نەن ءارi قىزىلورداعا بارىپ قايتامىن با دەپ ويلاپ وتىرمىن. بارلىق بۇرىنعى-سوڭعى جۇمىستارىمدى ەڭ سوڭعى رەت تاعى بiر ارىلا سويلەسiپ، بارارىنا بارعىزىپ كورسەم قايتەدi دەيمiن.
بۇدان ەشتەڭە شىعا ما، جوق پا؟ دەكابردiڭ 20-لارىندا سەن قايدا بولاسىڭ؟ بارسام بiر-اق جۇماعا عانا بارىپ قايتام.
ودان سوڭعى ۇلكەن جۇمىسىم: مەنi بiتiرگەن سوڭ قايدا پايدالانباق؟ بۇل جايىن وتكەن حاتىڭدا وسى جولى سويلەسەمiن دەپ ەدiڭ، سويلەستiڭ بە؟ ءوزiم بارسام قالاي سويلەسۋ كەرەك؟ وسىنى دا تەز جازىپ جiبەر.

حات جازسام ىلعي مەن «شارۋا» جايىن جازىپ، ونشا بiر سىر، ءنارلi سوزبەن پiكiر الىسىپ، اڭگiمەلەسكەننەن قالىپ بارامىن. سەن دە ۇزىن-ىرعا بولماسا، تاپتiكتەپ جازبايسىڭ. چيتاتەل پروبلەماسى تۋرالى جۇسiپبەكپەن جازىسادى ەكەنسiڭ، نە دەسەسiڭدەر؟ ماعان دا ايتىڭدارشى. بۇل iرگەلi ماسەلە بولۋ كەرەك. «وقۋشى ءۇشiن ادەبيەت» دەيسiڭدەر مە، جوق وقۋشى سرەداسىن ادەبيەت فورميروۆات ەتەدi دەيسiڭدەر مە؟ ەكەۋi دە قابىرعالى، سوقتالى ءسوز. ماعان ەكەۋiڭنiڭ دە نە دەيتiندەرiڭ ەكەۋ سياقتى، تانىسۋ، بiلۋ وتە قاجەت سياقتى.

ەگەر ماعان: «تاشكەنگە باراسىن»،- دەيتiن بولساڭ، قاي كەزدە قالايشا بارامىن. ءوزiم ماي iشi بولا ما دەپ مولشەرلەپ ەدiم. بiراق بۇل قىزىلوردا نارسەلەرiمدi باسىپ، قاراجات بەرەتiن بولعان ۋاقىتتا. ەگەر: ولاي بولماسا، جۇدەپ-جۇتاپ ءجۇرسiن دەسە، شىداپ بولمايدى. وندا ەرتە كەتەمiن. وسى سوڭعى ھال بولسا - قالاي بارۋىما بولادى، سونى انىقتاپ، اشىپ جاز. وسى بولا ما دەپ قورقامىن. ءوزiڭ تاشكەندە وتىرۋ، وتىرماۋ (تۇرۋ، تۇرماۋ - ت. ج.) تۋرالى تاعى دا وسپاقتاپ قالعان كiسi سياقتىسىڭ. تاعى كوشەمiسiڭ، الدە نەمەنە؟ بۇلاي بولسا قاشان بولماق، قالاي قاراي؟ ونى دا جاز. ۆۋز - كەلەسi جىلى تاشكەندە بولا ما، ونى دا بiلگiم كەلەدi. بۇل تۋرالى جازا سال. ازiرشە قوش، ءسۇيدiم. ۆاليادان سالەم، دوستىعىڭا العىس ايتادى.
مۇحتارىڭ. 24. حI.27 ج.»

مۇحتاردىڭ مۇقىم عۇمىرىنداعى جان سىرىن اشىپ، جەكە باسىنا قاتىستى جۇرەكجاردى شىندىعىن جاريا ەتكەن ءۇش حاتتىڭ ەكەۋi وسى سماعۇل سادۋاقاسوۆقا ارنالعان. بۇل ەكi حاتتا ەشقانداي كۇدiك پەن كولەڭكە جوق. ءار ءسوزi ءوزiنiڭ سول كەزدەگi كوڭiل-كۇيiنiڭ كورىنiسi. الدەنەگە الاڭداۋ، پiكiرiن استارلاۋ، ەمەۋىرىن تانىتۋ، باسپاقتاي باسۋ بايقالمايدى. بۇدان كەيiنگi ەپيستويارلىق مۇرالارىنىڭ بارلىعىنان ايتىلعان جولاي پiكiرلەر ۇنەمi قىلاڭ بەرiپ وتىرادى. مۇنىڭ بارلىعى - اكەسiن بالاسىنا، ماڭدايداعى ەكi كوزدi بiر-بiرiنە اڭدىتقان تiمiسكi وكiمەتتiڭ جازالاۋ ساياساتىنىڭ كەسiرi ەدi. ول تۇرمەنiڭ ءدامىن تاتقان سوڭ وسىنداي ساقتىققا ۇيرەندi. تiپتi مۇنى ءوزiنiڭ مiنەز-قۇلقىنىڭ بiر بولشەگiنە اينالدىردى. ونسىز زاۋالدى زاماننىڭ اجال جاڭعىرىعىنان امان قۇتىلۋى مۇمكiن ەمەس ەدi.

ءدال وسى تۇستا ادام رەتiندە دە، ازامات رەتiندە دە، جازۋشى رەتiندە دە عۇمىرىنىڭ ەڭ شەشۋشi كەزەڭiن باسىنان كەشiرiپ جاتقان مۇحتاردىڭ ءومiرi مەن كوڭiل وزەگiنiڭ ىستىق-سۋىعىن، الاڭى مەن اپتابىن تولىق جەتكiزۋ ءۇشiن تولىق كەلتiرiلگەن حاتتاعى جايلارعا قىسقاشا تۇسiنiك بەرە كەتەيiك. سوندا بiزدi دiلگiر ەتكەن بiراز ماسەلەنiڭ باسى اشىلادى.

بiرiنشiدەن، فاتيما عابيتوۆاعا جازعان حاتىندا: «جەكە باسىمدا وزگەشەلiك بار»،- دەپ ەمەۋiرiن تانىتقانىنداي، مۇحتار ءۇشiنشi رەت، بۇل جولى سوڭعى رەت توسەك جاڭعىرتىپ ەدi. «ۆاليادان سالەم، دوستىعىڭا العىس ايتادى»،-دەگەن اداممەن - ۆالەنتينا نيكولاەۆنامەن بiرگە تۇرىپ جاتتى.

ەكiنشiدەن، جاس وتاۋ مەن ستۋدەنتكە جەتiسپەيتiن جالعىز-اق نارسە بار. ول: ادام-اتا مەن حاۋا-انا قوسىلعاننان بەرگi ادامزات اتاۋلىنىڭ شەشە الماي كەلە جاتقان ماڭگiلiك مۇحتاجدىعى - اقشا، اقشا جانە اقشا بولاتىن. حاتتىڭ مازمۇنىنا، «ساعان ۇنەمi ماسىل بولۋ - ماعان بiر پارىز سياقتى مiنەز بولدى» - دەۋiنە قاراعاندا، سماعۇل قاراجات جاعىنان مۇحتاردى تارىقتىرماعانى بايقالادى. بۇرىنعى كومەگiن «ماسىلدىق پارىز» دەپ ساناعان مۇحتاردىڭ بۇل جولعى قىسىلىپ-قىمتىرىلۋىن تۇسiنۋگە بولادى. سەبەبi, سماعۇل سادۋاقاسوۆ ءدال سول كۇندەرi گولوششەكينمەن ساياسي جەكپە-جەككە شىعىپ، تاۋەكەلدiڭ مايدانىنا ءتۇسiپ، جانتالاسا جانىعىپ جۇرگەن ءارi بارلىق لاۋازىمدى قىزمەتتەن قۋىلىپ، ءوزi دە جۇمىسسىز جۇرگەن. سوعان قاراماستان جاس وتاۋدى «بايىتىپ تاستاعانداي» قاراجات جiبەرiپ، بiر رەت قارىق قىپتى.

ۇشiنشiدەن، باسقاسىن قايدام، ءدال وسى جولعى سماعۇلدىڭ كورسەتكەن كومەگi - مۇحتار ءۇشiن دە، قازاق مادەنيەتi ءۇشiن دە تاريحي كومەك بولدى. جاز بويى جەتiسۋ مەن قىرعىز ولكەسiن ارالاپ قايتقان مۇحتار اۋەزوۆكە لەنينگرادتاعى 1927 جىلعى كۇز، شىن مانiندەگi «التىن كۇز»، پۋشكيننiڭ «بولدۋينو كۇزiندەي» قايىرىمدى، شابىتتى، شامىرقانۋلى كۇز بولدى. حاتتا اتاپ كورسەتكەنiندەي، ءدال سول كۇندەرi «قاراش - قاراش وقيعاسىن» باسپاعا ۇسىنىپ، «16-جىلدىڭ بiرەر ءسوزiن كiشiلەۋ اڭگiمە ەتiپ»، «قيلى زاماندى» ەڭسەرiپ تاستاعان. «حان كەنە» پەساسىنىڭ وقيعا قۇرىلىمىن ويىندا ەكشەپ جۇرگەن. ەگەردە، سماعۇل «قاراجاتپەن قارىق قىلماسا»، مۇنداي كۇردەلi دۇنيەلەردi الاڭسىز وتىرىپ جازا الماس ەدi. اتالمىش «قولقابىستى» - تاريحي قولقابىس دەۋiمiز دە سوندىقتان. «قيلى زامانسىز»، «قاراش - قاراش وقيعاسىنسىز»، «حان كەنەسiز» مۇحتاردىڭ جازۋشىلىق جولى مەن قازاق ادەبيەتiنiڭ تاريحىن ەلەستەتۋ مۇمكiن ەمەس. دەمەك، بۇلار - ۇلتتىق رۋحاني كۇرەستiڭ تۇسىندا تۋعان، ساياسي مايداننىڭ شايقاسىندا جۇرگەن دوسىنىڭ ءسوزiن دالەلدەۋ ماقساتىمەن قالام تارتقان «كوممۋنيستiك كولونيزاتورلىققا»، رۋحاني وتارلاۋعا قارسى باعىتتالعان شىعارمالار.
سونىسىمەن دە بiزگە قۇندى.

تورتiنشiدەن، اق تەڭiزدiڭ جاعالاۋىندا جاس كەلiنشەگi مەن شىعارماشىلىق شابىتتىڭ بۋىنا بوگiپ جۇرگەندەي كورiنگەنiمەن، مۇحتاردىڭ كوڭiلi الاڭعا تولى بولاتىن. سوناۋ شالعايداعى وتانىندا - قازاقستاندا ءجۇرiپ جاتقان قۋجاقتىڭ - گولوششەكيننiڭ «ەستەن تاندىرۋ» («پوليتيكا پوترياسەنيا») ساياساتىنىڭ قاتەرلi باعىتىن iشتەي سەزدi. كۇنi ەرتەڭ قانداي كۇيگە ۇشىرارىن انىق بiلمەسە دە، iشتەي بولجادى. سوندىقتان دا، «جازالاۋ ناۋقانى» كۇش الماي تۇرعاندا «سۇعاناق سۇر» مەن «قيلى زاماندى»، «حان كەنەنi»، «قاراش - قاراشتى»، «ەسكi ادەبيەت تاريحىن»، ابايدىڭ ەكi تومدىق شىعارمالارىن جاريالاپ ۇلگەرۋگە تىرىستى. سونى سماعۇلعا قاداعالاپ ايتىپ ءوتiنiش ەتتi. سونىڭ iشiندە «قاراش - قاراش» پەن «قيلى زامان» عانا جاريالانىپ ۇلگەردi. وكiنiشكە وراي، «سۇعاناق سۇر» پوۆەسi سول كۇيiندە جوعالىپ كەتتi.
بەسiنشiدەن، وسى حاتتا اتى اتالىپ، تەگi تەكتەلگەن ادامدار كiمدەر جانە ولارعا مۇحتاردىڭ سونداي بەيiل بەرە قۇلاي سەنەتiندەي رەتi بار ما ەدi? بار دا ەدi, جوق تا ەدi. مىسالى، ۇلتتىق ويدىڭ ۇيىتقىسى، ۇلتتىق تۇلعا، تەرەڭ تامىرلى زيالى تەلجان شونانۇلى تۋعان حالقىنىڭ ادال جۇرەكتi ازاماتى، دوستىققا بەرiك، سەرتكە سەنiمدi الاش قايراتكەرلەرىنىڭ بiرi بولدى. وتارلاۋشىلاردىڭ قازاق جەرiن قالاي تەبiنگە اينالدىرعانىن اشكەرلەپ ارنايى «قازاق جەرi ماسەلەسi» اتتى تۇڭعىش زەرتتەۋ كiتابىن جازعان وسىناۋ ارداگەردiڭ عۇلاما بiلiمi مەن ادالدىعىنا دۇشپاندارى دا iزەتپەن قارايتىن. مۇحتار سول قاسيەتi ءۇشiن دە قولجازبالارىن تەلجاننىڭ قولىنا تيگiزۋدi قايتا-قايتا ەسكەرتەدi. بiراق...

تiلەگەن تiلەكتiڭ ءبارiن جاراتقان يەم قابىل ەتە بەرە مە. بەيiلi - پەيiلگە، نيەتi - پيعىلعا اۋىسقان مىسىق تiلەۋ زامانىنىڭ «سايقال مiنەزiنە» سايكەس، بۇل قولجازبالار «سۇعاناق سۇرلاردىڭ» قولىنا تيدi. حاتتا اتى-ءجونi كورسەتiلگەن ادامداردىڭ iشiندە سەنiمسiزدەرi دە، ارانداتۋعا دايىن تۇرعاندارى دا بار ەدi - دەگەنiمiزدiڭ استارى وسىندا. بۇل ءوزi جان-جاقتى تياناقتى تالداۋدى قاجەت ەتەتiن:
نەنi ءسۇيدiم، دۇنيەدە نەدەن كۇيدiم،
قازىسى ونىڭ - ارىم مەن بiر-اق قۇداي،-
دەپ اباي ايتقانداي ءتۇبiرلi ماسەلە.

سوندا دا، ادەبيەت تاريحى دالەلدەگەن شىندىققا جۇگiنسەك، مۇحتاردىڭ قىزىلورداعا جولداعان شىعارمالارى ناعىز «قىرسىقتى قىزىل كوزدiڭ» ءوز قولىنا ءتۇستi. اتالمىش حاتتا اتى اتالعان «عابباس» دەگەن ادام - عابباس توعجانوۆ بولاتىن. اسا اۋقاتتى شاڭىراقتان شىققان، وقۋى تەرەڭ، باستاپقىدا «الاش» تۋىنىڭ استىنداعى بەلسەندi جاستىڭ قاتارىندا جۇرگەن عابباس توعجانوۆ جيىرما ەكi - جيىرما بەسiنشi جىلداردىڭ اراسىندا ءابدiراحمان بايدiلدين مەن ءسابيت مۇقانوۆقا قوسىلىپ، «كەڭەسشiل كەدەيدiڭ» شوقپىتىن كيiپ شىعا كەلدi. قازاقتىڭ تۇڭعىش ماماندانعان ادەبيەت سىنشىسى رەتiندە اتى تاريحتا قالاتىنى انىق. الايدا، پاراسات پايىمىنا سالساڭ، عابباس توعجانوۆتىڭ اقىلعا سالىپ شايقاعانى - كوركەم وي ەمەس، ساياساتتىڭ «سارى سۋى» ەدi. سول كەزدە ادەبيەتتiڭ سويىلىن وڭدى-سولدى سiلتەپ، ماعجان مەن جۇسiپبەكتi, مۇحتاردى بىلاي قويىپ ابايدىڭ ءوزiن «سiلەيتiپ» تاستاعان بولاتىن. مۇحتاردىڭ:

«تاپسىرعان نارسەنiڭ ءبارi عابباسقا بەرiلسە، ارينە، ونىڭ ەشقايسىسىنىڭ دا تەزiرەكپەن اياعى جەرگە تيمەيدi. ويتكەنi ءبارiن جيناعاندا ول كوپ ماتەريال بولماق جانە جازۋ - مەنiڭ جازۋىم. وقىپ شىعۋ قيىن. كوپ ۋاقىتتى الادى. عابباس ۇنەمi سوعان قاراپ وتىرعان كiسi ەمەس. باسقا دا قىزمەت الاڭى بار. سوندىقتان، بۇل مەنiڭ سوزدەرiمە جاساعان «قۇرمەتتi ايداۋ» ەسەپتi بولۋعا كەرەك»،- دەپ ەمەۋiرiن تانىتۋى دا سوندىقتان بولاتىن.
مۇحتاردىڭ بۇل كۇدiگi ورىندى ەدi جانە «قاۋپiڭ نەدەن بولسا - قاتەرiڭ سودان» دەگەننiڭ كەرi ناقتى كەلدi. قۋجاق - گولوششەكين قازاق ۇلتىنىڭ ۇستiنەن «كiشi وكتيابردiڭ» ۇلكەن داۋىلىن سوقتىردى دا، مۇقىم حالىقتى ويلاعانىنداي ەتiپ «ەسiنەن تاندىردى». سونىڭ ناتيجەسiندە عىلىمنىڭ الiپپەسiن ەندi عانا اشقان، بiلiمنiڭ بۋى ەتiنەن ءوتiپ، سۇيەگiنە جەتپەگەن «جۇمىسشى ينتەلليگەنتتەر» شىقتى. بۇرىن ءاليحان مەن احمەتكە ءسوزiن ۇستاتقان قازاق ەلi, ەندi ساعىر كامالوۆ، عابباس توعجانوۆ، وراز يساەۆ، ءابدiراحمان بايدiلدين iسپەتتi شالا قارپىلعان «يدەولوگتاردىڭ» اۋزىنا قارادى. لەنينگرادتا «كiتابiم قاشان شىعادى» دەپ ۇمiتتەنiپ جۇرگەن مۇحتاردىڭ قولجازباسىن ولار قىزىلوردادا وتىرىپ قاعىپ الىپ:

«شىعارمانىڭ ساياسي باعىتى ونىڭ اۆتورىنىڭ قانداي اعىمدى ۇستاناتىنىنا تiكەلەي بايلانىستى. الدىن-الا شىعارىلعان ەسەپ بويىنشا، ۇلتشىل-جازۋشىلار 14, كازاپپ-تىقتار - 16 جانە جولبيكەلەر 9 كiتاپ شىعاردى... سونىڭ iشiندە ۇلتشىلداردىڭ وكiلدەرi ءار سالانى قامتىعان (بايتۇرسىنوۆ، اۋەزوۆ، كەمەڭگەروۆ، وماروۆ، اباي (!!!), جۇماباەۆ). ۇلتشىلدار دالا مەن قازاق حالقىنىڭ ءومiرiن تاپتىق مۇددەدەن تىس، بوياۋىن سiڭiرە جىرلايدى، ءسويتiپ، ءوزiنiڭ قالامىن كەڭەس وكiمەتiنە قارسى باعىتتايدى»،- دەپ يدەولوگيالىق قاقپاقىلعا ءتۇسiردi, ياعني، قولجازبا حالىقتىڭ قولىنا تيمەي جاتىپ، ونىڭ ماڭدايىنا قارعىس تاڭباسىن باستى.

سول جىلدارى قۋجاق - گولوششەكيننiڭ ۇكiم شىعاراتىن مiنبەسiنە اينالعان «سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتiندەگi بۇل ماقالانىڭ اۆتورى ساعىر كامالوۆ ەدi. ول ناعىز كەڭەستiك جانە گولوششەكيندiك «ەستەن تاندىرۋ» رۋحىندا تاربيەلەنگەن «اق جۇرەكتiڭ» ءوزi بولدى. تاپتىق كۇرەس يدەياسى كوزiن تۇمانداتقانى سونداي، «الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ كوسەمدەرiنiڭ قاتارىنا ابايدى دا قوسىپ جiبەردi. مۇحتار دايىنداعان ابايدىڭ ەكi تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ جارىق كورمەي قالۋىنا بiردەن-بiر كەسiرiن تيگiزگەن وسى ساعىر كامالوۆتىڭ اتالمىش گازەتتە جاريالانعان «ابايدىڭ بۋرجۋازيالىق كۇل-قوقىسىن ىسىرىپ تاستاۋ كەرەك» - دەگەن ماقالاسى-تىن. ەل-جۇرتتى «ەستەن تاندىرامىز» دەپ ءجۇرiپ وزدەرiنiڭ «ەستەرiنەن تانىپ»، «ەسiرiككە» قالاي اينالعانىن بiلمەي قالدى. قولجازبالارى عابباس توعجانوۆقا تاپسىرىلعاندا مۇحتاردىڭ:
«بۇل مەنiڭ سوزدەرiمە جاسالعان «قۇرمەتتi ايداۋ» ەسەپتi بولۋعا كەرەك»،- دەپ كۇدiكتەنۋi ورىندى.

ونىڭ بۇل ويلاعانى ءدال كەلدi. «قاراش - قاراش وقيعاسى» مەن «قيلى زاماننىڭ»، «حان كەنەنiڭ» قولجازباسى قولىنا تۇسiسiمەن عابباس توعجانوۆ ونى جارىققا شىعارۋدىڭ ورىنىنا، كەرiسiنشە، بەسiگiندە تۇنشىقتىرۋعا ۇمتىلدى. قالايدا گولوششەكيننiڭ كوزiنە ءتۇسۋ ءۇشiن سول كەزەڭدەگi «شالا پiسكەن يدەولوگتار» ءوزiنiڭ ماقالالارىن جاپپاي ورىس تiلiندە جازىپ، «سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتiنە جاريالاۋعا قۇلشىندى. ءدال وسىنداي «سىباعانى» عابباس توعجانوۆ سوناۋ لەنينگرادتا جاتقان مۇحتارعا دا تارتتى. ول مۇحتاردى قازاقستانعا كەلتiرمەۋ ءۇشiن، قايتىپ ساياسي-مادەني ساحناعا شىعارماي، جولىن كەسiپ تاستاۋ ءۇشiن الدىن-الا بايبالام سالىپ، ۇكiمiن شىعارىپ قويدى. «الاش iسiن» الدىعا تارتا وتىرىپ، عابباس توعجانوۆ ءباسپاسوز ارقىلى مۇحتاردى رەسمي تۇردە حالىق جاۋى دەپ جاريالادى. ول:

«وسىدان بiراز عانا 3-4 جىل بۇرىن - بiزدiڭ ۇلتشىلدارىمىز: ونەر، ونىڭ iشiندە ادەبيەت - ساياساتقا باعىنبايدى; ولار: ءبىزدى ساياسات، تاپتىق تارتىس مۇددە قىزىقتىرمايدى، قازاق ادەبيەتi ءوزiنiڭ الدىنا تاپتىق مۇددەدەن جوعارى جالپى ۇلتتىق مۇددەنi مiندەت ەتiپ قويادى - دەپ داۋرىققان بولاتىن. قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ جاس يدەولوگتارى - اۋەزوۆ، د.ىسقاقوۆ، ايماۋىتوۆ جانە ولاردىڭ كومپانيالارى وسىلاي دەپ جازدى. ال، سادۋاقاسوۆ بولسا بiزدiڭ كەڭەستiك ادەبيەتiمiزدi ۇلتشىلدارسىز - اۋەزوۆسiز، ايماۋىتوۆسىز جانە كەمەڭگەروۆسiز كوز الدىنا ەلەستەتە المايدى. ونىڭ ويىنشا، ۇلتشىل-جازۋشىلار ۇلتارالىق تاقىرىپتا قازاق ەڭبەكشiلەرiنiڭ تiلەگiن قاناعاتتاندىراتىن پايدالى شىعارمالار جازۋى ابدەن مۇمكiن ەكەن. مۇنىمەن دە قاناعاتتانباي، ول بiزدiڭ ۇلتشىل يدەولوگياداعى اقىن ماعجان جۇماباەۆتi - ايگiلi ۇلتشىلدى، بiر كەزدەگi كونتررەۆوليۋتسياشىلدى اشكەرەلەۋiمiزگە دە قارسى»،- دەپ جازدى.

ارينە، بۇل دوستىقتان تۋعان «يگi تiلەك» ەمەس. ال ادامگەرشiلiك تۇرعىدان العاندا ساتقىندىق ەدi. وزiنە سەنiپ تاپسىرعان قولجازبانى ەشقانداي رەسميلiكتi ساقتاماي قۇرباندىققا شالۋى - زاڭ بويىنشا قىزمەت بابىن جەكە باسىنىڭ مۇددەسi ءۇشiن، كەك الۋعا پايدالاندى دەگەن ايىپ تاعىلۋعا تيiستi ازاماتتىق قىلمىس ەدi. الايدا، ازاماتتىقتىڭ ءوزiن «تاپ كۇرەسكەرi»، «جازالاۋشى» دەپ تۇسiنگەن اق جۇرەكتەرگە ەشقانداي زاڭ جۇرمەيتiن. ونىڭ ۇستiنە ءدال وسى كەزدە جۇسiپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبiلەك»، مۇحتار اۋەزوۆتiڭ «قيلى زامان»، «حان كەنە» iسپەتتi وتارلاۋ ساياساتىن اشكەرلەگەن الەمدiك كوركەم وي دەڭگەيiندە جازىلعان شىعارمالارى دۇنيەگە كەلiپ ەدi. مۇنداي اسەرi مول قۋاتتى تۋىندىلار كەڭەسشiل، تاپشىل يدەولوگتاردىڭ توبە شاشىن تiك تۇرعىزدى. ولار ءۇشiن ەڭ قاۋiپتi «قىلمىس» وسى بولاتىن.
ۇلتتىق مۇددە - ولار ءۇشiن جات، ەڭ جەككورiنiشتi ۇعىم ەدi. ال، مۇحتار مەن سماعۇلدى بۇل كەزدە مۇلدەم باسقا ماسەلە الاڭداتىپ ءجۇر ەدi. سماعۇل وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى قىزمەتiنەن بوساتىلىپ، ونىڭ دا تاعدىرى بەلگiسiز بولىپ تۇرعان ءسات ەدi. الايدا اشىق كۇرەستەن تايساقتامايتىن وتتى ازامات قىزمەت ۋايىمىنىڭ ءبارiن ىسىرىپ تاستاپ، ماقساتتى جۇمىسىن اتقارا بەردi. ول بارلىق جازۋشىلارعا، ونىڭ iشiندە جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆكە ومiرباياندىق، شىعارماشىلىق ماسەلەلەرگە قاتىستى بiرنەشە سۇراقتار جiبەرiپ، سوعان سۇيەنە وتىرىپ العى ءسوز جازىپ، ولاردىڭ شىعارمالارىن ماسكەۋدە ورىس تiلiندە شىعاردى. سول كەزدە جولداعان انكەتالار قازiر م.اۋەزوۆتىڭ مۇراجايىندا ساقتاۋلى. ال مۇحتاردىڭ جوعارىداعى حاتىنا مىناداي جاۋاپ جازدى.
«جiبەرۋشi: تاشكەنت، دالينسكايا، 14. سماعۇل سادۋاقاسوۆ.
الۋشى: لەنينگراد ق.، ورتالىق، دەكابريستەر كوشەسi, 14, 1 پاتەر. اۋەزوۆ مۇحتارعا.
مۇحتار!

سەنiڭ سوڭعى حاتىڭدى باياعىدا السام دا، وعان جاۋاپ جازۋعا جاڭا عانا مۇرشام كەلiپ وتىر. بiزدە ازداعان وزگەرiستەر بار. مەن پەدۆۋزدان كەتتiم، بۇگiن قىزىلورداعا جول جۇرمەكپiن، ال ونداعىلار قايدا جiبەرەدi - بiلمەيمiن. مەنiڭ ورىنىما ءالi ەشكiمدi قويعان جوق، ۋاقىتشا بiزدiڭ باسقارما مۇشەلەرiنىڭ بiرەۋi قالادى.

ەندi, سەنiڭ بiزگە قىزمەتكە كەلۋiڭ تۋرالى ماسەلەدە وزگەشەلiك بولۋى مۇمكiن. وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى تاياۋدا بۇنداعى جاڭا ديرەكتورعا: ەندi بۇل ارادا ەشكiمدە قالمايدى - دەپتi, بارiمiزدە سولاي ويلايمىز. سوندىقتان دا سەنiڭ تاشكەنتكە كەلۋiڭ رەسمي ەمەس جولمەن راستالدى. بiزدiڭ الماتىعا كوشەر-كوشپەسiمiز ءالi شەشiلگەن جوق. وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ايتۋى بويىنشا، تاياۋدا كوشۋiمiز كەرەك، بiراق تا ناقتى ەمەس.

پاتەر جونiنەن قام جەمە - پەدۆۋزدىڭ ءوز ءۇيi بار. مەن تۇرعان ۇيدە بiر ۇلكەن دە كەڭ بولمە بار. ونىڭ ۇستiنە مەنiڭ ءۇيiم ءۇش بولمە، سونىڭ بiرەۋiن ساعان بوساتىپ بەرۋiمە بولادى. ليزا تاشكەنتتە قالادى، ول ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعىپ كەتە المايدى. سوندىقتان دا مەن قايدا كەتسەم دە جالعىز كەتەمiن. ەگەردە قىزىلوردا كەلiسiم بەرسە - تاشكەنتتە قالامىن.

جiبەرگەنiڭدi الدىم. قۋانا-قۋانا سالەم جولدايمىن. ەگەردە بۇل حات بولماسا، مەن ساعان رەنجيتiنiم انىق ەدi. «ەڭبەك ءجۇرiپ جاتىر». جۋراب جونiندە پiكiر تالاسىن وتكiزدiم، بايانداما جاسادىم. ادام كوپ بولدى. مەن وزiمە-ءوزiم قاناعاتتانبادىم. مەن جاقسى-اق دايىندالدىم، بiراق ادەتتەگiدەي 40-50 عانا كiسi بولاتىن شىعار دەپ ويلاعانمىن. بiراق تا 300-400 قارالى ادام جينالدى. ءسوزiمنiڭ قورىتىندىسىندا ءوزiمنiڭ بەدەلiمدi ساقتاپ قالعانداي كورiندiم. جورا پiكiر تالاسىن ۇيىمداستىرماقشى، مەن وندا بايانداما جاساماقپىن، ال ساكەن قوسىمشا بايانداما جاساماق.
ازiرشە، ءسۇيiپ قۇشاقتادىم - سماعۇل.
كەلەسi حاتتى قىزىلوردادان جازامىن. سماعۇل».

حاتتىڭ مازمۇنى ايتىپ تۇرعانىنداي، بۇل سماعۇلدىڭ قازاقستانداعى ساياسي ساحنادان مۇلدەم قۋدالانۋىنىڭ باسى ەدi. ونىمەن كۇرەسۋگە ەشقانداي شاراسى قالماعان گولوششەكين ءوزiنiڭ قولىنداعى ەڭ سوڭعى مۇمكiندiكتi پايدالانىپ، سماعۇل سادۋاقاسوۆتى بارلىق قىزمەتتەن الىپ تاستادى. سونشاما كۇش شىعارىپ، جانىن سالىپ جۇرگەن تۇڭعىش جوعارى وقۋ ورىنىنىڭ رەكتورلىعىنان دا ىسىردى. وعان سماعۇلدىڭ «كوممۋنيستiك كولونيزاتورلىققا» قارسى جازىلعان «ۇلتتار مەن ۇلتجاندىلار» تۋرالى ماقالاسى سەبەپ بولدى. «بۋرجۋازيالىق دەموكراتيالىق كوزقاراستىڭ كوسەمi رەتiندە اشكەرەلەگەن» ك.تابولوۆتىڭ ماقالاسىنان كەيiن، تاشكەنتتەگi جوعارى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى I. قابىلوۆ:

«بۇل ۇلت ماسەلەسi جونiندەگi بولشەۆيكتiك، لەنيندiك تانىمعا قارسى ارەكەت... سوندىقتان دا سادۋاقاسوۆ جولداستى بۇدان ءارi قاراي قازاق پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورىنىنىڭ رەكتورى مiندەتiندە قالدىرۋدىڭ ەشقانداي قاجەتi جوق ءارi مۇمكiن ەمەس»،- دەپ ورەكپiدi.

سونىڭ ناتيجەسiندە، ءالi جوعارى بiلiم الىپ كورمەگەن I.قابىلوۆ پارتيانىڭ اتىن جامىلىپ، ءوزi ۇيىمداستىرعان ينستيتۋتتان سماعۇلدىڭ ءوزiن شەتتەتتi. سماعۇل سادۋاقاسوۆ قىزىلورداعا بارعان سوڭ دا مارقادام تاپپادى. اقىرى ماسكەۋگە جول تارتتى. وندا حالىق كوميسسارياتىنىڭ سالاارالىق جاۋاپتى مامانى رەتiندە قىزمەت اتقارا ءجۇرiپ، تەمiر جول ينستيتۋتىن ءتامامدادى. 1933 جىلى «دنەپروسترويدىڭ» قۇرلىس باسقارماسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇرگەن كەزiندە «كۇكiرت قىشقىلى گازىمەن» ۋلانىپ، كرەملدiڭ اۋرۋحاناسىندا قايتىس بولدى. «بۇكiلوداقتىق اقساقال» م.ي.كالينيننiڭ ءوزi قوشتاسۋ ازاسىنا قاتىستى. سماعۇلدىڭ قازاسىن دارiگەرلەر «وندiرiستiك ۋلانۋدىڭ» قاتارىنا جاتقىزدى.

الايدا، ونى سول كۇندەرi ماسكەۋدە كورگەن، اڭگiمەلەسكەن، كرەملگە شىعارىپ سالعان ادامداردىڭ ەستەلiگiنە جۇگiنسەك، سماعۇل ءوزiنiڭ دەنساۋلىعى تۋرالى ەشكiمگە ەشتەڭە دەپ شاعىمدانباعان. ول كرەملگە كيiممەن كiرiپ، كەبiنگە ورانىپ شىققان. ەگەردە، تۋرا سول كەزدەگi كرەملدiڭ iشiندەگi «وندiرiستiك ۋلانۋمەن» قازا تاپقانداردىڭ قاساقانا ۋلانىپ ولتiرiلگەنi تۋرالى قۇپيالاردىڭ اشىلىپ جاتقانىن ەسكەرسەك; سونداي-اق س.سادۋاقاسوۆتىڭ جيىرما ەكiنشi جىلى سەمەي وبلىسىن سiبiر رەۆكومىنان قازاق اسسر-نiڭ قۇرامىنا كiرگiزگەنiن، ىلە-شالا «كەنەنىڭ» - ەجوۆتىڭ اتسالىسقانىن قاپەرگە الساق، ال سول «كەنەنiڭ» ورمەلەي-ورمەلەي كرەملگە كەلiپ، نكۆد-نىڭ «كوسەمiنە» اينالعانىن ايتساق، سماعۇلدىڭ كiمنiڭ قولىنان قازا تاپقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. راس، «كۇكiرت قىشقىلى گازىمەن» سماعۇلدىڭ ۋلانۋى مۇمكiن. بiراق، «وندiرiستiك ۋلانۋ» بولسا، وندا سماعۇل سادۋاقاسوۆ «دنەپروسترويدىڭ» اۋرۋحاناسىندا دۇنيە سالۋى كەرەك ەدi عوي. ال سماعۇلدىڭ تاڭەرتەڭ كرەملگە امان كiرگەنi, كەشكە قاراي ولگەنi انىق. ارينە، بۇل دەربەس اڭگiمە. ءتۇپتiڭ-تۇبiندە شىندىقتىڭ اشىلاتىنى كامiل. ءوزiنiڭ زەرتتەۋشiسiن كۇتiپ تۇرعان، ۇرپاققا پارىز مiندەتتiڭ بiرi وسى.

مiنە، تۇلعالى تۇقىرتۋدىڭ قۇربانى بولعان وسىنداي ازامات جازىقسىزدان جازىقسىز زامان ورتiنە شالىندى. ول ءورت مۇحتاردى دا قامتىدى. جۇبانىشتى بiر جاي سول: وسىنداي قاربالاس شاقتا كوكشەتاۋدان باسپانىڭ باس رەداكتورى بولىپ كەلگەن ورمان قىزمەتكەرi عابيت مۇسiرەپوۆ مۇحتاردىڭ «قيلى زامانىن» ەشكiممەن اقىلداسپاستان تەرۋگە جiبەردi. كiتاپ «الاش iسi» رەسمي تەرگەۋگە الىنىپ، بايتۇرسىنوۆتار قاماۋعا الىنعانشا جارىق كورiپ ۇلگەردi. «سۇعاناق سۇر» پوۆەسi سول كۇيi «سۇعاناقتاردىڭ» شەڭگەلiنە ءتۇسiپ، iز-ءتۇزسiز كەتتi. ال، «حان كەنە» ساحناعا قويىلمادى. استانا - الماتىعا اۋىستى. ەگەر مۇحتار مۇندا كەلسە، بiردەن اباقتىنىڭ ەسiگiن اشار ەدi. سوندىقتان دا، تاشكەنتتەگi ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتiنە جول تارتتى. «قۋجاقتىڭ» قۇرىعى وندا دا قۇتقارمادى. ءسويتiپ، ول «ورتا ازيا باسماشىلارىنىڭ يدەولوگيالىق جەتەكشiسi» بولىپ شىقتى دا، تۇرمەگە ءتۇستi.

(جالعاسى بار)
Abai.kz