Internet-konferensiyamyzdyng kezekti qonaghy «TÝRKSOY» Týrki mәdeniyeti halyqaralyq úiymynyng tóraghasy Dýisen Qaseyinov oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdargha jauap beruin ayaqtap otyr.

Dýisen  Qorabayúly konferensiya barysynda «týrik» jәne «týrki» ataularyna qatysty oiyn jetkize kelip bylay deydi: ««Týrik» degen bir sózdi ekige bólgen bógdeler. «Týrik» te «týrki» de bir úghymnyng eki balamasy. Qazirgi qoldanysta «týrik» bir últtyng atauyn, «týrki» superetnostyng atauyn beredi. «Týrki» - keyin shyqqan sóz. Radlov kezinde "Opyt slovarya tureskih narechiy" dep ataghan ataqty enbegin. Óitkeni, ol kezde "turkskiy" degen (yaghni, «týrki» degen) úghym mýlde bolmaghan. Barlyq týrki halyqtarynyng jalpy atauy «týrik» bolghan. Keyin Týrkiya Respublikasy qúrylghasyn (1923 jyly), bizderdi týrikterden ajyratu ýshin «týrki» atap ketken. Týbi bir ataugha toqtaghanymyz abzal. Qazir, ókinishke qaray, «týrik - týrki» balamalaryn dereu bir izge týsiru qolymyzdan kelmeydi. Árkim óz bilgeninshe qoldana berse  -  esh óreskeldigi joq deymin».

- Týrki júrtynda eki til qazaq tili men týrik tilining biri jetekshi boluy kerek desedi bireuler. Osy ózi arandatushy pikir emes pe, әlde múnda bir shyndyq bar ma?

Internet-konferensiyamyzdyng kezekti qonaghy «TÝRKSOY» Týrki mәdeniyeti halyqaralyq úiymynyng tóraghasy Dýisen Qaseyinov oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdargha jauap beruin ayaqtap otyr.

Dýisen  Qorabayúly konferensiya barysynda «týrik» jәne «týrki» ataularyna qatysty oiyn jetkize kelip bylay deydi: ««Týrik» degen bir sózdi ekige bólgen bógdeler. «Týrik» te «týrki» de bir úghymnyng eki balamasy. Qazirgi qoldanysta «týrik» bir últtyng atauyn, «týrki» superetnostyng atauyn beredi. «Týrki» - keyin shyqqan sóz. Radlov kezinde "Opyt slovarya tureskih narechiy" dep ataghan ataqty enbegin. Óitkeni, ol kezde "turkskiy" degen (yaghni, «týrki» degen) úghym mýlde bolmaghan. Barlyq týrki halyqtarynyng jalpy atauy «týrik» bolghan. Keyin Týrkiya Respublikasy qúrylghasyn (1923 jyly), bizderdi týrikterden ajyratu ýshin «týrki» atap ketken. Týbi bir ataugha toqtaghanymyz abzal. Qazir, ókinishke qaray, «týrik - týrki» balamalaryn dereu bir izge týsiru qolymyzdan kelmeydi. Árkim óz bilgeninshe qoldana berse  -  esh óreskeldigi joq deymin».

- Týrki júrtynda eki til qazaq tili men týrik tilining biri jetekshi boluy kerek desedi bireuler. Osy ózi arandatushy pikir emes pe, әlde múnda bir shyndyq bar ma?

- Óz basym búndaydy estigen emespin. Alayda, naqty jaghdaygha qarasaq, songhy jyldary týrik tilining qoldanylu ayasy tez keneyip keledi. Al, qazaq tili, ókinishke oray, óz memleketimizding ishinde jetekshi tilge ainala almay otyr. Múnday jaghdayda eki tildi salystyru orynsyz.

- Siz basqaryp otyrghan úiymgha belsendi qatysatyn qay memleket, qalys qalatyndary bar ma?

- TÝRKSOY halyqaralyq úiymynyng qúrushy mýsheleri 6 tәuelsiz týrki memleketi. Olar: Ázirbayjan, Qazaqstan, Qyrghyzstan, Ózbekstan. Týrkimenstan jәne Týrkiya. Búlargha Reseyding 6 avtonomiyalyq respublikasy (Altay, Bashqúrtstan, Hakas, Tatarstan, Tyva, Saha), Gagauyz Yeri (Moldova) jәne Soltýstik Kipr Týrik Respublikasy baqylaushy mýsheler retinde qosylady.  Jalpy sany 14 respublika. Mәrtebesine qaramastan sharalarymyzgha barlyq memleketterdi qatystyrugha tyrysamyz. Búdan bólek TÝRKSOY-gha mýshe bolmaghan týrki úlystarymen de tyghyz qarym-qatynastamyz. Mәselen, Reseydegi qarashay, balqar, noghay, qúmyq, shuvash, Ukrainadaghy qyrym tatarlary, qarayym, Qytaydaghy úighyr halyqtarymen mәdeny baylanystamyz. Býginge deyin TÝRKSOY-dyng eng kóp, eng kólemdi sharalary Týrkiya, Qazaqstan, Ázirbayjan respublikalarynda ótkizildi. Oghan qaramastan, barshanyng húqyghy da, dauysy da, mindettemeleri de ten, eshkimning basymdyghy joq, bәri birdey.

- Byltyr Elordamyz Týrki mәdeniyetining astanasy bolypty ghoy, sony kesheli beri estip otyrmyn.Týrki mәdeniyetine astana bolyp Astanamyz ne bitirdi?

- Aqparat alu ýshin ótken jylghy gazet-jurnaldardy qarasanyz bolady. Astana әkimdiginen, Mәdeniyet jәne aqparat ministrliginen mәlimet alynyz, qajet bolsa. Qyruar shara, kóp júmys atqaryldy. Teledidardan da, BAQ-tan da kórinis tapty kezinde. Qysqa aitsam, bir jyl ishinde Astanada TÝRKSOY Suretshiler kezdesui, TÝRKSOY fotosuretshiler kezdesui, TÝRKSOY-gha mýshe elderding YuNESKO últtyq komissiyalarynyng 3-shi otyrysy, Týrki әlemi Ádeby jurnaldarynyng kongresi, Mýsinshiler biyennalesi, týrki halyqtary muzykasyna qatysty birneshe festivali t.b. ótkizildi. Últ mәdeniyetindegi janalyqtardy, elde otyryp estimegeniniz qyzyq eken.

- Dýiseke, Týrkiyanyng irgesindegi Arab elderinde ýlken qoghamdyq-sayasy ózgerister bolyp jatyr. Búl tolqulardyng sebebin qauymdastyq bile bastady. Álem ýlken ózgeristing aldynda túrghanyn barlyghymyz sezip jýrgendeymiz. Qúday betin ary qylsyn, biraq eger anau - mynau jaghday bolyp ketse, býgin birin-biri bauyrym, qandasym dep otyrghan Týrki elderi bir-birine "jau" bolyp shygha keledi. Sebebi ODKB-nyng kez-kelgen eline soghys ashylsa, qalghan mýsheleri odaqtasy jaghyna shyghyp, sonyng soyylyn soghugha mindetti bolady (ODKB sharty solay). Al Týrkiya siyaqty týrki eli mysaly NATO-nyng mýshesi... Sonda deymin de, jaghdayymyz qalay bolady erten!? Dýiseke, jaman yrym bastayyn degen oiym joq! «Aytsam tilim syrqyraydy, aitpasam dilim syrqyraydy» -degendey jaghdayda otyrmyn. Rahmet !

- Siz aitqanday qauipterding bary ras. Sonday jaghdaygha dushar bolmau ýshin Elbasymyz bastap, Qazaqstan ýkimeti jýrgizip otyrghan kópvektorly sayasat asa qajet baghyt dep bilem. Bizding geografiyalyq jaghdayymyz osyghan mәjbýrleydi. «Týrki elderi bir-birine jau bolady» dep qorqudyng qajeti joq. Biz birjaqtylyqtan adamyz. Týrkiya NATO mýshesi bola túra, týrki respublikalarymen yntymaqtastyghyn jyldan-jylgha kýsheytip kele jatyr. Biz Keden odaghyna kirsek te, Týrkiyadan bas tartqanymyz joq.

- Dýiseke, "týrki" me, әlde "týrik" pe?  Sizding qazaqshanyz Oljastyng ar jaq, ber jaghynday deydi. Ras pa?

- «Týrik» degen bir sózdi ekige bólgen bógdeler. «Týrik» te «týrki» de bir úghymnyng eki balamasy. Qazirgi qoldanysta «týrik» bir últtyng atauyn, «týrki» superetnostyng atauyn beredi. «Týrki» - keyin shyqqan sóz. Radlov kezinde "Opyt slovarya tureskih narechiy" dep ataghan ataqty enbegin. Óitkeni, ol kezde "turkskiy" degen (yaghni, «týrki» degen) úghym mýlde bolmaghan. Barlyq týrki halyqtarynyng jalpy atauy «týrik» bolghan. Keyin Týrkiya Respublikasy qúrylghasyn (1923 jyly), bizderdi týrikterden ajyratu ýshin «týrki» atap ketken. Týbi bir ataugha toqtaghanymyz abzal. Qazir, ókinishke qaray, «týrik - týrki» balamalaryn dereu bir izge týsiru qolymyzdan kelmeydi. Árkim óz bilgeninshe qoldana berse  -  esh óreskeldigi joq deymin. Biraq birte-birte jónge kelemiz dep oilaymyn. Al mening qazaqsham turaly meni jaqsy tanityndardan súranyz. Qazaqsha sóileytin otbasynda tuyp óstim. Ras, orys mektebinde, JOO-da oryssha bilim aldym. Mәskeude oqydym. Meksikada júmys istedim. Qyzmette de ylghy orystildi ortada boldym. Alayda, eshqashan ana tilimdi úmytqan emespin. Mening qazaqshamdy synaghynyz kelse, +903124910100 telefonyna Ankaragha, TÝRKSOY shtab-pәterine habarlasynyz.

Týrki tilderin zertteushi ghalym, talantty aqyn retinde әlemge tanylghan Oljas Sýleymenov aghamyzdy da «til bilmeydi» dep túqyrta beruding jóni joq. Qazaqta on Oljas joq, bir-aq Oljas bar. Bardyng qadirin bileyik, aghayyn.

- Dýisen agha, Preziydent Nazarbaevtyng tikeley bastamasymen qúrylghan jalpytýrkilik halyqaralyq úiym Týrki Kenesining bolashaghy qanday? Onyng qatary basqa elderding esebinen tolyghuy mýmkin be? Jalpy týrki integrasiyasynyng bolashaghy bar ma?

- Týrki Kenesi turaly pikirimdi jogharyda aittym. Oghan qosa aitarym, týrki integrasiyasy salasynda neshetýrli úiymdar kóbeye berse jaman bolmaydy. Júmys bastan asyp jatyr ghoy. Ár baghyt boyynsha qanshama júmys istelui kerek. Birigudi mәdeniyetten, ghylymnan, ónerden, til-әdebiyetten, ekonomikadan bastau kerek, sayasilandyrmay-aq.

- Dýiseke, armysyz! Sizding týrki әlemine abyroyynyz ben bedeliniz jetkilikti. Sizge úsynys: Byiyl Nauryzdy Astanada týrkiler ýshin festivali retinde ótkizeyik. Kóp shyghyn kerek etpeydi, tek týrkilerding jastary men ónerpazdaryn jinasaq jetkilikti. Nauryz - keminde tórt myng jyldyq tarihy bar mereke, parsydan góri týrkilerding qatysy orasan. Ol jayynda biraz zerttedim. Biraq Nauryzdy tiriltu jalghyz mening qolymnan keler emes. Birigeyik. Serik Erghali, mәdeniyettanushy. Astana. http://www.facebook.com/serk.yergali

- Seke, maqalalarynyzben tanyspyn. Nauryzdy әr týrki respublikasy jeke-jeke ótkizuge kedergi joq. Oghan olardyng jaghdaylary da jeterlik. Astana әkimi IYmekene kelsek, ol azamat búnday isterding eldik mәnin tereng týsinetin kisi. Astana әkimshiligi tarapynan naqty úsynys týsip jatsa, qoldaugha dayynbyz. Al, TÝRKSOY halyqaralyq úiymynyng eng basty baghyttarynyng biri de osy Nauryz merekesin әlemdik dengeyge shygharu. Osy maqsatta 2010 jyly Evropada Brusselide, Parijde, YuNESKO ortalyghynda,  2011 jyly Niu-Yorkte, Vashingtonda,   BÚÚ ortalyghynda  8-10 týrki elining 150-den astam ónerpazynyng qatysuymen Nauryzdy atap óttik. Biyl Nauryzdy týrkilerding Bas meyramy retinde әueli Týrkiyada, sodan song Angliyada (sondaghy týrki diasporalarynyng qatysuymen)  ótkizudi josparlap otyrmyz.

- Dýiseke, byltyr Týrki elderi әdeby basylymdarynyng bas redaktorlary forumy Astanada ótti. Ol biyl da óte me? Ótse, qay qalada,  qay elde?

- Iya, Týrki elderi әdeby jurnaldary Bas redaktorlarynyng 5-shi kongresi 2012 jyly 23-24 qarashada Astanada ótkizildi. Biylghy kongresti kýzde Týrkiyanyng Eskishehir qalasynda ótkizudi josparlap otyrmyz. Búl qala biyl «Týrki mәdeniyetining astanasy» etip jariyalandy. 2014 jyly Tatarstan astanasy Qazan qalasynda ótedi. Joba osylaysha jalghasa beredi.

- Týrkilerding Qazaqstanda ótetin sharalaryna tuys halyq, az halyq noghaylardy da shaqyrsanyzdarshy.N.M.M.

- Jogharyda aitqanymday, biz úiymdastyrghan sharalarymyzdyng bәrine noghay, qúmyq, qarashay, balqar t.b. bauyrlarymyzdy qatystyrugha tyrysudamyz. Mәselen, 2010 jyly balqar aqyny Kazym Mechiyevtin, 2011 jyly qarashay aqyny Ismayyl Semenovtyng mereytoylaryn Týrkiyada jәne Reseyde ótkizuge atsalystyq. Qyrym tatarlary men noghaylargha ortaq «Mamay» dastanyn týrikshe, noghaysha basyp shyghardyq. Degenmen, búl iske bizden de basqa qoghamdyq úiymdar, jeke kisiler, diasporalar atsalyssa óte dúrys bolar edi. Tuystarymyzdy halyq bolyp qadirlep, bauyrymyzgha tartsaq qana shynayy dostyq ornaytynyna senemin.

- Dýiseke! Qazaqstanda latyn qarpining birneshe nýsqasy bar.Sonyng ishinde IT eng jana tәsiline negizdelgen jәne basqa týrki elderindegi әlipby qiyndyqtaryn joigha kómektesetin professor Altynbek Shәripbay núsqasy erekshe dep bilemiz. 80 mln týrik últy da búryn bekitilip ketken alfaviytin әlemdik kompiuterlik baghdarlama jýiesine kiriktire almay otyr dep esepteymiz. Al, әzirbayjan, ózbek, týrkimen artyq әrip kirgizemiz dep, HHI ghasyrda óz IT mamandarynyng kýlkisine qalyp otyr. Mәsele - HHI ghasyrmen, ghalamdanumen qatar jýrude. A.Shәripbay 100 mln sóz engen qazaq prozasyndaghy teksti qazirgi IT mýmkindigin paydalanyp qay dybys qay dybyspen neshe ret baylanysady, tirkesken әripter (sch) jasalsa qanday "botqa" bolatynyn t.b. matematikalyq, informatikalyq túrghydan zerttep shyqqan. Bizding tilshi-ghalymdar jaqsy, biraq bireui de IT jana, bolashaq mýmkindikterin bilmeydi. Kabiynette otyryp, әzirbayjannyng alfavit jasaghan ghalymdary sekildi әripterdi asty-ýstine keltirip, óz núsqalaryn úsynady (Bakude bir syily ghalymnyng "arqasynda" latyn alfaviytine "ә" degen әrip kirip ketken). Kezinde sovettik týrkilerdi sorlatqan kirillisanyng әrkelgiligi edi. Memlekettik syilyqtyng laureaty A.Á.Shәripbay núsqasy ýlken reformalyq qadam dep esepteymiz. Súraghym: 1) Osy mәselege kózqarasynyz? 2) A.Shәripbaymen Qazaqstangha kelgeninizde kezdesip, núsqasy turaly bilginiz keledi me?

- Búl mәselemen, meninshe, tilshi mamandardyng shúghyldanghany jón. Olardyng ishinde bilikti maman jeterlik. Ár mәselede mamandardyng pikiri birinshi orynda boluy kerek. Áriyne, jalpy kópshilikting de kózqarasyn, qoghamdyq pikirdi de esepke alghan dúrys. Uaqytym jetse ghalymmen kezdesuge qarsy emespin.

- Dýisen agha! Jaqynda bizge Tәjikstanda tuyp, Ózbekstanda júmys isteytin Resey azamattyghyn alghan bir tarihshy ghalym keldi.Tәjikte qazaqqa úqsaytyn (qypshaq) keshegi kýnge deyin qymyz iship, kiyiz ýide túrghan laqay degen últ bar eken. Álemde 950 mynbyz, Orta Aziyada 500 mynbyz deydi. "Qazaq" bolugha әzir. Sizderding tizimde osy últ bar ma?Aty-jónin tarihshy J.O.Artyqbaevtan alugha bolady. Biz nege laqaydy bilmeymiz? Osynday "jasyryn" týrki últtary bar ma? E.Aqbura

- Týrkilerdin, onyng ishinde qypshaqtyng úrpaghy qalmaghan, barmaghan jer az bolar. Evropa men Amerikang da, Kavkaz, Balqandarynyz da, Qytay, Indiya da... Tәjikstan ejelden Týrkistan qúramynda bolghan el. Laqaylar ondaghy iri týrik diasporasy. Olar turaly maghlúmat mamandargha jaqsy tanys. Qosymsha aqparat beretin, laqaydyng belgili qayratkerleri men bizding úiymnyng arasynda  baylanys qúrugha ýles qosqysy keletin aghayyngha alghystan ózge aitarymyz joq.

- Dýiseke! Siz anekdot aitudyng sheberisiz.Ásirese týrki halyqtary men ózimiz turaly.Sony kitap etip shygharu oida joq pa? Arman

- Anekdot aitudy jaqsy kóretinim ras. Qazirgi zamanghy foliklordyng eng qysqa, әri eng tanymal janry ghoy. Ony arnayy jinap, bastyrayyn degen oiym joq. Qajet etken kisilerge aityp berermin(әzil).

- Dýisen aghatay! "Ov" siyaqty basqa elden kelgen qosymshany familiyadan alyp tastaugha qalay qaraysyz?Nemereleriniz familiyada qay variantty alghandy qalaysyz? Jengemiz ózge últtan eken, otbasyda din jәne dil, til mәselesin qalay sheshtiniz?

Salamat Ahmet, Qaraghandy

- «Ovta» túrghan eshtene joq, býgin bar, erteng joq. Mәsele syrtqy  kóriniste emes, ishki mazmúnynda emes pe? Biz - agha úrpaq osylay ketetin shygharmyz. Sebebi, aty-jónindi ózgertseng býkil qújattardy ózgertuge tura keledi. Osy qiyndyqtan qashyp, talay aghalarymyz baspasózde «ovyn» alyp tastaghanymen naqty kuәlikterinde әli eski familiyalaryn qoldanyp jýr. Eng bastysy, jas úrpaqtyng aty-jónining dúrys jazyluy ghoy.  Jengeng basqa últtan bolsa da, balalarym qazaq. Nemerelerim tipti qazaqy. Eki nemerem - Aysha men Álihan respublikalyq «Kókil» mektebinde bilim alady. Dombyra da tartady, әn de salady.

- Dýiseke! "Kórshi haqysy - Qúday aqysy" degen sóz bar. Osy Almatyda, Qazaqstanda "úighyr jayy" kóp aitylady. Qytay búl últty únatpaydy. Ne ýshin ekeni týsinikti. Al, bizding qazaq bauyrlar Qytaydaghy jәne shekaradaghy úighyrlar qinalsa, basqaday jaghday bolsa BAQ-ta birtýrli, birjaqty material jazady. Ótkende Týrkiya hanzu eline ýlken talap qoydy. Sovetten shyqqan, keshe úighyrday qalypta jýrgen týrki elderi ýndemedi. Biz әlemdegi barsha últ, sonyng ishinde týrki últtary el bolyp, mәdeniyetin, dәstýrin damytqanyn qalaymyz. Jasasyn әlem últtary! Osy jóninde oiynyzdy bileyik dep edik.

Erlan Altay

- Erlan, payymdauynyz dúrys. Óte manyzdy mәsele kóterdiniz. Pikirinizdi tolyq qoldaymyn. Búl baghytta TÝRKSOY da biraz ister atqaruda. Ótken jyly Qytaydyng Mәdeniyet ministrimen kezdesip, osy eldegi týrki halyqtarynyng mәdeniyetin damytu turaly kelisimge keldik. Úighyrlar - týrki halyqtarynyng ishinde mәdeniyeti bay, tarihy tereng halyqtardyng biri. Olargha qolymyzdan kelse últ bolyp jәrdem etuge tiyispiz.

Ózim jas kezimnen bastap úighyr dostarymmen kóp aralastym. Kezinde Almatydaghy Úighyr muzykalyq drama teatrynyng jeke otau qúryp, materialdyq bazasynyng nyghangyna septigim tiydi. Qazir de TÝRKSOY-dyng kez-kelgen sharasyna úighyr bauyrlarymyzdy qatystyrugha tyrysamyn. Kytay úighyrlary qatysa almasa, Qazaqstan, Ózbekstan úighyrlaryn shaqyrtamyn. Mәselen, 8 týrki memleketining basty konservatoriyalaryndaghy eng talantty 22 studentten qúralghan TÝRKSOY Kameralyq orkestrining diriyjeri - últy úighyr, qazaqstandyq belgili muzykant Ánuar Akbarov. Búl orkestr qazir týrki elderine ghana emes, Evropagha, Amerikagha tanymal bolyp ýlgerdi.

- Dýiseke! Bakudegi shahitter qabirstanyna barghanda ne kýy keshesiz? Týrki әlemindegi eng dauly mәseleler qanday? Ony sheshuding joly bar ma?

Appaz

- Súraghynyzdy týsindim...Bakudegi shahitter qabirstany - jaqyn tarihymyzda jasalghan, Kenes Odaghy dәuirindegi últ qúrbandaryna arnalghan eskertkish. Ol jerde bolghanda Qazaqstanda Últtyq panteonnyng joq ekeni esime týsedi. Kenes zamanynda qazaq úldary әzirbayjannan da kóp qúrban boldy. Kóbining molasy joq. Barynyng sýiegi arysy Sibirde, berisi Mәskeude jatyr. Últ ruhyn kóteru ýshin qayratkerlerimizge arnap Astanadan Últtyq panteon ashu turaly úsynysty qoldaymyn. Eng bolmaghanda, Almatydan Jeltoqsan qúrbandaryna osy sekildi mәngilik eskertkish jasalu kerek edi.

Sony

Redaksiyadan:

TÝRKSOY Týrki mәdeniyeti halyqaralyq úiymynyng tóraghasy Dýisen Qorabayúly oqyrman tarapynan kelip týsken saualdargha derliktey jauap berdi. Mәrtebeli meymanymyzgha mazmúndy әngimesi ýshin rahmet aita otyryp, kezekti internet-konferensiyamyzdyng ayaqtalghanyn habrlaymyz. Qosymsha saualy, aitary bar azamattargha Dýisen Qaseyinov myrza súhbat barysynda  ózining baylanys telefonyn (+903124910100) berdi. Osymen Abai.kz aqparattyq portaly arqyly qonaqqa súraq beru tәmam, alayda  kózqarastar men pikirge esik ashyq.

Abai.kz