Seysenbi, 8 Qazan 2024
1667 5 pikir 8 Jeltoqsan, 2022 saghat 13:44

«Úly tarih jәne Úly әuliyeler» kitaby jaryq kórdi

Búl jiyngha belgili ghalymdardan Qoyshyghara Salgharaúly, Erjan Isaqúlov, Serik Negimov, sonymen birge Qayrat Saq, Dәuletkerey Kәpúly, t.b. ziyaly qauym ókilderi men tarihshy magistranttar qatysty.

Kitaptyng tanystyrylymyna arnalghan jiyndy jýrgizgen Qazaqstan Jazushylar Odaghy tóraghasynyng birinshi orynbasary Aqberen Elgezek:  «Býgin biz tarihy oqighanyng kuәgeri bolghaly otyrmyz. Aldarynyzda óte әdemi dizaynmen shygharylghan, qúny bagha jetpeytin kitap jatyr. Qazaqtyng tarihyna qatysty osy kitap Aqtan sopy Qútb degen kisining «Bizding tariyh» kitabynyng negizinde jaryq kórgen. Aqtan sopy Qútb XVI ghasyrda ghúmyr keshken kisi. Million adamnyng ishinen bir naghyz sofy shyghady, al sonyng ishinde qútb dengeyine kóteriletinder neken-sayaq», - dey kelip, kitaptyng manyzy turaly aityp ótti.

Túsaukeser rәsiminen song ghalymdar osy enbek turaly pikirlerin bildirdi.

Tarih ghylymdarynyng doktory, professor Qoyshyghara Salgharaúly: Fransuzdyng aghartushysy Monteskie degen kisi aitypty: «Álem halyqtarynyng ishinde jaulap aludan danqymen, erligimen birde-bir halyq týrikterge jete alghan joq. Olar shyn mәninde әlemning jaulaushysy boldy. Basqa halyqtardyng bәri ýnemi solargha qyzmet etuge jaralghanday edi. Nebir ghajayyp imperiyalardy qúrghan da solar, qúlatqan da solar. Biraq, olardyng әlem tanghalatyn erlikteri men ónegeli isteri ghasyrlar qoynauyna kómilip joq bolyp ketti, bar aiyby ózderinen shyqqan tarihshylar bolmady».

Kezinde qattalyp jazylmaghandyqtan tarihymyzdy týgendey almay qaldyq... Tarihymyzdy bilmegennen keyin, ata-babalarymyzdyng jaqsysynan ónege, jamanynan sabaq alyp, ony boldyrmaugha tyryspaghannan keyin, aldynda erlikter men túlghalar bolmaghannan keyin birynghay bodandyqqa týsu –bizdi osynday jaghdaygha alyp keldi. Osyny bilmegennen keyin qazir qaraghan kezde myna kitapty týsinbey qaluy mýmkin. Myna kitaptyng әr oqighasyna, ony jetkizgen derekterine mәn berip oqu kerek. Búl kitaptaghynyng bәri perishtening qolymen jazylghanday ghalamat dep eseptemeymin, pikirtalas tudyratyn tolyp jatqan súraqtar bar. Biraq, bәri oidan shygharylghan emes, sol Aqtan sopynyng aldyndaghy adamdardyng tanym-týsinigi, solardyng kórgen-týigenine qatysty el auzyndaghy anyzdardan jazylghan.

Osylay bagha bergen Qoyshyghara aghamyz topan sudan keyingi Núqtyng segiz úlynyng aty segiz memleketting aty ekendigine, Týrik patsha, Týtik patsha dep ketetin biyleushilerge qatysty derekterge, Jalayyr ruynyng shejiresine toqtalyp, kitapta jer ataulary, su ataulary, kisi ataularynyng tarihyna qatysty qúndy mәlimetter baryn aitty.

Sayasy ghylymdar doktory, múratanushy-professor Erjan Isaqúlov óz sózinde jinaqtaghy negizgi enbek dep Aqtan sopy Qútbtyng hijra jyl sanaghy boyynsha 1142 (m.1730) jyly jaryq kórgen «Bizding tariyh» atty kitaby sanalatynyn tilge tiyek etti. Aqtan sopy Qútbtyng «Bizding tarihymyz» atty kitabyndaghy adamzattyng alghash jaralghan kezeni, Ydrys pen Núq payghambarlar tarihy, jer-su ataularyna qatysty mәlimetterge, dulat ruynan shyqqan úly ghúlama, Shymyr Altybarmaq turaly da tarihy derekterge, býginde ru atyna ainalghan adamdar kim, olardyng aty Evraziya kenistigine qalay tarady, adamzat últtargha qalay bólingen degen súraqtardyng jauabyna toqtala otyryp,  Shynghys hannyng eng senimdi qolbasshysynyng biri Noqta noyan, onyng aghasy Oraqty, olardyng úrpaqtary turaly aitty.

Kitap avtory Zәripbay Orazbay: «Jaratqannyng osy kitapty osy kýnge jetkizgenine myng da bir shýkir aitamyn. Osy kitapty ata-babalar nebir qiyndyqtardy bastan keship jýrip jetkizgen. Kitapta jazylghan maghynalaryn aghalarymyz aityp ótti. Mening atam Erejep Búqaradaghy Kókiltash medresesin bitirgen ghúlama adam bolghan, repressiya kezinde jendetter qolynan qaza tapqan. Sodan búryn bizding ýide Altybarmaq degen kisining kitaby saqtalyp qalghan eken. Ony saqtau ýshin sandyqtyng astyna qoyyp, ýstinen bir qatar taqtay qaghyp jibergen eken» dep ótken kýnnen syr sherte kelip, kitapty «Úly tarih jәne úly әuliyeler» dep atauynyng syry – enbekte Týrik atanyng tarihy qamtylghanymen baylanysty ekenin aitty. Kitap avtorynyng aituynsha, býgingi Alatau men Qarataudyng baurayyndaghy Sayram men Talastyng eki aralyghyn týrkilerding altyn besigi dey otyryp, Týrik ata Úly kósh jasap, Baykal, Balqash, Ertis boyyna úrpaqtaryn qonystandyrghan eken.

Sonday aq, filologiya ghylymynyng doktory, professor Serik Negimov te «Kitapty qolyna ústaghan adam ejeldegi ru-taypalardyng shyghu tegi, damuy, tirshiligi qalay boldy, tarihy qalay edi, salt-dәstýri qanday bolghan, qay jerdi mekendedi, bir-birimen qarym-qatynastary qalay edi degen súraqtaryna jauap alady. Osynday derekke toly múranyng ótkenimizdi týgendeuge, keleshegimizdi zerdeleuge mol yqpaly bar» dep jana kitap turasynda tolymdy pikirin bildirdi.

Abai.kz

5 pikir