Latyn әlipbiyine kóshkende qazaq tilining ahualy qalay bolmaq degen mәsele qoghamda qyzu talqylanuda. Qazaqstan ghalymdary latyn әlipbiyine kóshken  Týrkiya, Azerbayjan jәne Ózbekstannyng ashy sabaqtaryn jasyrmay algha tartyp jatyr. Olardy jinaqtasaq mynalar:

1. Kýni býginge latyn әlipbiyine 1928 jyly kóshkenmen, әli de týrik tilining dybystyq qoryndaghy birqatar dybystardy tanbalaytyn әripter týrikter әlipby jýiesine enbey qalghan. Ózbekterde de onday mәsele bar.

2. Azerbayjan, ózbekterdi aitpaghanda, týrikter san ghasyrlyq arab grafikalaryna negizdelgen ruhany múralaryn paydalana almay otyr.

3. Balalar әdebiyeti tapshy.

4. Ghylymy әdebiyet kirill grafikasynda jazylghan.

5. Múghalimder dayyndau mәselesi óz aldyna ýlken problema.

6. Jekemenshik mekemeler is-qaghazdaryn latyn әlipbiyine kóshiruge asyqpaytyn siyaqty kórinedi.

7. Orys mektepterinde, mysaly, Ózbekstanda, kirill jazuymen bilim beredi.

8. Ózbekstanda latyn әlipbiyinde oqityndar azayghan son, últtyq baspasózge de súranys azayghan. Ol әsirese orta jastaghylar men ýlkender arasynda.

Týrik últy bolsa, bodan emes, biyleushi, otarlaushy últ bolghan, olardyng psihologiyasy bólek, ana tili bәrine ortaq. Azerbayjandar men ózbekter de ana tilderin tolyq mengergen últtar.

Latyn әlipbiyine kóshkende qazaq tilining ahualy qalay bolmaq degen mәsele qoghamda qyzu talqylanuda. Qazaqstan ghalymdary latyn әlipbiyine kóshken  Týrkiya, Azerbayjan jәne Ózbekstannyng ashy sabaqtaryn jasyrmay algha tartyp jatyr. Olardy jinaqtasaq mynalar:

1. Kýni býginge latyn әlipbiyine 1928 jyly kóshkenmen, әli de týrik tilining dybystyq qoryndaghy birqatar dybystardy tanbalaytyn әripter týrikter әlipby jýiesine enbey qalghan. Ózbekterde de onday mәsele bar.

2. Azerbayjan, ózbekterdi aitpaghanda, týrikter san ghasyrlyq arab grafikalaryna negizdelgen ruhany múralaryn paydalana almay otyr.

3. Balalar әdebiyeti tapshy.

4. Ghylymy әdebiyet kirill grafikasynda jazylghan.

5. Múghalimder dayyndau mәselesi óz aldyna ýlken problema.

6. Jekemenshik mekemeler is-qaghazdaryn latyn әlipbiyine kóshiruge asyqpaytyn siyaqty kórinedi.

7. Orys mektepterinde, mysaly, Ózbekstanda, kirill jazuymen bilim beredi.

8. Ózbekstanda latyn әlipbiyinde oqityndar azayghan son, últtyq baspasózge de súranys azayghan. Ol әsirese orta jastaghylar men ýlkender arasynda.

Týrik últy bolsa, bodan emes, biyleushi, otarlaushy últ bolghan, olardyng psihologiyasy bólek, ana tili bәrine ortaq. Azerbayjandar men ózbekter de ana tilderin tolyq mengergen últtar.

Qazaqstandaghy jaghday ózgeshe. 2009 jylghy halyq sanaghy boyynsha qazaqtardyng 98,3% auyzeki tildi týsinedi, 95,4% erkin oqidy, 93,2% erkin jazady dep kórsetken. Óz basym osy derekterge senbeymin. Mark Tven aitqanday, ótirikting ýsh týri bar: «jay ótirik, arsyz ótirik jәne statistika». Búl jerde etnopsihologiyalyq faktorlardy eskeru jón. Keybir sanaqshylar birqatar qazaqtardyng qazaq tilin bilmese de, bilem dep kórsetudi talap etkenin aitady. Nege olay? - dese, «til bilmegesin meni orys dep jazasyndar, al men orys bolghym kelmeydi» degen. Bolmasa «qazaq tilin bilmeytinder kóp», - demesin degen oy aitqan. «Qazaq tilin bilmesem de, ony bilmeytinimdi moyyndaugha úyaldym»,- degender bar. Sondyqtan da qaghazda barlyghy da aman-sau, tep-tegis. Til sayasaty jemisin berip jatyr deuge de jaqsy. Sóz joq , til sayasaty azdy-kópti tabystargha qol jetkizdi, biraq әli de ómirde qazaq tilin mengermegen qazaqtar az emes, ol tilge súranys tughyzylyp otyrghan da joq. Ony mindetteytin zang әli joq, bolmaytyn da siyaqty. Býgin qazaq negizinen eki tildi últ bolyp otyr, al memleketimizde orys tili basym.

Ózbekstan, Azerbayjanmen salystyrghanda, memleket qúraushy qazaq últynyng otarlanghan últ ekeni әli kózge úryp túr: 1) búqaralyq aqparat qúraldarynda memlekettik til men mәdeniyetting әli basymdyqqa ie bola almauy; 2) azamattyq alu ýshin memlekettik tildi biluding mindetti emestigi; 3) memlekettik tildi halyqqa qyzmet jasaugha qoldanbauy; 4) sot jýiesi, qúqyq qorghau organdarynyng bayyrghy últtyng tilin mengermeui, sondyqtan bayyrghy últtyng tilin qorghamauy. Osynday jaghdayda latyn әlipbiyine kóshuding qanday qiyndyqtar tughyzatyny belgili. Qazaq tiline súranys joq elde, latyn әlipbiyine súranys bola ma? Búl tek lingvistikalyq emes, kýrdeli sayasiy-әleumettik problema. Baspasózde latyn әlipbiyine kóshu bodan eli psihologiyasynan qútyludyng birden-bir joly delinedi. Bodandyq psihologiyanyng tamyry әlipbiyden terenirek: sana, mәdeniyet, dәstýr, tәrbiyede.

Jalpy bodandyq psihologiyany әlipbiyimen baylanystyru dúrys bolmas. Álipby eki jýzdi ótkir qúral. Álipbiyiding últtyng baghyn ashyp, tilin, mәdeniyetin órekendetuge negiz bolghan jaghdaylar tarihta jetkilikti. Sonymen birge әlemdi otarlaghan  Angliya, Ispaniya siyaqty da elder latyn  әlipbiyin otarlau  sayasatynyng qúralyna ainaldyrdy. Ispaniya býkil Latyn Amerikasyna latyn әlipbiyin engizip, bayyrghy halyqtyng tilin, әlipbiyin yghystyrdy.

Kirill әlipbiyimen de otarshyldyq sayasatty baylanystyrudyng qisyny bar. 1910 jyly 13-26 mausymda Qazan qalasynda ótken misiionerlerding siezinde orystar: «Alfavit slujit selyam gosudarstvennogo obiediyneniya» dep ashyq aitqan. Barlyq bodan halyqtardy bir tilde, orys tiline, bir dinge, bir әlipbiyge auystyru HH ghasyrdyng basynda oilastyrghan sayasat. Endi býgin sol sayasattyng qasiretin shegip otyrghan últtyng biri - biz, qazaqtar. Bir kezde qazaq tiline memlekettik mәrtebe bersek, ol tildi ana tili bolghandyqtan qazaqtar ózinen-ózi mengerip ketedi dep eseptedik. Degenmen olay bolmady. Býgin  latyn әlipbiyine kóshsek, tildi mengermegender bilip ketedi  deu ózimizdi ózimiz aldau   bolar.

Birinshiden, qazaq tilining bolashaghyna senbeytin qazaqtar oqulyqtary, ghylymy әdebiyetteri, dayyndyghy mol múghalimderi bar orys mektepterine balalaryn berip jatsa, oghan eshkimning qarsylyq jasau mýmkin emes.

Ekinshiden, elimizde qaptaghan orys tildi kirill әlipbiyindegi  búqaralyq aqparat qúraldaryn qazaqtardyng basym kópshiligi býgin paydalanady jәne paydalana beredi. Búl ainalyp kelgende til, mәdeniyet jaghynan bólingen qazaqtardyng jigin onan әri terendetedi.

Ýshinshiden, әlipby almasuy Qazaqstan qoghamynyng basyn qanshalyqty biriktiredi degen saual tuady. «Halyq talaby», «qalauy» degen uәjder tolyqtay qazaqstandyqtardyng kónil-kýiin, talabyn bildirmese kerek. Sondyqtan әlipby auystyru últishilik ghana emes, últaralyq jikti odan әri terendetedi, әleumettik - sayasy qayshylyqtar tughyzady.

Tórtinshiden, eng ýlken mәsele kirill әlipbii túsyndaghy manyzdy mәdeny múramyzdyng taghdyry ne bolmaq? Ol múranyng qazaq halqynyng tarihynda tendesi joq, orny bólek. Kirill әlipbii negizinde kóne mәdeny múra, auyz әdebiyeti, kórkem әdebiyet, ghylymy enbekter, oqulyqtar jazyldy. Arab grafikasynan latyn grafikasyna, latyn grafikasynan kirill әlipbiyine kóshken tústa qoghamnyng basym kópshiligi sauatsyz edi, sondyqtan ol reformalar qoghamnyng birshama bóligine jәne mәdeny múramyzdyng da salystyrmaly qaraghanda shaghyn bóligine qatysty boldy. Býgin endi halyqtyng týgeldey sol mәdeny múradan aiyrylyp qalu qaupi bar. Ony týsinu ýshin Últtyq kitaphanadaghy qazaq tilindegi katalogtargha kóz jibereyik.

Besinshiden, jahandanu, amerikandanu, orystanu ýrdisteri ýlken qarqynmen jýrip, mәdeny ekspansiya býgin onsyzda qazaq mәdeniyetine qauip tóngizip túrghanda, últtyq túghyrymyz, tilimiz ben mәdeniyetimizden әlipby auysqan tústa basqa tilge, mәdeniyetke ótu qateri bar. Otarshyldyqtyng bir týrinen qashyp, ekinshi otarshyldyqtyng qúshaghyna enbeymiz be?

Býgin latyn әlipbiyine kóshudi bireuler internetpen baylanystyrady. Latyn emes, basqa grafikada da internet damyp jatqan joq pa?

Sonymen, latyn әlipbiyine kóshudi biz kóbine kóp fonetikalyq mәselelermen baylanystyryp, mәdeni, әleumettik-sayasy mәselelerge mәn bermey otyrmyz.

Basy kózine qaramay, bauyrlas elderding jaghymdy, jaghymsyz sabaqtaryn saralamay, eseptemey, latyn әlipbiyine kóshu asyghystyq bolyp tabylady. Eng bastysy qaghaz emes, qazaq qazaq tilinde sóilep, oqyp, jazyp, oilaghanda ghana biz әlipby auystyru mәselesi tónireginde oilansaq jón bolar edi.

Qazaqtyng sany men sapasynyng arasynda ýlken alshaqtyq jatyr. Statistika boyynsha elde on alty millionnan astam qazaq bar degenimizben, tili, mәdeniyeti, dәstýrine ie bolghan qazaqtar odan az. Ár qazaq óz ruhaniyatynyng iyesi bolghanda ghana últymyz úly bolady.

Amangeldi AYTALY,

filosofiya ghylymdarynyng doktory, professor

Redaksiyadan:

Latyn grafikasynan qazaq әlipbiyin jasau jәne soghan ótu mәselesine qatysty oilardy ýzbey ortagha salumen kelemiz. Mәselening ii qansyn, talqygha týssin. Árkim óz dәleli men dәiegin, bilimi men biligin ortagha salsyn. Búdan qazaq qoghamy útyla qoymas, ishinen day-day bolyp jikke bólinbes deymiz. Qúrmetti oqyrman, sizder de bizding osy niyetimizdi qapysyz týsinedi degen oidamyz. Sondyqtan avtordyng jeke basyna úrynbay taqyrypqa qatysty ghana sózdi aitayyq. Bir-birimizding pikirimizdi syilap ýireneyik. Biz oqyrman qauymnan әrqashanda kisilik kelbet pen biyik parasattylyqty kýtemiz.

Abai.kz