امانگەلدى ايتالى. قازاق تىلىنە سۇرانىس جوق ەلدە، لاتىن الىپبيىنە سۇرانىس بولا ما؟
لاتىن الىپبيىنە كوشكەندە قازاق ءتىلىنىڭ احۋالى قالاي بولماق دەگەن ماسەلە قوعامدا قىزۋ تالقىلانۋدا. قازاقستان عالىمدارى لاتىن الىپبيىنە كوشكەن تۇركيا، ازەربايجان جانە وزبەكستاننىڭ اششى ساباقتارىن جاسىرماي العا تارتىپ جاتىر. ولاردى جيناقتاساق مىنالار:
1. كۇنى بۇگىنگە لاتىن الىپبيىنە 1928 جىلى كوشكەنمەن، ءالى دە تۇرىك ءتىلىنىڭ دىبىستىق قورىنداعى بىرقاتار دىبىستاردى تاڭبالايتىن ارىپتەر تۇرىكتەر ءالىپبي جۇيەسىنە ەنبەي قالعان. وزبەكتەردە دە ونداي ماسەلە بار.
2. ازەربايجان، وزبەكتەردى ايتپاعاندا، تۇرىكتەر سان عاسىرلىق اراب گرافيكالارىنا نەگىزدەلگەن رۋحاني مۇرالارىن پايدالانا الماي وتىر.
3. بالالار ادەبيەتى تاپشى.
4. عىلىمي ادەبيەت كيريلل گرافيكاسىندا جازىلعان.
5. مۇعالىمدەر دايىنداۋ ماسەلەسى ءوز الدىنا ۇلكەن پروبلەما.
6. جەكەمەنشىك مەكەمەلەر ءىس-قاعازدارىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋگە اسىقپايتىن سياقتى كورىنەدى.
7. ورىس مەكتەپتەرىندە، مىسالى، وزبەكستاندا، كيريلل جازۋىمەن ءبىلىم بەرەدى.
8. وزبەكستاندا لاتىن الىپبيىندە وقيتىندار ازايعان سوڭ، ۇلتتىق باسپاسوزگە دە سۇرانىس ازايعان. ول اسىرەسە ورتا جاستاعىلار مەن ۇلكەندەر اراسىندا.
تۇرىك ۇلتى بولسا، بودان ەمەس، بيلەۋشى، وتارلاۋشى ۇلت بولعان، ولاردىڭ پسيحولوگياسى بولەك، انا ءتىلى بارىنە ورتاق. ازەربايجاندار مەن وزبەكتەر دە انا تىلدەرىن تولىق مەڭگەرگەن ۇلتتار.
لاتىن الىپبيىنە كوشكەندە قازاق ءتىلىنىڭ احۋالى قالاي بولماق دەگەن ماسەلە قوعامدا قىزۋ تالقىلانۋدا. قازاقستان عالىمدارى لاتىن الىپبيىنە كوشكەن تۇركيا، ازەربايجان جانە وزبەكستاننىڭ اششى ساباقتارىن جاسىرماي العا تارتىپ جاتىر. ولاردى جيناقتاساق مىنالار:
1. كۇنى بۇگىنگە لاتىن الىپبيىنە 1928 جىلى كوشكەنمەن، ءالى دە تۇرىك ءتىلىنىڭ دىبىستىق قورىنداعى بىرقاتار دىبىستاردى تاڭبالايتىن ارىپتەر تۇرىكتەر ءالىپبي جۇيەسىنە ەنبەي قالعان. وزبەكتەردە دە ونداي ماسەلە بار.
2. ازەربايجان، وزبەكتەردى ايتپاعاندا، تۇرىكتەر سان عاسىرلىق اراب گرافيكالارىنا نەگىزدەلگەن رۋحاني مۇرالارىن پايدالانا الماي وتىر.
3. بالالار ادەبيەتى تاپشى.
4. عىلىمي ادەبيەت كيريلل گرافيكاسىندا جازىلعان.
5. مۇعالىمدەر دايىنداۋ ماسەلەسى ءوز الدىنا ۇلكەن پروبلەما.
6. جەكەمەنشىك مەكەمەلەر ءىس-قاعازدارىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋگە اسىقپايتىن سياقتى كورىنەدى.
7. ورىس مەكتەپتەرىندە، مىسالى، وزبەكستاندا، كيريلل جازۋىمەن ءبىلىم بەرەدى.
8. وزبەكستاندا لاتىن الىپبيىندە وقيتىندار ازايعان سوڭ، ۇلتتىق باسپاسوزگە دە سۇرانىس ازايعان. ول اسىرەسە ورتا جاستاعىلار مەن ۇلكەندەر اراسىندا.
تۇرىك ۇلتى بولسا، بودان ەمەس، بيلەۋشى، وتارلاۋشى ۇلت بولعان، ولاردىڭ پسيحولوگياسى بولەك، انا ءتىلى بارىنە ورتاق. ازەربايجاندار مەن وزبەكتەر دە انا تىلدەرىن تولىق مەڭگەرگەن ۇلتتار.
قازاقستانداعى جاعداي وزگەشە. 2009 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا قازاقتاردىڭ 98,3% اۋىزەكى ءتىلدى تۇسىنەدى، 95,4% ەركىن وقيدى، 93,2% ەركىن جازادى دەپ كورسەتكەن. ءوز باسىم وسى دەرەكتەرگە سەنبەيمىن. مارك تۆەن ايتقانداي، وتىرىكتىڭ ءۇش ءتۇرى بار: «جاي وتىرىك، ارسىز وتىرىك جانە ستاتيستيكا». بۇل جەردە ەتنوپسيحولوگيالىق فاكتورلاردى ەسكەرۋ ءجون. كەيبىر ساناقشىلار بىرقاتار قازاقتاردىڭ قازاق ءتىلىن بىلمەسە دە، بىلەم دەپ كورسەتۋدى تالاپ ەتكەنىن ايتادى. نەگە ولاي؟ - دەسە، «ءتىل بىلمەگەسىن مەنى ورىس دەپ جازاسىڭدار، ال مەن ورىس بولعىم كەلمەيدى» دەگەن. بولماسا «قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەر كوپ»، - دەمەسىن دەگەن وي ايتقان. «قازاق ءتىلىن بىلمەسەم دە، ونى بىلمەيتىنىمدى مويىنداۋعا ۇيالدىم»،- دەگەندەر بار. سوندىقتان دا قاعازدا بارلىعى دا امان-ساۋ، تەپ-تەگىس. ءتىل ساياساتى جەمىسىن بەرىپ جاتىر دەۋگە دە جاقسى. ءسوز جوق ، ءتىل ساياساتى ازدى-كوپتى تابىستارعا قول جەتكىزدى، بىراق ءالى دە ومىردە قازاق ءتىلىن مەڭگەرمەگەن قازاقتار از ەمەس، ول تىلگە سۇرانىس تۋعىزىلىپ وتىرعان دا جوق. ونى مىندەتتەيتىن زاڭ ءالى جوق، بولمايتىن دا سياقتى. بۇگىن قازاق نەگىزىنەن ەكى ءتىلدى ۇلت بولىپ وتىر، ال مەملەكەتىمىزدە ورىس ءتىلى باسىم.
وزبەكستان، ازەربايجانمەن سالىستىرعاندا، مەملەكەت قۇراۋشى قازاق ۇلتىنىڭ وتارلانعان ۇلت ەكەنى ءالى كوزگە ۇرىپ تۇر: 1) بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا مەملەكەتتىك ءتىل مەن مادەنيەتتىڭ ءالى باسىمدىققا يە بولا الماۋى; 2) ازاماتتىق الۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدىڭ مىندەتتى ەمەستىگى; 3) مەملەكەتتىك ءتىلدى حالىققا قىزمەت جاساۋعا قولدانباۋى; 4) سوت جۇيەسى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ بايىرعى ۇلتتىڭ ءتىلىن مەڭگەرمەۋى، سوندىقتان بايىرعى ۇلتتىڭ ءتىلىن قورعاماۋى. وسىنداي جاعدايدا لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ قانداي قيىندىقتار تۋعىزاتىنى بەلگىلى. قازاق تىلىنە سۇرانىس جوق ەلدە، لاتىن الىپبيىنە سۇرانىس بولا ما؟ بۇل تەك لينگۆيستيكالىق ەمەس، كۇردەلى ساياسي-الەۋمەتتىك پروبلەما. باسپاسوزدە لاتىن الىپبيىنە كوشۋ بودان ەلى پسيحولوگياسىنان قۇتىلۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى دەلىنەدى. بوداندىق پسيحولوگيانىڭ تامىرى الىپبيدەن تەرەڭىرەك: سانا، مادەنيەت، ءداستۇر، تاربيەدە.
جالپى بوداندىق پسيحولوگيانى الىپبيىمەن بايلانىستىرۋ دۇرىس بولماس. ءالىپبي ەكى ءجۇزدى وتكىر قۇرال. ءالىپبيىدىڭ ۇلتتىڭ باعىن اشىپ، ءتىلىن، مادەنيەتىن ورەكەندەتۋگە نەگىز بولعان جاعدايلار تاريحتا جەتكىلىكتى. سونىمەن بىرگە الەمدى وتارلاعان انگليا، يسپانيا سياقتى دا ەلدەر لاتىن ءالىپبيىن وتارلاۋ ساياساتىنىڭ قۇرالىنا اينالدىردى. يسپانيا بۇكىل لاتىن امەريكاسىنا لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزىپ، بايىرعى حالىقتىڭ ءتىلىن، ءالىپبيىن ىعىستىردى.
كيريلل الىپبيىمەن دە وتارشىلدىق ساياساتتى بايلانىستىرۋدىڭ قيسىنى بار. 1910 جىلى 13-26 ماۋسىمدا قازان قالاسىندا وتكەن ميسيونەرلەردىڭ سەزىندە ورىستار: «الفاۆيت سلۋجيت تسەليام گوسۋدارستۆەننوگو وبەدينەنيا» دەپ اشىق ايتقان. بارلىق بودان حالىقتاردى ءبىر تىلدە، ورىس تىلىنە، ءبىر دىنگە، ءبىر الىپبيگە اۋىستىرۋ حح عاسىردىڭ باسىندا ويلاستىرعان ساياسات. ەندى بۇگىن سول ساياساتتىڭ قاسىرەتىن شەگىپ وتىرعان ۇلتتىڭ ءبىرى - ءبىز، قازاقتار. ءبىر كەزدە قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرسەك، ول ءتىلدى انا ءتىلى بولعاندىقتان قازاقتار وزىنەن-ءوزى مەڭگەرىپ كەتەدى دەپ ەسەپتەدىك. دەگەنمەن ولاي بولمادى. بۇگىن لاتىن الىپبيىنە كوشسەك، ءتىلدى مەڭگەرمەگەندەر ءبىلىپ كەتەدى دەۋ ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداۋ بولار.
بىرىنشىدەن، قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا سەنبەيتىن قازاقتار وقۋلىقتارى، عىلىمي ادەبيەتتەرى، دايىندىعى مول مۇعالىمدەرى بار ورىس مەكتەپتەرىنە بالالارىن بەرىپ جاتسا، وعان ەشكىمنىڭ قارسىلىق جاساۋ مۇمكىن ەمەس.
ەكىنشىدەن, ەلىمىزدە قاپتاعان ورىس ءتىلدى كيريلل الىپبيىندەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى بۇگىن پايدالانادى جانە پايدالانا بەرەدى. بۇل اينالىپ كەلگەندە ءتىل، مادەنيەت جاعىنان بولىنگەن قازاقتاردىڭ جىگىن ونان ءارى تەرەڭدەتەدى.
ۇشىنشىدەن، ءالىپبي الماسۋى قازاقستان قوعامىنىڭ باسىن قانشالىقتى بىرىكتىرەدى دەگەن ساۋال تۋادى. «حالىق تالابى»، «قالاۋى» دەگەن ۋاجدەر تولىقتاي قازاقستاندىقتاردىڭ كوڭىل-كۇيىن، تالابىن بىلدىرمەسە كەرەك. سوندىقتان ءالىپبي اۋىستىرۋ ۇلتىشىلىك عانا ەمەس، ۇلتارالىق جىكتى ودان ءارى تەرەڭدەتەدى، الەۋمەتتىك - ساياسي قايشىلىقتار تۋعىزادى.
تورتىنشىدەن، ەڭ ۇلكەن ماسەلە كيريلل ءالىپبيى تۇسىنداعى ماڭىزدى مادەني مۇرامىزدىڭ تاعدىرى نە بولماق؟ ول مۇرانىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا تەڭدەسى جوق، ورنى بولەك. كيريلل ءالىپبيى نەگىزىندە كونە مادەني مۇرا، اۋىز ادەبيەتى، كوركەم ادەبيەت، عىلىمي ەڭبەكتەر، وقۋلىقتار جازىلدى. اراب گرافيكاسىنان لاتىن گرافيكاسىنا، لاتىن گرافيكاسىنان كيريلل الىپبيىنە كوشكەن تۇستا قوعامنىڭ باسىم كوپشىلىگى ساۋاتسىز ەدى، سوندىقتان ول رەفورمالار قوعامنىڭ ءبىرشاما بولىگىنە جانە مادەني مۇرامىزدىڭ دا سالىستىرمالى قاراعاندا شاعىن بولىگىنە قاتىستى بولدى. بۇگىن ەندى حالىقتىڭ تۇگەلدەي سول مادەني مۇرادان ايىرىلىپ قالۋ قاۋپى بار. ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ۇلتتىق كىتاپحاناداعى قازاق تىلىندەگى كاتالوگتارعا كوز جىبەرەيىك.
بەسىنشىدەن، جاھاندانۋ، امەريكاندانۋ، ورىستانۋ ۇردىستەرى ۇلكەن قارقىنمەن ءجۇرىپ، مادەني ەكسپانسيا بۇگىن ونسىزدا قازاق مادەنيەتىنە قاۋىپ تونگىزىپ تۇرعاندا، ۇلتتىق تۇعىرىمىز، ءتىلىمىز بەن مادەنيەتىمىزدەن ءالىپبي اۋىسقان تۇستا باسقا تىلگە، مادەنيەتكە ءوتۋ قاتەرى بار. وتارشىلدىقتىڭ ءبىر تۇرىنەن قاشىپ، ەكىنشى وتارشىلدىقتىڭ قۇشاعىنا ەنبەيمىز بە؟
بۇگىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى بىرەۋلەر ينتەرنەتپەن بايلانىستىرادى. لاتىن ەمەس، باسقا گرافيكادا دا ينتەرنەت دامىپ جاتقان جوق پا؟
سونىمەن، لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى ءبىز كوبىنە كوپ فونەتيكالىق ماسەلەلەرمەن بايلانىستىرىپ، مادەني، الەۋمەتتىك-ساياسي ماسەلەلەرگە ءمان بەرمەي وتىرمىز.
باسى كوزىنە قاراماي، باۋىرلاس ەلدەردىڭ جاعىمدى، جاعىمسىز ساباقتارىن سارالاماي، ەسەپتەمەي، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ اسىعىستىق بولىپ تابىلادى. ەڭ باستىسى قاعاز ەمەس، قازاق قازاق تىلىندە سويلەپ، وقىپ، جازىپ، ويلاعاندا عانا ءبىز ءالىپبي اۋىستىرۋ ماسەلەسى توڭىرەگىندە ويلانساق ءجون بولار ەدى.
قازاقتىڭ سانى مەن ساپاسىنىڭ اراسىندا ۇلكەن الشاقتىق جاتىر. ستاتيستيكا بويىنشا ەلدە ون التى ميلليوننان استام قازاق بار دەگەنىمىزبەن، ءتىلى، مادەنيەتى، داستۇرىنە يە بولعان قازاقتار ودان از. ءار قازاق ءوز رۋحانياتىنىڭ يەسى بولعاندا عانا ۇلتىمىز ۇلى بولادى.
امانگەلدى ايتالى،
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
رەداكتسيادان:
لاتىن گرافيكاسىنان قازاق ءالىپبيىن جاساۋ جانە سوعان ءوتۋ ماسەلەسىنە قاتىستى ويلاردى ۇزبەي ورتاعا سالۋمەن كەلەمىز. ماسەلەنىڭ ءيى قانسىن، تالقىعا ءتۇسسىن. اركىم ءوز دالەلى مەن دايەگىن، ءبىلىمى مەن بىلىگىن ورتاعا سالسىن. بۇدان قازاق قوعامى ۇتىلا قويماس، ىشىنەن داي-داي بولىپ جىككە بولىنبەس دەيمىز. قۇرمەتتى وقىرمان، سىزدەر دە ءبىزدىڭ وسى نيەتىمىزدى قاپىسىز تۇسىنەدى دەگەن ويدامىز. سوندىقتان اۆتوردىڭ جەكە باسىنا ۇرىنباي تاقىرىپقا قاتىستى عانا ءسوزدى ايتايىق. ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ پىكىرىمىزدى سىيلاپ ۇيرەنەيىك. ءبىز وقىرمان قاۋىمنان ارقاشاندا كىسىلىك كەلبەت پەن بيىك پاراساتتىلىقتى كۇتەمىز.
Abai.kz
