7

Aryppay býgingi súraqtyng ózgeshe ekenin kirgennen-aq bayqaghan. Esikten búl kirgende súraqshy osynyng kelgenin kýtip, tigile qarap otyr eken. Eki poliyseymen aidap kirgizilgen jauapkerdi bosaghadaghy aiypkerding ornyna otyrghyzbastan jatyp, jendet kózben shanshylyp:

- Mady ky pi! Sen shynyndy aitasyng ba, joq pa?! Zannyng sheshimi - búl saghan Kerimbek istetken qylmys! Osyghan moyyndaymysyng - joq, dәl qazir menen birnene kóreyin dep otyrmysyn?! - Sonyndy ait!

Ýstelding betinde qalyng qamys palaq jatyr. Kórneuge әdeyi shygharyp, dýrege saylap qoyghan. Aryppay ә degende sózdi dәl qalay bastaryn bile almay, jauqabaqtanyp tyghylyp túryp qaldy. Shókelep týsip, shapqaly jatqan arlan jyrtqyshtay búnyng jarty auyz sózin ghana andi, qanyn ishine tarta qadalghan súraqshygha qalayda bir jauap aituy kerek edi. Kýttiruding ózi qiyn siyaqty. Alghash sәl tyghylyp, toqtalyp qalghanynda ózi qoshqyldau jigit lap etkendey, onan sayyn kýrenitip ketip:

7

Aryppay býgingi súraqtyng ózgeshe ekenin kirgennen-aq bayqaghan. Esikten búl kirgende súraqshy osynyng kelgenin kýtip, tigile qarap otyr eken. Eki poliyseymen aidap kirgizilgen jauapkerdi bosaghadaghy aiypkerding ornyna otyrghyzbastan jatyp, jendet kózben shanshylyp:

- Mady ky pi! Sen shynyndy aitasyng ba, joq pa?! Zannyng sheshimi - búl saghan Kerimbek istetken qylmys! Osyghan moyyndaymysyng - joq, dәl qazir menen birnene kóreyin dep otyrmysyn?! - Sonyndy ait!

Ýstelding betinde qalyng qamys palaq jatyr. Kórneuge әdeyi shygharyp, dýrege saylap qoyghan. Aryppay ә degende sózdi dәl qalay bastaryn bile almay, jauqabaqtanyp tyghylyp túryp qaldy. Shókelep týsip, shapqaly jatqan arlan jyrtqyshtay búnyng jarty auyz sózin ghana andi, qanyn ishine tarta qadalghan súraqshygha qalayda bir jauap aituy kerek edi. Kýttiruding ózi qiyn siyaqty. Alghash sәl tyghylyp, toqtalyp qalghanynda ózi qoshqyldau jigit lap etkendey, onan sayyn kýrenitip ketip:

- ...Men búrynghy aitqanymnan basqa eshnәrse aitpaymyn, myna basymdy qazir aldyrsang da, - dep poliysey asynghan qylyshty qolymen menzedi. - Aytarymdy aitqanmyn. Men múny isterde qasyma Kerimbek degenning kólenkesi de kelgen joq. Biraq múny isteushi ózim bolghanmen istetushi basqa sebep. Áli bәri de ashylady, - dedi taysalmay. Sózinen oida joq bir jana syr úshyghyn andatty. Ýninde aitsa aitqanynday «basyn alsa da» osy sózinen aumastay ilanym bar. Súraqshy búl jauapqa bógelgendey boldy.

- Ne deysin?! Istetushi ózge bireu bar ma? - Onyng timiskilengish kókeyi taghy birdenening iysin sezgendey, kenet tesireyip, tandanyp qaldy. Endi búrynghydan da shydamsyzdanyp, jan-alqymgha ala jauap súrady.

- Kәni, olay bolsa osy sózine dәlel ait!

- Mening múny isteuime eng basty sebep, olay bolsa, tap osy, myna otyrghan Mamozy myrzanyng ózi! - Aryppay búl jauapty sonsha bir otty keskinmen kózi shoqtay janyp bastady. Uezdik ýkimetten shaqyrtylghan jýirik tilmash ta qaqyldap Aryppaydyng aitqanyn aitqanday qaghyp alyp, jerine jetkize, qadap audarady. Orsaq tisti dýngen jigiti kirpigin jypyldata qaghyp, bar yntasyn eki jaqtyng sózine kezek salyp, poliyseylerding bergi jaghynda qazdiyp tik týregep túr. Aryppay jauapker ózi emes, búnyng aldynda Mamozy aiypkerdey, jana bastaghan sózi ýstinde ótkir de suyq qabaq astynan analardyng ózderine súrau bergendey sóilep:

- Zang úrlyqty tiyatyn bolsa, eng aldymen ózgeni emes, myna otyrghan Mamozy myrzanyng ózin tyisyn, olay desen! Búl isti men, birinshiden, Mamozy myrzagha óz óshtigim boyynsha istedim! Ekinshiden, búnyng isteludegi eng negizgi kózi Sheru ishindegi anau eginshi dýngender... Abdolla aqalaqshy aldyrghan eki atty sol dýngender Abdollanyng ózi emes, myna Mamozy dosynyng әreketi dep bilerim. Bolghan shyndyq boyynsha biledi. Anyghynda Mamozynyng aituymen alghany taygha tanba basqanday aiqyn. Myng jylqysy bar Abdollagha ózining jalghyz qara buryl atyn úrlatyp otyrghan dýngen jigit - Ály - Mamozy myrzanyng búrynnan óshtesken, qatty araz adamy. Sol sebepti Mamozy Abdollagha qolqa salyp, onyng jalghyz atyn alghyzyp otyr. Mening búl isimdi, kýni búrynghy aqyldasuymyz boyynsha, artqy jaqtan quatyn sol dýngen joldastarym bar. Men Mamozy biyesine, mine, osynday sebepten úryndym. Bar әreketting barlyghyn ashu ýshin osylay soqtyqpasaq bolmaytyn boldy. Qylmysty ózine oray qylmyspen ashu ýshin istedik. Etsirep istemegenim aiday әlemge ayan. Búl mәsele әli nәshәndiginning aldyna da týsedi. Dýngen kedeyleri ózderining búl namystary ýshin oyazdyng ózine de bara alady!

Súraqshy kenet toqyrap, ap-ashyq tejelip qalghanday. Áliyding jayyn búl әriyne, o bastan jaqsy biledi. Ana jolghy Mamozy qolynan ólgen balasy dauynda birtalay yrghasyp, minezdes bolghany bar. Búnyng syrtynda osy Áliylerge tabighi, solardyng izdenulerine bel sheshe kirisetin, jogharygha joldaytyn aryzdaryn jazyp otyratyn bir qytay adamy da bar... Polisiya mekemesi qazir soghan asqan saqtyqpen qúlaq týrip, neshe jerden astyrtyn tynshylar qoyyp otyrghan. Áliyding búrynghy dauynda da at salysqan sol jansyz ekeni emis-emis Kýre uezi ordasynyng da qúlaghyna tiyetin. Súraqshynyng kózi endi tek bir ghana nәrsege tolyq jete almay otyr. Eki atty Mamozynyng úrlatqany anyq ras pa, joq qanqu ma? - Sol. Eger ol shyn bolyp shyqsa, onda súraqshynyng búltaqtatar jeri qalmayyn dep túrghan. Dәl solay bolghan jaghdayda Ály daugha kýni erteng jiyrma ýy dýngendi týp kótere bastap kep kirisuden taymaytyn adam. Súraqshy búl tústa qybyljyp qalghan Mamozygha qighashtap bir kóz salyp ótken. Sony sezgen Mamozy shyday almay Aryppaygha qarap qazaqshalap jiberdi.

- Ei, hauarysh! Sen ózing ne tantyp otyrsyn! Solardyng aitqan sandyraghy bola sala ma eken! - Tilmash Mamozynyng sózin qytayshagha audardy.

«Hauarysh» dep qashyrdy aitatyn. - Nemene, sen sonda bireuding malyn aparyp soyyp tastaghanyndy da qylmys dep bilmeymisin? Al ana momyn Ámendi ne jazyghy ýshin arandatasyn?! Jemegen bolsan, qalghan et qayda? - dedi súraqshy.

- Mening onym qylmys ekeni ras. Biraq sol qylmys nege... nege isteldi dep otyrmyz. Al Ámen bolsa Mamozy men Abdollanyng úrlyq atyn jasyrghan. Men búny tipti óz óshtigim, keshpes kegim ýshin istegenimdi aitpay-aq qoyghannyng ózinde, anau dos dýngenim, Ály ýshin jasaghan әreketim bolghannyng ózinde de, Mamozy myrza jasatyp otyrghan eki attyng úrlyghynan әldeqayda jenil әri, negizdi qylmys. Ózderi tozyp bitken jiyrma ýy taqyr kedeydi bala-shaghasymen ayausyz sorlatyp, ortasyndaghy egin aidarlyq iske tatyr eki atyn birdey alghan son, sonsha qatygez, tasbauyr qastyqqa oray biz de bezbýirek bolghanymyzdy jasyrmaymyz! Soyylghan biyeden ózime týiir et alghanym joq. Ámen mening almaqshy bolyp jýrgen qalyndyghymdy óz inisine audaryp alyp bergeli otyrghan adam! Sol ýshin biyeni bir saygha aparyp soydym da, keregimdi alyp, qalghanyn tastadym.

Aryppay saqtyq ýshin biyening ishi-qarny men siraqtaryn bir saygha apartyp tastaghan. Kórem deushi bolsa qargha-qúzghyn ózi-aq tauyp beredi.

- Atty anyq Mamozy myrza aldyrtqanyn nemen dәleldey alasyndar? Eger osylaryng jala bolsa, eng әueli osy otyrghan jerinde Mamozy tórening óz qolynan ayausyz jaza tartuyna búiyramyn!

- Ony aman bolsa, Abdollanyng ózi-aq moyyndaydy. Ánegýni ýsh saqshy menimen birge barghanda, Mamozy myrzanyng Abdollagha «Attardyng kózin qúrt» dep, siz ben bizden jasyryn shaptyryp jibergen kisisining ýstinen týstik. Jibergeni Hoyyldyr degen sibe eken. Myghym otyrysyna qaraghanda, Mamozy myrzanyng ózi de ony әli bilmey masqara bolsa kerek!

Aryppaydyng búl sózi mindi bop qashyp jýrgen Hoyyldyrgha sonan beri kezdespegen Mamozynyng tóbesinen jay týskendey etti. Jana súraqshy sózining túsynda ishtey kóterilip qalghan Mamozy qazir birjolata ýmiti kesilip, ózining shyn totighanyn bir-aq andady. Abdolladaghy eki atty súraqshygha eng alghash aitqanda, ailager Aryppaydyng Mamozy jayly syrgha soqpay, ainalyp ótip, arjaghyn býrkep qalghany endi ashyldy. Mine, attar qolgha týsken son, ash býiirden sadaq oghynday qadalghan Aryppay bar sipatymen bir-aq bilinip otyr. Súraqshy sol jaydy býgin endi qayta eske aldy. Biraz ýnsiz qalyp, kózin syghyraytyp, mandayyn tyrystyra oilanyp otyryp qalyp bәrin qayta sholdy. Búghan eshqanday daua joq, aila-shara jýrmeytin qazaq ekenin qazir bilgendey anyq mysy qúryp sharshap ta otyr. Eger búlay bolaryn bilgende, Mamozy Abdollagha tizgin úshymen ózi shapsa da, eki attyng kózin qúrttyratyn edi de, sol attardy tauyp bere almaghany ýshin «әri úry, әri jalaqor, baryp túrghan búzaqy» Aryppaydy su týbine batyrghan bolar edi! Mamozy qazir aitar sózi qalmaghanday týtigip, qap-qara bop ketti. Týkti jýzi býiining bozghyl, qylau basqan jotasynday ýrpiydi.

Aryppay men Áliyding búl әreketi búrynghy eski daugha qosyla daulanugha bet alyp otyrghan әreket kórinedi. Sonday qomaqty shaghym aryzdyng janghyryghy bolatynyn aila-amalmen kóz ashqan súm súraqshy jazbay úqty. Biraq súm súraqshy jauapkerge syr bergen joq. Qayta búrynghydan myghymdanghan kisi bop:

- Búl aitqanynmen qayda baram dep otyrsyn?! Osy qansyzdyghyng ýshin әli qolaqpanday sybaghandy tartasyn! - dedi tomsyrayyp.

Alghashqy dýre soghu rayynan amalsyz basylyp qalghan synayyn osy minezge judyrmaq bolyp otyrghan daghdarysyn Aryppay da jazbay andady. Ári «búl isti saghan Kerimbek istetti» degen jalaqordan ózining endi anyq tazaryp qútylghanyn sezdi.

Súraqshy Mamozygha tandanyp kóz saldy. Bir ghajaby teginde osy ekeuining syrty býtin, yntymaqty bolyp kóringenmen, әri jas, әri myrza súraqshy Mamozy «tamyrynyn» ýiine bir joly meyman bop baryp qonghany bar... Qu araqtyng qyzuymen Mamozynyng boy jetken qyzyna týnde qol salamyn dep onbay ústalghan. Mamozy onyng aldynda óz bedelin joghary qong ýshin kóp qytay jigitin ýndemey attandyryp salghan bolsa da, sol nәrse bir jyldan beri búl ekeuining ortasynda edәuir betke shirkeu bolyp qalghan. Ekeui bir-birine batyp óte almas, sonday shekara bar edi. Qazir ekeui de bir-birin ishpen bilisip ýnsiz qaldy. Endi súraqshy býgingi qalghan sózining ayaghyn tilmәshqa audartusyz, qasyndaghylargha sala aityp, birdene dep kep eng sonynda:

- Mady ky pi! - dep ianattap, Aryppaydyng kózine zeyin sala qarady. Qazaqta maqúlyq jayyn adamnan artyq úghatyn atbegi, qúsbegi siyaqty synshy sayatshylar qasqyrdyng úyadaghy kýshigin alghanda tegis kózine qarap otyryp, ishindegi óltiruge qimaghan kózi ottysyn tirsegin qiyp qaldyryp ketedi, demeushi me edi. Tap sol siyaqty súraqshy Aryppaydy zerttep otyrghanday. Qazaqtyng bir túqymyn qyraghy synaudan ótkizgendey, qarady. Ózining nәsil, tegi basqa, ózge bir júrt ókili bolyp, sonyng qiyrynan sergek barlap otyrghanday bolghan.

* * *

Búlar osylaysha tartysyp, arbasumen bolyp jatqanda, ekinshi jaqta bastyqqa Maqsút pen Mamyrtay kirgen bolatyn.

Teginde, polisiya mekemesi men ýiezdik ýkimetke kim bolsa sol kire beruge bolmaushy edi. Gomindang ýkimetining barlyq jerlerindegidey Kýredegi ýkimet oryndarynyng bәri de tek qorghan ishinde. Qazaqtar «seypil» nemese «Jambyl» dep ataytyn búl qorghannan ishke qaray kiretin týstik bette jalghyz ghana «Úly Esik» atalatyn qaqpa bar. Sol qaqpanyng auzyna tapjylmay qarauyl, kýzet túryp, osynday aryzben kelgen qazaqty ghana ishke ótkizedi. Qorghan ishin osyndaghy ýiezdik ýkimetke qarasty: polisiya, sot jәne úighyr tilimen «bәji idarasy» dep atalatyn alym-salyq mekemesi siyaqty, barlyq ýkimet oryndary men býkil osy ýiezdik shtabtyng әskerleri bekinis etedi. Ýkimet halyq búqarasymen osynday qorghan ishinde bekinip jatyp qarym-qatynas jasaydy...

Biyiktigi ýsh metr, ýstinen ýsh әsker qatar jýre alatyn jalpaq, soqpa qamaldyng tórt búryshynda «botay» dep atalatyn qarauyl, kýzet jay bar. Al Kýrening túrghyn halqy úighyrlar men ózge últtar seypil syrtynda, ózinshe jeke qalashyq bolyp ómir sýredi. Endi osynday shekarasy berik, qatal Kýrege isti bolyp kelgen qazaqtar týsi ógey, tas bosagha, tar esikting qarmauynda qalady.

Maqsút pen Mamyrtay syrtqy qaqpadan attaryn tastap kirip eng auyz jaq shettegi polisiya mekemesine keldi. Endi saqshynyng óz qaqpasyndaghy kýzetshiden taghy ótip ishke kirgen. Bastyqtyng aldyndaghy «kәtip bólim» deytin hatshylyq bólmede kelgen-ketkendi ai-kýni, aty-jónimen múqiyat tirkep jazyp alyp, kirgizip-shygharyp otyratyn hatshy bar. Maqsúttar aldymen osy dýngen qyzmetkerlerge kirip, bastyqqa sol arqyly ótken. Keng bólmening dәl tórinde, ashylghan esikke tәkappar qarap, semizshe kelgen, sәl kelte múryn súlusha qytay otyr. Esikten «hau ma»* - dep qysqa qayyryp, amandasyp kirgen búlargha «otyr» demesten, ýnsiz, nyghyzdana qarap ekeuin sol boylarynda túrghyzynqyrap baryp:

- Fәii** bos emes, - dedi tilmәsh joghyn syltau etip. Tendik tilep, teneskisi kelip jýrgen - «soqyr dәme» jigitterdi sol izimen qayta qaytarghysy kelgen. Ol sóite túra búl jas jigitterding ekeuining de týr-týsterinen әldebir ishki sәulesi bar, qaysar jandar ekenin qalt jibermey barlady. Mamyrtay sәl bógelip:

- Taqsyr, osynda til úghatyn adamdar bar emes pe! - dep qabaghyn týsirinkirey, tomsyrayyp til qatty. Qaytpastay, ótinish belgisin tanytqan.

Osy kezde esikten qolyna bir qaghazyn alyp, Ábdirәiim kirdi... Bosaghada sostiyp túrghan qazaq jigitterge ol tanyrqaghanday... qarap ta qoydy. Maqsút bastyqqa kirmes búryn Ábdireyimge aldyn-ala jasyryn jolyghyp alghan. Liy-jýijang óz orynbasary Ábdireyimge birdene dep, endi búl ekeuin ayaq jaqtan otyrghyzyp qaldy da, búlardan Ábdirәiim arqyly jón súraghanda, Maqsút polisiya bastyghyna barynsha senim artqan, tóreshilik kýtken núsqamen ornynan tik týregep:

- Qúrmetti Liy-jýijan***, sizden әnegýni әkelgen Qarymsaqty aqtaytyn qaghazdarymyzgha qazylyq tilep kep edik, - dep ornyqty salmaqpen tilek bildirdi.

- Ol jayly sender jazghan aryzdaghy kuәlikten góri, ana Mamozyny qoldaytyn kóp inabatty dýngender jazyp týsirip otyrghan aryzdyng aighaqtyghy da kem týspeydi. Olardy qazaq soqqygha jyghyp, sabaghan. Býlikshildikte kimdikin dúrys deudi tileysin?

* Hau ma - jaqsy ma, amansyz ba?

** Fayi - tilmash.

*** Liy-juyjang - Ly - bastyq.

- Onda tap solay salystyrylyp, tekseriletin bolsa sol janjaldyng shyghuyna týpki sebep ne? Mysal ýshin, tipti biz Mamozynyng ol jerdegi aldymen orynsyz qamshy júmsaghanyn da qozghamay-aq, aitpay-aq qoyayyq. Mamozyny osyghan jyghyndy etetin janjal onyng ózinen bastalghanyn mýlde sóz etip, dәlel qylmayyq. Sonda búl oqighanyng eng basy Mamozy myrzanyng óz kesirinen bolyp shyghady. Mamozy bizding qazaqtyng shetine kóship barghan az ýy kedey dýngenderding eki atyn óshtikpen úrlatyp otyr. |Ály deytin dýngen men Mamozy ekeuining bir-birin atargha oghy joq, óte araz adamdar ekenin sizder de jaqsy bilesizder. Abdollagha Mamozy aldyrtqan sol eki attyng bireui osy Áliydiki. Búl týp negizinde soghan baylanysty әreket...- sóz osyghan kelgende bastyq bólip ketti. Ol myna әngime jayy qozghalghanda anyryp qalyp:

- Al onda Mamozynyng biyesinde qazaqtyng ne shataghy bar? - dedi Maqsúttyng taqyldap túrghanyn jaqtyrtpaghan kózben iship-jep qarap.

- Biyeni alushy Aryppay men aty úrlanghan Ály ekeui kónili jaqyn joldas, dos adamdar. Búl isting barlyghyn sol ekeui istep otyr.

- Osynyng barlyghyna kózing anyq jetip aityp otyrmysyn? Eger bir jerinen jelbuaz, shiyki sóz shyqsa, aqtap alghaly jýrgen adamynnyng qasyna ózinning de baryp qalatynyndy kýn búryn oiladyng ba?!

Bastyqtyng kóz jetkize týskisi kelgeni shalynyp qaldy. Biraq sonyng ózin sezdirmey, qoqan-loqy qylyp súraydy. Seskendirip, shaylyqtyra otyru poliysey ataulynyng ata kәsibi... Búl jaghynan kelgende әu basta barlyghyn bir ýige jinap alyp birining auzyna birin týkirtkizgendey.

- Onda kýisem ókinbeymin. Eki atty Mamozynyng aldyrtqany turaly osynda jatqan Abdollany tergeseniz de kóziniz jetedi.

Liy-jýijang búl jaghdaydyng ózge daularday bir ghana jelini qughan dau-damay emes, týp baylamy soqtaly, shyrma-shatu tartys ekenin qyraghy baghyp andap qaldy. Bayqauynsha kedeyler «sen qazaq, sen dýngensin, sen úighyr, sen qytaysyng demesten jik qosyp jýrgen siyaqty. Ishi sezikshil Liy-jýijang múnyng týbi jaman, óte jaman pighylgha soqtyratyn qúbylys ekenin birden sezdi. Jәne Maqsúttyng myna aityp otyrghan sózderine qarap, osy әreketting ishinde sózsiz búnyng ózin de bar dep bildi. Kenet ol qarsy aldyndaghy jigitke asqazanynyng basynda may kilkirip jiyrenip túrghan adamday, tyrjiyp qarap, osynyng ózin tergey bastady.

- Ýkimet seni oqytqanda ne ýshin oqytty? Úly basshymyz Shyng shy say saghan mektep ashyp berip, tau-taudyng quysynda jýrgen jerinnen ústap әkep, bilim ýiretkende el ishindegi daudy bastap, aryz quala dep «janashyrlyq» etip pe edi?!

Búl sózge Maqsút qapelimde dәl ne dep jauap aitardy bilmey tejelip qaldy. Shynjandaghy ózge de az últtarday qazaqqa da óz tilinde mektep ashqyzyp, sәbettik Qazaqstanmen zor mәdeny baylanys jasatushy Shyghys Týrkstanda alghash ret Shyn-shiy-sәy bolghany ras, 1933 jyly taqqa otyrghanda ózining әigili alty úran, jarlyghyn shygharyp, «Úly shora ýkimeti - sәbetpen dos boludy» ashqan. Maqsút ózi oqyghan, Qúljadaghy «Bilim júrty» deytin óz uaqytynyng ýlken oqu orny bolyp otyrghan mektep sonyng jemisi ekenin biledi. Ol biyl oqudy oidaghyday tәuir bitirgen bolsa da, gubernalyq qala - Qúljadan kórsetilgen zәru qyzmetterdi biylsha almay, óz eline súranyp kelip, Sheru ishinen alghash ret mektep ashqan bolatyn. Biraq múnda kóp mәn bar. Úighyr, qazaq, qyrghyz siyaqty az últ jastarynan Qúljadaghy sol «Bilim júrtyn» qay jerden kimder oqyp bitirgeni, onyng qayda, ne qyzmet istep jýrgeni, әrqaysysy óz ýiezderining basshysy men polisiya tórelerining airyqsha tiziminde, erekshe esepte túrushy edi. Ol da Shyng shy sayding az últ jastaryn oqytumen qatar qosalqy etip, erte oilap tapqan jat pikirli sharasy bolatyn. Bastyq taghy sóilep:

- Sen biyl eline anyq mektep ashu niyetimen súranyp kelgening ras bolsa, Mamozy siyaqty ýkimet adamynyng ýstinen aryz toptastyryp jýruden góri, dәl osy kýnderinning ornyna, ózinning anau kóp «izbasarlaryndy» dayarlap jatqan bolmas pa en? Ýkimet búiyrghan qyzmetti istemey, eline kelgendegi maqsatyn, paydandy balalardan góri basqagha... tiygizu ýshin jan salyp jýrgening ashyldy jәne sendey adam balany ýkimet kýtken talappen oqytpaydy! Ózine múragerler etu ýshin uaghyzdaydy. Senderge ýkimet býlikbasy jetildiru ýshin mektep ashqan joq! - dep az irkilip jýdemeletip jәne sóiledi. Bastyqtyng asa kekti adam ekenin biletin Ábdirәiimning ózi de sasayyn dedi. Qúlja «Bilim júrtynda» ýsh adamnan qúrylghan qúpiya «Tau týlegi» úiymynyng jasyryn mýshesi Maqsút ta óz-ózinen quystana bastady. Áldeqalay sodan bir sybys sezgen be dep sekem alyp qaldy.

- Dýngenderding aryzynda, mine, «Aryppay degen búzaqy bar» deydi, - dep polisiya bastyghy sózin jalghay týsti: - «Sol inisine bar isti istetip jýrgen - Kerimbek!» dep otyr. Aytsa aitqanday osy kórsetilip otyrghan әreketting barlyghy anyghynda tek Kerimbekting ghana qolynan keledi. Oilasa oy shatasqanday shytyrman amal-aylany jas adam Aryppay tapty deuge syimaydy. Tek Kerimbek pen onyng oqyghan, maslihatshy balasy dәl senen, osy ekeuinnen dep bilemiz!

Bastyq búl tústa shynayy ashugha minip, ýni ynyrana shyghyp, baldyr-búldyr etip demigip sóiledi. Búryn is kórmegen Maqsút ne degenmen qorqa bastaghan. Shyndasa, kóp poliyseyding bireuin shaqyryp jiberip, әzir-aq qamap tastaugha zәri jetedi. Liy-jýijannyng myna aityp otyrghany bir jaghynan jany bar sóz sekildi. Anyghyna baqsa, Kerimbek osy oqighanyng tuuyna týptey sebepshi adam. Onyng «Mamozy men Abdollanyng arasyn ajyratpasa, Mamozy Sherudi jegenin qoymaydy» degen kópke mәlim uaghyzy bar. Áuelde Aryppaydyng qúlaghyna sol ýgit sinisti bolghan. Qaytkenmen saq Liy-jýijang sonday birdeneni shamalap, bilip otyrghanday. Búl tústa sózge Mamyrtay aralasyp edi. Bastyq pikiri Maqsútty ashyq bәlege shata bastap, janaghyday jebelep, tyqsyryp ayaqtalghanda, Mamyrtay qara eltiri túmaghyn basynan alyp, ong jaq qoltyghyna qysa bere:

- Ua, taqsyr, biz endi bir japyraq qaghazymyzdy jazdyru ýshin, kóz aldymyzda búl qúsaghan hat biler tuysqanymyz túryp, basqa qayda shappaqpyz?! Biz sabylyp jatqanda sen tynysh jata túr dep qay qazaq búny ýige tyghyp qoishy edi? Myna biz siyaqty entelegen aghayyn búny osyndayda qolqalamasaq tuysqan bolghanyn qayteyik! - degen.

Liy-jýijang búl sózderdi Ábdireyimning әdemilep audaruymen jiti tyndap shyghyp:

- Búl ózeuirek Kerimbekting taghy kimi? Nesi? - dep sony shúghyl súrady. Biraq dәl osy uaqytta esik qaghyldy. Bastyqtyng esigin bir batyl qoldyng jýdemeley tyqyldatyp, jasqanbay qaqqany bayqaldy. Liy-jýijang «bú qaysysy» degendey basyn serpy kóterip alghan. Yzgharlanyp:

- Lәi-Lәi* - dep ózelene dauystady. Bógelmey esik te ashyldy. Týr-núsqasy qazaqqa da, qytaygha da keletin, sopaqsha, qatpa bet úzyn kirpigin jalp-jalp qaqqan bir adam kirip kele jatty. Tәkappar jýijannyng ashuly ekenin bayqasa da, qarsy qadala kóz tastap, tayynbay kele jatqan úzyn boyly, taramys denesining jiti qimyly bar, qiyaq múrtty jigit atyshuly Ály bolatyn. Sony kózi shala bere Liy-jýijang Ábdireyimge:

* Lәi-lәy - Kel-kel.

- Mynalardy qaytar, - dep ana ekeuin óz aldynan tez susytyp shygharyp jibergisi keldi. Týsin suytyp, qayta tilge kelmestey, ózgerip alghan eken. Áliyding kelui búghan jaysyz tiygenin úqqan Ábdireyim asqaq bastyghynyng qúbylghan týsinen jasqanyp, Maqsút pen Mamyrtaydy kidirtpey jyldam shyghardy.

- Kel, - dedi Liy-jýijang basqa sóz auzyna týspegendey.

- Keldik, - dedi Ály týregep túrghan kýii bastyqtyng «otyr» deuin kýtip. Polisiya qojasy oghan oryn núsqamaghan qalpynda:

- Bir Mamozygha qyryq adam antalap jabylyp keldinder me? - dep biraz qadalyp otyrdy.

- Qynyr adam qyryq adamnyng iyegin jerge tiygize boldyrtady! - dedi Áli. Ály aryzynyng maghynasy Aryppaydyng jauabymen negizdes ekeni belgili. Búl aryzda sonymen qosa taghy bir tyng jeli, arqau bar. Áliyding qolynda jasynan jetim ósken bir inisi bar-tyn. Áliyler Mamozynyng eginshisi bolyp jýrgen kezde osy qojayyndary sol inisine ózining bir kedeyleu aghayynynyng qyzyn beretin bolyp, janaghy jigitke bes-alty jylday әlgi tuysqanynyng eginin saldyrtqan. Dýngen, qytay tilinde «shan-gun» (úzaq merzimdi júmys) isteuge kelisedi. Soqtalday bir azamatqa sol jyldarda soqyr tiyn aqysyz, púlsyz istep bergenining syrtynda qyz әkesine Ály de bir at, bir siyr berip, sabauday eki azamat - ózderining tapqan-tayanghandaryn tirnektep soghan ótkizumen bolghan. Biraq sonynan búlarmen Mamozy arasynda әr týrli qighash qabaq, kelispestikter bola kelip, aqyr ayaghynda belgili ýlken janjal tudy. Áliyding segiz jasar balasy shantasqa minip jýrip, susyndap alu ýshin bir toqtaghan kezde attardy bos qoya salady. Artynda shantasy bar eki at qyrman taghanynda soghylyp jatqan súlygha jýre jayylyp túryp, әldeqalay ýrke jóneledi. Qas pen kózding arasynda shantasty shýiliktirip ala qashady. Zil-batpan auyr shantas qos semiz attyng sonynda úrshyqtay ýiirile, zyrqyrap jóneydi de, kóz aldydan onsha úzaqqa barmay-aq attyng biri mertigip jyghylady. Jambasy synyp, dereu pyshaqqa ilinedi. Mamozy balany qualap jýrip shyryldatyp sabaydy. Qamshynyng topshysy birneshe ret jalanbas sorlynyng enbeginen tiyip, jas bóbek birden sylq etip qúlaydy. Til tartpastan tabanda ólip ketedi. Sol tústa Ály Kýre polisiyasynan bastap ýiezdik ýkimetine deyin aryzdanyp, kóp sarsang bop, aqyr dauynan nәtiyje shyghara almay, dymy qúry tityqtap qoyyp edi. Áliyding Kerimbek arqyly Sheruge, qazaqqa kóship barghany sonyng saldary bolatyn.

Al Mamozy bolsa bala dauynyng sonynan eregeske ótip, óz tuysqanyn Áliymen qúdalyqtan tighan. Sonymen baryp Ály aragha adam jýrgizip, Mamozydan endi inisining alty jyldyq taban aqysy men qolynan bergen malyn súratqan. Bir emes, eki-ýsh qayta kisi salyp, aq adal malyn talap etkende Mamozy endi ashyq zorlyq egeske ótip birjola tendik bermey ketken.

Teginde, búl qúdalyqtyng ózi bir-birin qyz ben jigit ózdi-ózi únatudan baryp tughan jaqyndyq edi. Sonda da, ol Mamozy ýshin әr jaqtyly esep qúdalyghy bolugha jaraghan. Endi zang oryndaryna shaghymdanu ýshin sonyng reti anyq kelgen son, Ály búl jolghy aryzgha ony da qosa tirkep, tereng tamyrly dau quyp kelgen-di.

Jana Liy-jýijangha Ály kirer kezde poliyseymen aldyryp kelgen Kerimbek te ekinshi jaqta býgingi jauapqa súraqshygha engizilgen. Kerimbek kirgende súraqshy aldynan qyry synbaghan Aryppay shygharylyp, endi Ámen tergelip jatyr eken. Kerimbekti aiypty etu jolynda Aryppaydy qanday shyrghalaghan bolsa, Ámendi de jәne sol Kerimbek ýstinen shýilep «inisi Aryppaygha bie úrlatyp soyghyzghan, bar qylmysty istetken Kerimbek», dep qol qoyasyng dep qinauda. Osylaysha birining artynan biri qoyday tizilip, Sheruden әnegýngi qyrqay-matap әkelgen jauapkerlerding barlyghy da alma-kezek, san-sapalaq tergeumen bir kýnde neshe qayta toghysylyp, ýsti-ýstine súraqqa alynyp jatty. Keybirining sybys bop, dýrelengeni estilip qalady. Momyn adam Ámenge tergeu jauaby ýstinde oryndyq ta bermepti. Esikten kire beris, ong jaq bosaghada, edeni kók kirpishpen tóselingen taqyr jerde, qos tizesimen shókelep, kózi alaqanday bolyp, jýginip otyr eken. Tap, namazdaghyday bolyp ózi qolyn da qúshynyp alypty. Ón-týs joq, әppaq quday. Belgisiz kómek, jәrdem tilengen ýlken, baqyraq kózi súraqshy bólmesindegilerge alaqtap essiz qaraydy. Dýrege nemese әldene qinaugha jygha ma degendey.

Óz kónilimen enshilep sonday birdeneni qorqynyshpen kýtip otyrghany bilinedi. Kerimbek bólme ishin anday qarap kirgende, Ámen súraqshy jýzine anyq turalap kóz sala almay jәne myna kirgenning de kim ekenin qarap biluge múrshasy bolmay, tek tilmashqa jalbarynyshty, tómendikpen qarap:

- Olla-billә! Inisine úrlatushy Kerimbek emes. Sol ýshin keudeme qúran úram taqsyr! - dep, bezek qaghyp otyr eken. Qos tizesimen qadauyshtay qadalyp otyryp, shyr-shyr qaghady. «Sorlym-ou, sening qúranyng men imanyndy qaytsin» dep oilady, jany ashyp ketken Kerimbek. Óz kónili taza, dinshildeu adam «qay qylyghymnan jazdym» degendey bop, qas-jaulargha qarap, әrkimge bir qúldyq úruda. Ózi әnekýni dәl jaynamaz ýstinde otyryp, alghash ústalghanda tanghy «bamdat» namazynyng dәl tilegi kezinde minәjat qolyn jayyp alyp: «Ya qúday, myng bir atty pәle, jýz bir atty qaterinnen saqta! Ya qúday, kezengenning kezinen, kez tildining sózinen saqta! Ya qúday, týn qatyp, týsi qashqannan, ay jýrip aryp-ashqannan saqta! Ya qúday, meyiri joqtyng zәrinen, patsha - aghzamnyng kәrinen saqta», - dep tan-azannan zargha bata jalbarynyp, dúgha ghyp otyrghan-dy.

Ózge de jer emes taq osy qúlqyn sәriden zar tilek bop otyrghan kezinde it «shәu» ete týsken. Jәne, sol tileginde «saqta» dep tilengen tileuining barlyghy da әdeyi, tap osyghan qas qylghanday aina-qatasyz kerisinshe kelgen joq pa? Ony keyin qamauda jatyp, qaranghy jerde asyqpay kózin júmyp birtindep esine týsirgende bilgen-di. «Kez tildim - bәrimizdi bir shúqyrgha ýiip otyrghan - Aryppay, kezenip kelgenim Mamozy... Týn qatyp, týsi qashyp kelgen de sol múndar ghoy. Meyiri joqtyng zәri, patshanyng kәri degen naq myna súraqshy men osy otyrghandar emes pe? Osylardyng tilin alatyn ókimet patsha ghoy. Al anau, ay jýrip aryp ashqany qaysysy? E, ya, ol aitpaqshy, ózimning osy sergeldenime keledi eken-au» dep bәrin de tap basyp, jiktey zerttegeni bar. Soghan baylanysty óz ómirinde, әsirese jaqyn merzimde ótkizgen kinәlaryn da sabaqtap, esine týsirgen. Osynday jәbir-japa kórerlik óz pighylyn teksergen. Oilap-oylap kelgende ebin tauyp ózining bir jesir jengesine baryp jýrgeninen basqa, bәlendey býldirip jibergeni joq siyaqty, kópe-kórineu sodan kórip: «meni atqan aruaq, aruaq, odan basqa saytan da emes, ainalayyn, aruaqtar shamdanyp atqan eken! Bәse, qansha shydasyn!.. Tartayyn, sazayymdy tartayyn!» degeninde jyndy bolghan adamday, qaranghyda erni kýbirlep sóilep ketken. Jәne «aruaq-aruaq» degen sózdi ózine asa senimdi aitqanynda ong qolynyng qyr alaqanymen qalay kesip-kesip kórsetkenin kýni býgin ózi de bilmeydi. Birauyq «adamdy joldan shygharatyn әlgi kórinbeytin shaytan emes-au, yndynyng qúryp qalghyr, kәdimgi aq jaulyqty jaryqtyqtardyng ózi emes pe! Úyasynda tynysh jatqan namysyna tiyip: «qayyn bop әjetke jarar biring joq» demedi me, janyng tereze tappaghyr!» Mine, osynday oilarmen óz basyn ózi qatyrghan Ámen osydan aman-esen shyghyp barsa, jasy ózinen kóp kishi, atalas jengesining tóbe qúiqasyn shaynarday bolyp jatty. Biraq jalghyz Aryppaygha býkil el bolyp jasap jýrgen qiyanattary esine de kelmegen. Sopy kónil, dindar Ámen namaz sonynda ólgenderge qúran baghyshtaghanda «pәny dýniyede sóz sóileushisi, sýieushisi bolmaghan, baqida artynan qúran oqyp, izder-súrary - joq miskin, mýsәpirlerge sauabyn tiygiz! Jәne solardyng ruhy meni de qorghay gór!» dep tileytin. Sol Ámen qazir esik ashylyp, Kerimbek kirip kelgenin endi bayqap, ózining ólgen әkesin kórgendey boldy. Tili jat, tomyryq, syry da jat qorshauda bir ózi sugha batyp bara jatqan adamday mýlde qayransyz bop otyrghan. Búnyng balalyq shaghynan beri óz ata-mekeninde: «bite qaynap, birge ósken» el aghasy Kerimbek kózine ottay basylghan. Ol janaghy ant ishkendey bolghan múqtajdyq jauabyna jalghastyra, jylap kóriskendey Kerimbekke de tez-tez til qatyp jiberdi.

- Aghatay-ay, ne jazdym? Mynadan da qútylar kýnim bola ma, Keke?! Janazamdy sizder shygharsandar armanym joq! - dep zarlap, kózining jasy alty taram tógilip ketti. Boda-bodasy shyghyp kenkildep jylap qoya bergen.

Súraqshy Kerimbek kelgen jerde endi sonyng jýregin shaylyqtyru ýshin, Ámenge jazyqsyzdan-aq dýre búiyrmaqshy. Jasqanyp, yqqan adamgha ómirde raqymy týse bilmegen qanqúily súraqshy Ámenning janaghy sózderin tilmashtan esty bere, ornynan yta týregelip kýzettegi sherikke:

- Da! Da!* - dep, qatty әmir etti. Erteli beri tapjyla almastan, qyltasy qyrqylghanday bolyp erigip túrghan sherik búiryqty alysymen-aq, Ámenge tap berdi. Týie jýn shekpenining jelkeliginen shap etip ústap qas-qaqqansha aldygha qaray býge júlqyp, shóktire bergen. Beyne it talaghanday jerge jyghyp salghan son, úzyn shekpendi eteginen joghary júlqy týre qayyryp, basyna qaray ysyra sypyryp bara jatty. Sherikting ong qolynda kendir bauy bileziginen ilingen qamys palaq dayyn edi. Baghana Aryppay tergelgennen beri, tór jaqta tilsiz tyghylyp otyryp qalghan Mamozy osy qimyl túsynda qyby qanyp, Kerimbekke jaltaq-jaltaq kóz saldy. Ne bolar eken degendey. Jaghaltaydyng kózindey kisining ónmeninen óterlik súghanaq kózi entelep, bet aldyndaghy qimyldy shashau shygharmay, qyzu baghyp qalypty. Jan rahat kezi tәrizdi. Súraqshydan búiryq alghan sherik Ámenge qaray qalt búryla bergende, ayausyz jәbir kóruge ainalghan tútqyn ýlken kózderi jalt etip, Kerimbekke bir qarap ótuge ghana zorgha múrsha tapty. Kerimbek búl aghayyny aldynda inisi Aryppay ýshin, onyng tudyrghan әlegi ýshin qazirge deyin ózi jazyqty kisidey bolghan. Osy kýnderi búny óz ishinen qabyrghasy qayysa, qatty ayap jýrgen. Jәne Ámen ózi zang isinen ejelden qorqaq kisi bola túra, basyna osynday qiyamet qater tóngen shaghynda Kerimbekti syrtynan satyp, baylap berudi kózdemey, otqa ózi kýiip barady. Tipti Mamozy osynday qorqaq Ámenge kisi salyp «jazadan qútyldym dese Kerimbekke audarsyn jalany» degenine de qayyl bolmay, «kúday aldynda ne deymin!?» dep kónbegen. Búghan deyingi aralyqta Kerimbek Ábdireyim arqyly keshegi Jauynbay ajynyng kórgendi balasy - Ámenning qiyn kýndegi sonday opalylyghyn da bilip alghan. Mine, osynyng ýstine «Úly Gomindang ókili» dep ózderin tendessiz oryngha qoyatyn, «búratana» sanalatyn azdardy pende eken dep tanyghysy kelmeytin súraqshynyng biyik tóreshildik órligi Kerimbekting namysyn týp-shynyrauynan qozghap, ózegin órtep jibergendey boldy. Esikten kirgen boyda tipti búnyng ózin әdeyi kózge úra jasalghan shekten shyqqan, ozbyr qiyanatqa alghashynda az antarylyp, ne shara baryn úgha almay qatty sasyp qaldy. Biraq, sherik Ámendi sonshalyq qoly bilip kópe-kórneu múndaylyq iyt-kergige salyp bara jatqanda, dәt etip túra almady. Ózi ornynan qalay atyryla qozghalghanyn andamastay bir essiz halmenen, kóz ilespes qimylmen bir-aq attap kep, Ámen ekeui oghyr-shoghyr bop jatqan qanyltaqtay qytay jigitin sol qolymen jauyrynynan sap etip ústap, shetke qaray deldeng etkizdi. Laqtay júlyp ala berdi. Kerimbek qaru-jaraghy bar sherikti dengelek ýiirip, kenetten bir-aq júlyp alghan sәtte alghash bólme ishi týgel sasyp qalghanday. Súraqshy men Mamozy kenet oryndarynan atyp-atyp týregep alghan. Týsteri órt óshirerdey. Bergi jaqtaghy tilmash ta jan-jaghyna sasqalaqtay qarap anyrghan. Qapelimde ózderining ne isteytinderin de әli úqpaghan túiyq qozghalystar. Yza-namys, kýizelgen ashu oiranynan óni appaq quday bolyp, quaryp ketken Kerimbek sherikke qalshyldap aqyryp:

* Da! Da - qytaysha: Úr! Úr!

- Úrmaysyn! Úra almaysyn! - dep, asa bir aibatty ashu, yzgharmen әmirdey qatang ýn qatty. Biraq sherik ondalyp alyp qolyndaghy kespeltekpen Kerimbekting endi ózin úrmaqtay bolyp ynghaylana berdi. Sol sәtte súraqshy oghan oqys ýnmen birdeme dep baqyryp baldyr-búldyr etip ýlgerdi. Qatty tyya búiyryp «Toqta! Tiyme!» - dep qalghanday. Sherik óz boyyn zorgha tejey tyiylyp, kenet toqtaghanda Kerimbek Ámenge bir auyz til qatty. Qu asyqtay bolyp sostiyp qúntighan oghan:

- Esindi ji! Qoryqpa! Qoryqtyng - qúnyng bolmaydy! - dep qaldy. Kerimbek aitqan sózdi tilmash arqyly týsingen súraqshy asau qany basyna teuip Kerimbekke qaray adymday basyp keldi. Jolynda sherikting qolyndaghy qamys palaqty da súramastan júla tartyp alghan.

- Sening ózine ne kerek! - dep Kerimbekke bet taqastyra keldi. Boyyn qapa, namys, әdil ashu kernegen Kerimbek búl sәtte tittey de qaymyqqan joq. Súraqshynyng betine betin bú da qarsy taqap:

- Maghan keregin tyndasan, esinde bolsyn, soqqy degen tek kinәlining ghana etin auyrtpaydy. Qolyndaghy qalaghyndy sol kinәsi bargha sogharsyn. Kinәsiz qylyshyna emes, jýregine senedi. Myna qazaqqa dýre soghudy qoyyp, qol tiygizuding ózi aiyp! - dep kelip, endigi qalghan sózin aita almay qaltyranqyrap, ón-týsi qasha tyghylyp toqtap qaldy. Túla-boyyn eriksiz biylep ketken qatty ashudan bulyqqanday bop, súraqshygha jogharydan shanshyla qarady. Tergeushi Kerimbekke don-aybat kórsetkeni bolmasa, qol kótermek emes edi.

Býgin Áliyding kelip jetui tergeuding betin búrarlyq basqasha yqpal әkelgen. Dau ayaghy bastyq aldynda bastapqy qalybyn ózgertip, búrylyp ketuge de yqtimal. Olay bolsa, súraqshynyng da bir betpen kete beruine jol danghyl emes. Baghanadan beri esinde sony ústaghanday, súraqshy, bir top kisimen kelgen Áliyding búnda búrylmay, tura bastyqtyng ózine kirip ketkenin bilip otyrghan. Sonymen qazir ol ózine qarama-qarsy eregese sóilep, bet taqasyp túryp qalghan Kerimbekke lajsyz tilmash arqyly sózge keldi. Keyin qaray bir attap baryp, qayta búryldy da:

- Sen ózing jasandyryp qoyghan jasaghyng bar adam siyaqtysyn! Qanday aujalyna senesin? Nókerinning kóptigi, sening tau quysyndaghy elin, ruyng úly ókimet ýshin janghaq emes pe, nege túrady?.. Tәuekelshildik ayaghy bir kýni aiyqpas ókinishke dushar etetinin oilaysyng ba!? - Ol polisiya mekemesining namysyn jyrtqan osynday ospaq sózden keyin demigin basa almaghan kýii ornyna baryp otyrdy. Endigi tergeu betin bastyqpen sanasyp jýrgizuge oy qorytty. Búl kýni Kerimbekti basynda súraqqa shaqyrtqanmen, tergeu jýrgizilmedi. Esepti Ály búzyp ketti. Tergeu alghanmen endi búlar ýshin manyzdy nәtiyje bermeytini bilindi. Býgin Kerimbekting maydanyn belgilemek bolghandary ayan. Ol bolmady. Áliyding qozghamaq dauy súraqshynyng ish esebin búza kelgen. Sanaspau, artyn andamau ayaqty aghat basugha soqtyrady. Qumýiiz súraqshy Aryppay jauabynan-aq Áliyding Kerimbekti qyzghyshtay qorityn jandy dәlelderi baryn ishtey zerttep angharyp bolghan.

(Jalghasy bar)

Abai.kz