جانات احمادي. دۇربەلەڭ (جالعاسى)
7
ارىپپاي بۇگىنگى سۇراقتىڭ وزگەشە ەكەنىن كىرگەننەن-اق بايقاعان. ەسىكتەن بۇل كىرگەندە سۇراقشى وسىنىڭ كەلگەنىن كۇتىپ، تىگىلە قاراپ وتىر ەكەن. ەكى پوليتسەيمەن ايداپ كىرگىزىلگەن جاۋاپكەردى بوساعاداعى ايىپكەردىڭ ورنىنا وتىرعىزباستان جاتىپ، جەندەت كوزبەن شانشىلىپ:
- مادى كى پي! سەن شىنىڭدى ايتاسىڭ با، جوق پا؟! زاڭنىڭ شەشىمى - بۇل ساعان كەرىمبەك ىستەتكەن قىلمىس! وسىعان مويىندايمىسىڭ - جوق، ءدال قازىر مەنەن بىرنەڭە كورەيىن دەپ وتىرمىسىڭ؟! - سونىڭدى ايت!
ۇستەلدىڭ بەتىندە قالىڭ قامىس پالاق جاتىر. كورنەۋگە ادەيى شىعارىپ، دۇرەگە سايلاپ قويعان. ارىپپاي ءا دەگەندە ءسوزدى ءدال قالاي باستارىن بىلە الماي، جاۋقاباقتانىپ تىعىلىپ تۇرىپ قالدى. شوكەلەپ ءتۇسىپ، شاپقالى جاتقان ارلان جىرتقىشتاي بۇنىڭ جارتى اۋىز ءسوزىن عانا اڭدي، قانىن ىشىنە تارتا قادالعان سۇراقشىعا قالايدا ءبىر جاۋاپ ايتۋى كەرەك ەدى. كۇتتىرۋدىڭ ءوزى قيىن سياقتى. العاش ءسال تىعىلىپ، توقتالىپ قالعانىندا ءوزى قوشقىلداۋ جىگىت لاپ ەتكەندەي، ونان سايىن كۇرەڭىتىپ كەتىپ:
7
ارىپپاي بۇگىنگى سۇراقتىڭ وزگەشە ەكەنىن كىرگەننەن-اق بايقاعان. ەسىكتەن بۇل كىرگەندە سۇراقشى وسىنىڭ كەلگەنىن كۇتىپ، تىگىلە قاراپ وتىر ەكەن. ەكى پوليتسەيمەن ايداپ كىرگىزىلگەن جاۋاپكەردى بوساعاداعى ايىپكەردىڭ ورنىنا وتىرعىزباستان جاتىپ، جەندەت كوزبەن شانشىلىپ:
- مادى كى پي! سەن شىنىڭدى ايتاسىڭ با، جوق پا؟! زاڭنىڭ شەشىمى - بۇل ساعان كەرىمبەك ىستەتكەن قىلمىس! وسىعان مويىندايمىسىڭ - جوق، ءدال قازىر مەنەن بىرنەڭە كورەيىن دەپ وتىرمىسىڭ؟! - سونىڭدى ايت!
ۇستەلدىڭ بەتىندە قالىڭ قامىس پالاق جاتىر. كورنەۋگە ادەيى شىعارىپ، دۇرەگە سايلاپ قويعان. ارىپپاي ءا دەگەندە ءسوزدى ءدال قالاي باستارىن بىلە الماي، جاۋقاباقتانىپ تىعىلىپ تۇرىپ قالدى. شوكەلەپ ءتۇسىپ، شاپقالى جاتقان ارلان جىرتقىشتاي بۇنىڭ جارتى اۋىز ءسوزىن عانا اڭدي، قانىن ىشىنە تارتا قادالعان سۇراقشىعا قالايدا ءبىر جاۋاپ ايتۋى كەرەك ەدى. كۇتتىرۋدىڭ ءوزى قيىن سياقتى. العاش ءسال تىعىلىپ، توقتالىپ قالعانىندا ءوزى قوشقىلداۋ جىگىت لاپ ەتكەندەي، ونان سايىن كۇرەڭىتىپ كەتىپ:
- ...مەن بۇرىنعى ايتقانىمنان باسقا ەشنارسە ايتپايمىن، مىنا باسىمدى قازىر الدىرساڭ دا، - دەپ پوليتسەي اسىنعان قىلىشتى قولىمەن مەڭزەدى. - ايتارىمدى ايتقانمىن. مەن مۇنى ىستەردە قاسىما كەرىمبەك دەگەننىڭ كولەڭكەسى دە كەلگەن جوق. بىراق مۇنى ىستەۋشى ءوزىم بولعانمەن ىستەتۋشى باسقا سەبەپ. ءالى ءبارى دە اشىلادى، - دەدى تايسالماي. سوزىنەن ويدا جوق ءبىر جاڭا سىر ۇشىعىن اڭداتتى. ۇنىندە ايتسا ايتقانىنداي «باسىن السا دا» وسى سوزىنەن اۋماستاي يلانىم بار. سۇراقشى بۇل جاۋاپقا بوگەلگەندەي بولدى.
- نە دەيسىڭ؟! ىستەتۋشى وزگە بىرەۋ بار ما؟ - ونىڭ تىمىسكىلەنگىش كوكەيى تاعى بىردەڭەنىڭ ءيسىن سەزگەندەي، كەنەت تەسىرەيىپ، تاڭدانىپ قالدى. ەندى بۇرىنعىدان دا شىدامسىزدانىپ، جان-القىمعا الا جاۋاپ سۇرادى.
- كانى، ولاي بولسا وسى سوزىڭە دالەل ايت!
- مەنىڭ مۇنى ىستەۋىمە ەڭ باستى سەبەپ، ولاي بولسا، تاپ وسى، مىنا وتىرعان ماموزى مىرزانىڭ ءوزى! - ارىپپاي بۇل جاۋاپتى سونشا ءبىر وتتى كەسكىنمەن كوزى شوقتاي جانىپ باستادى. ۋەزدىك ۇكىمەتتەن شاقىرتىلعان جۇيرىك ءتىلماش تا قاقىلداپ ارىپپايدىڭ ايتقانىن ايتقانداي قاعىپ الىپ، جەرىنە جەتكىزە، قاداپ اۋدارادى. ورساق ءتىستى دۇڭگەن جىگىتى كىرپىگىن جىپىلداتا قاعىپ، بار ىنتاسىن ەكى جاقتىڭ سوزىنە كەزەك سالىپ، پوليتسەيلەردىڭ بەرگى جاعىندا قازديىپ تىك تۇرەگەپ تۇر. ارىپپاي جاۋاپكەر ءوزى ەمەس، بۇنىڭ الدىندا ماموزى ايىپكەردەي، جاڭا باستاعان ءسوزى ۇستىندە وتكىر دە سۋىق قاباق استىنان انالاردىڭ وزدەرىنە سۇراۋ بەرگەندەي سويلەپ:
- زاڭ ۇرلىقتى تياتىن بولسا، ەڭ الدىمەن وزگەنى ەمەس، مىنا وتىرعان ماموزى مىرزانىڭ ءوزىن تىيسىن، ولاي دەسەڭ! بۇل ءىستى مەن، بىرىنشىدەن، ماموزى مىرزاعا ءوز وشتىگىم بويىنشا ىستەدىم! ەكىنشىدەن، بۇنىڭ ىستەلۋدەگى ەڭ نەگىزگى كوزى شەرۋ ىشىندەگى اناۋ ەگىنشى دۇڭگەندەر... ابدوللا اقالاقشى الدىرعان ەكى اتتى سول دۇڭگەندەر ابدوللانىڭ ءوزى ەمەس، مىنا ماموزى دوسىنىڭ ارەكەتى دەپ بىلەرىم. بولعان شىندىق بويىنشا بىلەدى. انىعىندا ماموزىنىڭ ايتۋىمەن العانى تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن. مىڭ جىلقىسى بار ابدوللاعا ءوزىنىڭ جالعىز قارا بۋرىل اتىن ۇرلاتىپ وتىرعان دۇڭگەن جىگىت - ءالي - ماموزى مىرزانىڭ بۇرىننان وشتەسكەن، قاتتى اراز ادامى. سول سەبەپتى ماموزى ابدوللاعا قولقا سالىپ، ونىڭ جالعىز اتىن العىزىپ وتىر. مەنىڭ بۇل ءىسىمدى، كۇنى بۇرىنعى اقىلداسۋىمىز بويىنشا، ارتقى جاقتان قۋاتىن سول دۇڭگەن جولداستارىم بار. مەن ماموزى بيەسىنە، مىنە، وسىنداي سەبەپتەن ۇرىندىم. بار ارەكەتتىڭ بارلىعىن اشۋ ءۇشىن وسىلاي سوقتىقپاساق بولمايتىن بولدى. قىلمىستى وزىنە وراي قىلمىسپەن اشۋ ءۇشىن ىستەدىك. ەتسىرەپ ىستەمەگەنىم ايداي الەمگە ايان. بۇل ماسەلە ءالى ناشاندىگىڭنىڭ الدىنا دا تۇسەدى. دۇڭگەن كەدەيلەرى وزدەرىنىڭ بۇل نامىستارى ءۇشىن ويازدىڭ وزىنە دە بارا الادى!
سۇراقشى كەنەت توقىراپ، اپ-اشىق تەجەلىپ قالعانداي. ءاليدىڭ جايىن بۇل ارينە، و باستان جاقسى بىلەدى. انا جولعى ماموزى قولىنان ولگەن بالاسى داۋىندا ءبىرتالاي ىرعاسىپ، مىنەزدەس بولعانى بار. بۇنىڭ سىرتىندا وسى اليلەرگە تابيعي، سولاردىڭ ىزدەنۋلەرىنە بەل شەشە كىرىسەتىن، جوعارىعا جولدايتىن ارىزدارىن جازىپ وتىراتىن ءبىر قىتاي ادامى دا بار... پوليتسيا مەكەمەسى قازىر سوعان اسقان ساقتىقپەن قۇلاق ءتۇرىپ، نەشە جەردەن استىرتىن تىڭشىلار قويىپ وتىرعان. ءاليدىڭ بۇرىنعى داۋىندا دا ات سالىسقان سول جانسىز ەكەنى ەمىس-ەمىس كۇرە ۋەزى ورداسىنىڭ دا قۇلاعىنا تيەتىن. سۇراقشىنىڭ كوزى ەندى تەك ءبىر عانا نارسەگە تولىق جەتە الماي وتىر. ەكى اتتى ماموزىنىڭ ۇرلاتقانى انىق راس پا، جوق قاڭقۋ ما؟ - سول. ەگەر ول شىن بولىپ شىقسا، وندا سۇراقشىنىڭ بۇلتاقتاتار جەرى قالمايىن دەپ تۇرعان. ءدال سولاي بولعان جاعدايدا ءالي داۋعا كۇنى ەرتەڭ جيىرما ءۇي دۇڭگەندى ءتۇپ كوتەرە باستاپ كەپ كىرىسۋدەن تايمايتىن ادام. سۇراقشى بۇل تۇستا قىبىلجىپ قالعان ماموزىعا قيعاشتاپ ءبىر كوز سالىپ وتكەن. سونى سەزگەن ماموزى شىداي الماي ارىپپايعا قاراپ قازاقشالاپ جىبەردى.
- ەي، حاۋارىش! سەن ءوزىڭ نە تانتىپ وتىرسىڭ! سولاردىڭ ايتقان ساندىراعى بولا سالا ما ەكەن! - ءتىلماش ماموزىنىڭ ءسوزىن قىتايشاعا اۋداردى.
«حاۋارىش» دەپ قاشىردى ايتاتىن. - نەمەنە، سەن سوندا بىرەۋدىڭ مالىن اپارىپ سويىپ تاستاعانىڭدى دا قىلمىس دەپ بىلمەيمىسىڭ؟ ال انا مومىن امەندى نە جازىعى ءۇشىن ارانداتاسىڭ؟! جەمەگەن بولساڭ، قالعان ەت قايدا؟ - دەدى سۇراقشى.
- مەنىڭ ونىم قىلمىس ەكەنى راس. بىراق سول قىلمىس نەگە... نەگە ىستەلدى دەپ وتىرمىز. ال امەن بولسا ماموزى مەن ابدوللانىڭ ۇرلىق اتىن جاسىرعان. مەن بۇنى ءتىپتى ءوز وشتىگىم، كەشپەس كەگىم ءۇشىن ىستەگەنىمدى ايتپاي-اق قويعاننىڭ وزىندە، اناۋ دوس دۇڭگەنىم، ءالي ءۇشىن جاساعان ارەكەتىم بولعاننىڭ وزىندە دە، ماموزى مىرزا جاساتىپ وتىرعان ەكى اتتىڭ ۇرلىعىنان الدەقايدا جەڭىل ءارى، نەگىزدى قىلمىس. وزدەرى توزىپ بىتكەن جيىرما ءۇي تاقىر كەدەيدى بالا-شاعاسىمەن اياۋسىز سورلاتىپ، ورتاسىنداعى ەگىن ايدارلىق ىسكە تاتىر ەكى اتىن بىردەي العان سوڭ، سونشا قاتىگەز، تاسباۋىر قاستىققا وراي ءبىز دە بەزبۇيرەك بولعانىمىزدى جاسىرمايمىز! سويىلعان بيەدەن وزىمە ءتۇيىر ەت العانىم جوق. امەن مەنىڭ الماقشى بولىپ جۇرگەن قالىڭدىعىمدى ءوز ىنىسىنە اۋدارىپ الىپ بەرگەلى وتىرعان ادام! سول ءۇشىن بيەنى ءبىر سايعا اپارىپ سويدىم دا، كەرەگىمدى الىپ، قالعانىن تاستادىم.
ارىپپاي ساقتىق ءۇشىن بيەنىڭ ءىشى-قارنى مەن سيراقتارىن ءبىر سايعا اپارتىپ تاستاعان. كورەم دەۋشى بولسا قارعا-قۇزعىن ءوزى-اق تاۋىپ بەرەدى.
- اتتى انىق ماموزى مىرزا الدىرتقانىن نەمەن دالەلدەي الاسىڭدار؟ ەگەر وسىلارىڭ جالا بولسا، ەڭ اۋەلى وسى وتىرعان جەرىڭدە ماموزى تورەنىڭ ءوز قولىنان اياۋسىز جازا تارتۋىڭا بۇيىرامىن!
- ونى امان بولسا، ابدوللانىڭ ءوزى-اق مويىندايدى. انەگۇنى ءۇش ساقشى مەنىمەن بىرگە بارعاندا، ماموزى مىرزانىڭ ابدوللاعا «اتتاردىڭ كوزىن قۇرت» دەپ، ءسىز بەن بىزدەن جاسىرىن شاپتىرىپ جىبەرگەن كىسىسىنىڭ ۇستىنەن تۇستىك. جىبەرگەنى حويىلدىر دەگەن سىبە ەكەن. مىعىم وتىرىسىنا قاراعاندا، ماموزى مىرزانىڭ ءوزى دە ونى ءالى بىلمەي ماسقارا بولسا كەرەك!
ارىپپايدىڭ بۇل ءسوزى ءمىندى بوپ قاشىپ جۇرگەن حويىلدىرعا سونان بەرى كەزدەسپەگەن ماموزىنىڭ توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي ەتتى. جاڭا سۇراقشى ءسوزىنىڭ تۇسىندا ىشتەي كوتەرىلىپ قالعان ماموزى قازىر ءبىرجولاتا ءۇمىتى كەسىلىپ، ءوزىنىڭ شىن توتيعانىن ءبىر-اق اڭدادى. ابدوللاداعى ەكى اتتى سۇراقشىعا ەڭ العاش ايتقاندا، ايلاگەر ارىپپايدىڭ ماموزى جايلى سىرعا سوقپاي، اينالىپ ءوتىپ، ارجاعىن بۇركەپ قالعانى ەندى اشىلدى. مىنە، اتتار قولعا تۇسكەن سوڭ، اش بۇيىردەن ساداق وعىنداي قادالعان ارىپپاي بار سيپاتىمەن ءبىر-اق ءبىلىنىپ وتىر. سۇراقشى سول جايدى بۇگىن ەندى قايتا ەسكە الدى. ءبىراز ءۇنسىز قالىپ، كوزىن سىعىرايتىپ، ماڭدايىن تىرىستىرا ويلانىپ وتىرىپ قالىپ ءبارىن قايتا شولدى. بۇعان ەشقانداي داۋا جوق، ايلا-شارا جۇرمەيتىن قازاق ەكەنىن قازىر بىلگەندەي انىق مىسى قۇرىپ شارشاپ تا وتىر. ەگەر بۇلاي بولارىن بىلگەندە، ماموزى ابدوللاعا تىزگىن ۇشىمەن ءوزى شاپسا دا، ەكى اتتىڭ كوزىن قۇرتتىراتىن ەدى دە، سول اتتاردى تاۋىپ بەرە الماعانى ءۇشىن «ءارى ۇرى، ءارى جالاقور، بارىپ تۇرعان بۇزاقى» ارىپپايدى سۋ تۇبىنە باتىرعان بولار ەدى! ماموزى قازىر ايتار ءسوزى قالماعانداي تۇتىگىپ، قاپ-قارا بوپ كەتتى. تۇكتى ءجۇزى ءبۇيىنىڭ بوزعىل، قىلاۋ باسقان جوتاسىنداي ءۇرپيدى.
ارىپپاي مەن ءاليدىڭ بۇل ارەكەتى بۇرىنعى ەسكى داۋعا قوسىلا داۋلانۋعا بەت الىپ وتىرعان ارەكەت كورىنەدى. سونداي قوماقتى شاعىم ارىزدىڭ جاڭعىرىعى بولاتىنىن ايلا-امالمەن كوز اشقان سۇم سۇراقشى جازباي ۇقتى. بىراق سۇم سۇراقشى جاۋاپكەرگە سىر بەرگەن جوق. قايتا بۇرىنعىدان مىعىمدانعان كىسى بوپ:
- بۇل ايتقانىڭمەن قايدا بارام دەپ وتىرسىڭ؟! وسى قانسىزدىعىڭ ءۇشىن ءالى قولاقپانداي سىباعاڭدى تارتاسىڭ! - دەدى تومسىرايىپ.
العاشقى دۇرە سوعۋ رايىنان امالسىز باسىلىپ قالعان سىڭايىن وسى مىنەزگە جۋدىرماق بولىپ وتىرعان داعدارىسىن ارىپپاي دا جازباي اڭدادى. ءارى «بۇل ءىستى ساعان كەرىمبەك ىستەتتى» دەگەن جالاقوردان ءوزىنىڭ ەندى انىق تازارىپ قۇتىلعانىن سەزدى.
سۇراقشى ماموزىعا تاڭدانىپ كوز سالدى. ءبىر عاجابى تەگىندە وسى ەكەۋىنىڭ سىرتى ءبۇتىن، ىنتىماقتى بولىپ كورىنگەنمەن، ءارى جاس، ءارى مىرزا سۇراقشى ماموزى «تامىرىنىڭ» ۇيىنە ءبىر جولى مەيمان بوپ بارىپ قونعانى بار... قۋ اراقتىڭ قىزۋىمەن ماموزىنىڭ بوي جەتكەن قىزىنا تۇندە قول سالامىن دەپ وڭباي ۇستالعان. ماموزى ونىڭ الدىندا ءوز بەدەلىن جوعارى قويۋ ءۇشىن كوپ قىتاي جىگىتىن ۇندەمەي اتتاندىرىپ سالعان بولسا دا، سول نارسە ءبىر جىلدان بەرى بۇل ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا ەداۋىر بەتكە شىركەۋ بولىپ قالعان. ەكەۋى ءبىر-بىرىنە باتىپ وتە الماس، سونداي شەكارا بار ەدى. قازىر ەكەۋى دە ءبىر-ءبىرىن ىشپەن ءبىلىسىپ ءۇنسىز قالدى. ەندى سۇراقشى بۇگىنگى قالعان ءسوزىنىڭ اياعىن تىلماشقا اۋدارتۋسىز، قاسىنداعىلارعا سالا ايتىپ، بىردەڭە دەپ كەپ ەڭ سوڭىندا:
- مادى كى پي! - دەپ ياناتتاپ، ارىپپايدىڭ كوزىنە زەيىن سالا قارادى. قازاقتا ماقۇلىق جايىن ادامنان ارتىق ۇعاتىن اتبەگى، قۇسبەگى سياقتى سىنشى ساياتشىلار قاسقىردىڭ ۇياداعى كۇشىگىن العاندا تەگىس كوزىنە قاراپ وتىرىپ، ىشىندەگى ولتىرۋگە قيماعان كوزى وتتىسىن تىرسەگىن قيىپ قالدىرىپ كەتەدى، دەمەۋشى مە ەدى. تاپ سول سياقتى سۇراقشى ارىپپايدى زەرتتەپ وتىرعانداي. قازاقتىڭ ءبىر تۇقىمىن قىراعى سىناۋدان وتكىزگەندەي، قارادى. ءوزىنىڭ ءناسىل، تەگى باسقا، وزگە ءبىر جۇرت وكىلى بولىپ، سونىڭ قيىرىنان سەرگەك بارلاپ وتىرعانداي بولعان.
* * *
بۇلار وسىلايشا تارتىسىپ، ارباسۋمەن بولىپ جاتقاندا، ەكىنشى جاقتا باستىققا ماقسۇت پەن مامىرتاي كىرگەن بولاتىن.
تەگىندە، پوليتسيا مەكەمەسى مەن ۇيەزدىك ۇكىمەتكە كىم بولسا سول كىرە بەرۋگە بولماۋشى ەدى. گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ بارلىق جەرلەرىندەگىدەي كۇرەدەگى ۇكىمەت ورىندارىنىڭ ءبارى دە تەك قورعان ىشىندە. قازاقتار «سەيپىل» نەمەسە «جامبىل» دەپ اتايتىن بۇل قورعاننان ىشكە قاراي كىرەتىن تۇستىك بەتتە جالعىز عانا «ۇلى ەسىك» اتالاتىن قاقپا بار. سول قاقپانىڭ اۋزىنا تاپجىلماي قاراۋىل، كۇزەت تۇرىپ، وسىنداي ارىزبەن كەلگەن قازاقتى عانا ىشكە وتكىزەدى. قورعان ءىشىن وسىنداعى ۇيەزدىك ۇكىمەتكە قاراستى: پوليتسيا، سوت جانە ۇيعىر تىلىمەن «ءباجى يداراسى» دەپ اتالاتىن الىم-سالىق مەكەمەسى سياقتى، بارلىق ۇكىمەت ورىندارى مەن بۇكىل وسى ۇيەزدىك شتابتىڭ اسكەرلەرى بەكىنىس ەتەدى. ۇكىمەت حالىق بۇقاراسىمەن وسىنداي قورعان ىشىندە بەكىنىپ جاتىپ قارىم-قاتىناس جاسايدى...
بيىكتىگى ءۇش مەتر، ۇستىنەن ءۇش اسكەر قاتار جۇرە الاتىن جالپاق، سوقپا قامالدىڭ ءتورت بۇرىشىندا «بوتاي» دەپ اتالاتىن قاراۋىل، كۇزەت جاي بار. ال كۇرەنىڭ تۇرعىن حالقى ۇيعىرلار مەن وزگە ۇلتتار سەيپىل سىرتىندا، وزىنشە جەكە قالاشىق بولىپ ءومىر سۇرەدى. ەندى وسىنداي شەكاراسى بەرىك، قاتال كۇرەگە ءىستى بولىپ كەلگەن قازاقتار ءتۇسى وگەي، تاس بوساعا، تار ەسىكتىڭ قارماۋىندا قالادى.
ماقسۇت پەن مامىرتاي سىرتقى قاقپادان اتتارىن تاستاپ كىرىپ ەڭ اۋىز جاق شەتتەگى پوليتسيا مەكەمەسىنە كەلدى. ەندى ساقشىنىڭ ءوز قاقپاسىنداعى كۇزەتشىدەن تاعى ءوتىپ ىشكە كىرگەن. باستىقتىڭ الدىنداعى «كاتىپ ءبولىم» دەيتىن حاتشىلىق بولمەدە كەلگەن-كەتكەندى اي-كۇنى، اتى-جونىمەن مۇقيات تىركەپ جازىپ الىپ، كىرگىزىپ-شىعارىپ وتىراتىن حاتشى بار. ماقسۇتتار الدىمەن وسى دۇڭگەن قىزمەتكەرلەرگە كىرىپ، باستىققا سول ارقىلى وتكەن. كەڭ بولمەنىڭ ءدال تورىندە، اشىلعان ەسىككە تاكاپپار قاراپ، سەمىزشە كەلگەن، ءسال كەلتە مۇرىن سۇلۋشا قىتاي وتىر. ەسىكتەن «حاۋ ما»* - دەپ قىسقا قايىرىپ، امانداسىپ كىرگەن بۇلارعا «وتىر» دەمەستەن، ءۇنسىز، نىعىزدانا قاراپ ەكەۋىن سول بويلارىندا تۇرعىزىڭقىراپ بارىپ:
- ءفايى** بوس ەمەس، - دەدى ءتىلماش جوعىن سىلتاۋ ەتىپ. تەڭدىك تىلەپ، تەڭەسكىسى كەلىپ جۇرگەن - «سوقىر دامە» جىگىتتەردى سول ىزىمەن قايتا قايتارعىسى كەلگەن. ول سويتە تۇرا بۇل جاس جىگىتتەردىڭ ەكەۋىنىڭ دە ءتۇر-تۇستەرىنەن الدەبىر ىشكى ساۋلەسى بار، قايسار جاندار ەكەنىن قالت جىبەرمەي بارلادى. مامىرتاي ءسال بوگەلىپ:
- تاقسىر، وسىندا ءتىل ۇعاتىن ادامدار بار ەمەس پە! - دەپ قاباعىن تۇسىرىڭكىرەي، تومسىرايىپ ءتىل قاتتى. قايتپاستاي، ءوتىنىش بەلگىسىن تانىتقان.
وسى كەزدە ەسىكتەن قولىنا ءبىر قاعازىن الىپ، ءابدىرايىم كىردى... بوساعادا سوستيىپ تۇرعان قازاق جىگىتتەرگە ول تاڭىرقاعانداي... قاراپ تا قويدى. ماقسۇت باستىققا كىرمەس بۇرىن ابدىرەيىمگە الدىن-الا جاسىرىن جولىعىپ العان. لي-ءجۇيجاڭ ءوز ورىنباسارى ابدىرەيىمگە بىردەڭە دەپ، ەندى بۇل ەكەۋىن اياق جاقتان وتىرعىزىپ قالدى دا، بۇلاردان ءابدىرايىم ارقىلى ءجون سۇراعاندا، ماقسۇت پوليتسيا باستىعىنا بارىنشا سەنىم ارتقان، تورەشىلىك كۇتكەن نۇسقامەن ورنىنان تىك تۇرەگەپ:
- قۇرمەتتى لي-ءجۇيجاڭ***, سىزدەن انەگۇنى اكەلگەن قارىمساقتى اقتايتىن قاعازدارىمىزعا قازىلىق تىلەپ كەپ ەدىك، - دەپ ورنىقتى سالماقپەن تىلەك ءبىلدىردى.
- ول جايلى سەندەر جازعان ارىزداعى كۋالىكتەن گورى، انا ماموزىنى قولدايتىن كوپ يناباتتى دۇڭگەندەر جازىپ ءتۇسىرىپ وتىرعان ارىزدىڭ ايعاقتىعى دا كەم تۇسپەيدى. ولاردى قازاق سوققىعا جىعىپ، ساباعان. بۇلىكشىلدىكتە كىمدىكىن دۇرىس دەۋدى تىلەيسىڭ؟
* حاۋ ما - جاقسى ما، امانسىز با؟
** ءفايى - ءتىلماش.
*** لي-جۋيجاڭ - لي - باستىق.
- وندا تاپ سولاي سالىستىرىلىپ، تەكسەرىلەتىن بولسا سول جانجالدىڭ شىعۋىنا تۇپكى سەبەپ نە؟ مىسال ءۇشىن، ءتىپتى ءبىز ماموزىنىڭ ول جەردەگى الدىمەن ورىنسىز قامشى جۇمساعانىن دا قوزعاماي-اق، ايتپاي-اق قويايىق. ماموزىنى وسىعان جىعىندى ەتەتىن جانجال ونىڭ وزىنەن باستالعانىن مۇلدە ءسوز ەتىپ، دالەل قىلمايىق. سوندا بۇل وقيعانىڭ ەڭ باسى ماموزى مىرزانىڭ ءوز كەسىرىنەن بولىپ شىعادى. ماموزى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ شەتىنە كوشىپ بارعان از ءۇي كەدەي دۇڭگەندەردىڭ ەكى اتىن وشتىكپەن ۇرلاتىپ وتىر. ء|الي دەيتىن دۇڭگەن مەن ماموزى ەكەۋىنىڭ ءبىر-ءبىرىن اتارعا وعى جوق، وتە اراز ادامدار ەكەنىن سىزدەر دە جاقسى بىلەسىزدەر. ابدوللاعا ماموزى الدىرتقان سول ەكى اتتىڭ بىرەۋى وسى اليدىكى. بۇل ءتۇپ نەگىزىندە سوعان بايلانىستى ارەكەت...- ءسوز وسىعان كەلگەندە باستىق ءبولىپ كەتتى. ول مىنا اڭگىمە جايى قوزعالعاندا اڭىرىپ قالىپ:
- ال وندا ماموزىنىڭ بيەسىندە قازاقتىڭ نە شاتاعى بار؟ - دەدى ماقسۇتتىڭ تاقىلداپ تۇرعانىن جاقتىرتپاعان كوزبەن ءىشىپ-جەپ قاراپ.
- بيەنى الۋشى ارىپپاي مەن اتى ۇرلانعان ءالي ەكەۋى كوڭىلى جاقىن جولداس، دوس ادامدار. بۇل ءىستىڭ بارلىعىن سول ەكەۋى ىستەپ وتىر.
- وسىنىڭ بارلىعىنا كوزىڭ انىق جەتىپ ايتىپ وتىرمىسىڭ؟ ەگەر ءبىر جەرىنەن جەلبۋاز، شيكى ءسوز شىقسا، اقتاپ العالى جۇرگەن ادامىڭنىڭ قاسىنا ءوزىڭنىڭ دە بارىپ قالاتىنىڭدى كۇن بۇرىن ويلادىڭ با؟!
باستىقتىڭ كوز جەتكىزە تۇسكىسى كەلگەنى شالىنىپ قالدى. بىراق سونىڭ ءوزىن سەزدىرمەي، قوقان-لوقى قىلىپ سۇرايدى. سەسكەندىرىپ، شايلىقتىرا وتىرۋ پوليتسەي اتاۋلىنىڭ اتا كاسىبى... بۇل جاعىنان كەلگەندە ءاۋ باستا بارلىعىن ءبىر ۇيگە جيناپ الىپ ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرىن تۇكىرتكىزگەندەي.
- وندا كۇيسەم وكىنبەيمىن. ەكى اتتى ماموزىنىڭ الدىرتقانى تۋرالى وسىندا جاتقان ابدوللانى تەرگەسەڭىز دە كوزىڭىز جەتەدى.
لي-ءجۇيجاڭ بۇل جاعدايدىڭ وزگە داۋلارداي ءبىر عانا جەلىنى قۋعان داۋ-داماي ەمەس، ءتۇپ بايلامى سوقتالى، شىرما-شاتۋ تارتىس ەكەنىن قىراعى باعىپ اڭداپ قالدى. بايقاۋىنشا كەدەيلەر «سەن قازاق، سەن دۇڭگەنسىڭ، سەن ۇيعىر، سەن قىتايسىڭ دەمەستەن جىك قوسىپ جۇرگەن سياقتى. ءىشى سەزىكشىل لي-ءجۇيجاڭ مۇنىڭ ءتۇبى جامان، وتە جامان پيعىلعا سوقتىراتىن قۇبىلىس ەكەنىن بىردەن سەزدى. جانە ماقسۇتتىڭ مىنا ايتىپ وتىرعان سوزدەرىنە قاراپ، وسى ارەكەتتىڭ ىشىندە ءسوزسىز بۇنىڭ ءوزىن دە بار دەپ ءبىلدى. كەنەت ول قارسى الدىنداعى جىگىتكە اسقازانىنىڭ باسىندا ماي كىلكىرىپ جيرەنىپ تۇرعان ادامداي، تىرجيىپ قاراپ، وسىنىڭ ءوزىن تەرگەي باستادى.
- ۇكىمەت سەنى وقىتقاندا نە ءۇشىن وقىتتى؟ ۇلى باسشىمىز شىڭ شى ساي ساعان مەكتەپ اشىپ بەرىپ، تاۋ-تاۋدىڭ قۋىسىندا جۇرگەن جەرىڭنەن ۇستاپ اكەپ، ءبىلىم ۇيرەتكەندە ەل ىشىندەگى داۋدى باستاپ، ارىز قۋالا دەپ «جاناشىرلىق» ەتىپ پە ەدى؟!
بۇل سوزگە ماقسۇت قاپەلىمدە ءدال نە دەپ جاۋاپ ايتاردى بىلمەي تەجەلىپ قالدى. شىڭجاڭداعى وزگە دە از ۇلتتارداي قازاققا دا ءوز تىلىندە مەكتەپ اشقىزىپ، سابەتتىك قازاقستانمەن زور مادەني بايلانىس جاساتۋشى شىعىس تۇركستاندا العاش رەت شىن-شي-ءتساي بولعانى راس، 1933 جىلى تاققا وتىرعاندا ءوزىنىڭ ايگىلى التى ۇران، جارلىعىن شىعارىپ، «ۇلى شورا ۇكىمەتى - سابەتپەن دوس بولۋدى» اشقان. ماقسۇت ءوزى وقىعان، قۇلجاداعى «ءبىلىم جۇرتى» دەيتىن ءوز ۋاقىتىنىڭ ۇلكەن وقۋ ورنى بولىپ وتىرعان مەكتەپ سونىڭ جەمىسى ەكەنىن بىلەدى. ول بيىل وقۋدى ويداعىداي ءتاۋىر بىتىرگەن بولسا دا، گۋبەرنالىق قالا - قۇلجادان كورسەتىلگەن ءزارۋ قىزمەتتەردى بيىلشا الماي، ءوز ەلىنە سۇرانىپ كەلىپ، شەرۋ ىشىنەن العاش رەت مەكتەپ اشقان بولاتىن. بىراق مۇندا كوپ ءمان بار. ۇيعىر، قازاق، قىرعىز سياقتى از ۇلت جاستارىنان قۇلجاداعى سول «ءبىلىم جۇرتىن» قاي جەردەن كىمدەر وقىپ بىتىرگەنى، ونىڭ قايدا، نە قىزمەت ىستەپ جۇرگەنى، ارقايسىسى ءوز ۇيەزدەرىنىڭ باسشىسى مەن پوليتسيا تورەلەرىنىڭ ايرىقشا تىزىمىندە، ەرەكشە ەسەپتە تۇرۋشى ەدى. ول دا شىڭ شى ءسايدىڭ از ۇلت جاستارىن وقىتۋمەن قاتار قوسالقى ەتىپ، ەرتە ويلاپ تاپقان جات پىكىرلى شاراسى بولاتىن. باستىق تاعى سويلەپ:
- سەن بيىل ەلىڭە انىق مەكتەپ اشۋ نيەتىمەن سۇرانىپ كەلگەنىڭ راس بولسا، ماموزى سياقتى ۇكىمەت ادامىنىڭ ۇستىنەن ارىز توپتاستىرىپ جۇرۋدەن گورى، ءدال وسى كۇندەرىڭنىڭ ورنىنا، ءوزىڭنىڭ اناۋ كوپ «ءىزباسارلارىڭدى» دايارلاپ جاتقان بولماس پا ەڭ؟ ۇكىمەت بۇيىرعان قىزمەتتى ىستەمەي، ەلىڭە كەلگەندەگى ماقساتىڭ، پايداڭدى بالالاردان گورى باسقاعا... تيگىزۋ ءۇشىن جان سالىپ جۇرگەنىڭ اشىلدى جانە سەندەي ادام بالانى ۇكىمەت كۇتكەن تالاپپەن وقىتپايدى! وزىنە مۇراگەرلەر ەتۋ ءۇشىن ۋاعىزدايدى. سەندەرگە ۇكىمەت بۇلىكباسى جەتىلدىرۋ ءۇشىن مەكتەپ اشقان جوق! - دەپ از ىركىلىپ جۇدەمەلەتىپ جانە سويلەدى. باستىقتىڭ اسا كەكتى ادام ەكەنىن بىلەتىن ءابدىرايىمنىڭ ءوزى دە ساسايىن دەدى. قۇلجا «ءبىلىم جۇرتىندا» ءۇش ادامنان قۇرىلعان قۇپيا «تاۋ تۇلەگى» ۇيىمىنىڭ جاسىرىن مۇشەسى ماقسۇت تا ءوز-وزىنەن قۋىستانا باستادى. الدەقالاي سودان ءبىر سىبىس سەزگەن بە دەپ سەكەم الىپ قالدى.
- دۇڭگەندەردىڭ ارىزىندا، مىنە، «ارىپپاي دەگەن بۇزاقى بار» دەيدى، - دەپ پوليتسيا باستىعى ءسوزىن جالعاي ءتۇستى: - «سول ىنىسىنە بار ءىستى ىستەتىپ جۇرگەن - كەرىمبەك!» دەپ وتىر. ايتسا ايتقانداي وسى كورسەتىلىپ وتىرعان ارەكەتتىڭ بارلىعى انىعىندا تەك كەرىمبەكتىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ويلاسا وي شاتاسقانداي شىتىرمان امال-ايلانى جاس ادام ارىپپاي تاپتى دەۋگە سىيمايدى. تەك كەرىمبەك پەن ونىڭ وقىعان، ماسليحاتشى بالاسى ءدال سەنەن، وسى ەكەۋىڭنەن دەپ بىلەمىز!
باستىق بۇل تۇستا شىنايى اشۋعا ءمىنىپ، ءۇنى ىڭىرانا شىعىپ، بالدىر-بۇلدىر ەتىپ دەمىگىپ سويلەدى. بۇرىن ءىس كورمەگەن ماقسۇت نە دەگەنمەن قورقا باستاعان. شىنداسا، كوپ پوليتسەيدىڭ بىرەۋىن شاقىرىپ جىبەرىپ، ءازىر-اق قاماپ تاستاۋعا ءزارى جەتەدى. لي-ءجۇيجاڭنىڭ مىنا ايتىپ وتىرعانى ءبىر جاعىنان جانى بار ءسوز سەكىلدى. انىعىنا باقسا، كەرىمبەك وسى وقيعانىڭ تۋىنا تۇپتەي سەبەپشى ادام. ونىڭ «ماموزى مەن ابدوللانىڭ اراسىن اجىراتپاسا، ماموزى شەرۋدى جەگەنىن قويمايدى» دەگەن كوپكە ءمالىم ۋاعىزى بار. اۋەلدە ارىپپايدىڭ قۇلاعىنا سول ۇگىت ءسىڭىستى بولعان. قايتكەنمەن ساق لي-ءجۇيجاڭ سونداي بىردەڭەنى شامالاپ، ءبىلىپ وتىرعانداي. بۇل تۇستا سوزگە مامىرتاي ارالاسىپ ەدى. باستىق پىكىرى ماقسۇتتى اشىق بالەگە شاتا باستاپ، جاڭاعىداي جەبەلەپ، تىقسىرىپ اياقتالعاندا، مامىرتاي قارا ەلتىرى تۇماعىن باسىنان الىپ، وڭ جاق قولتىعىنا قىسا بەرە:
- ۋا، تاقسىر، ءبىز ەندى ءبىر جاپىراق قاعازىمىزدى جازدىرۋ ءۇشىن، كوز الدىمىزدا بۇل قۇساعان حات بىلەر تۋىسقانىمىز تۇرىپ، باسقا قايدا شاپپاقپىز؟! ءبىز سابىلىپ جاتقاندا سەن تىنىش جاتا تۇر دەپ قاي قازاق بۇنى ۇيگە تىعىپ قويۋشى ەدى؟ مىنا ءبىز سياقتى ەنتەلەگەن اعايىن بۇنى وسىندايدا قولقالاماساق تۋىسقان بولعانىن قايتەيىك! - دەگەن.
لي-ءجۇيجاڭ بۇل سوزدەردى ابدىرەيىمنىڭ ادەمىلەپ اۋدارۋىمەن ءجىتى تىڭداپ شىعىپ:
- بۇل وزەۋىرەك كەرىمبەكتىڭ تاعى كىمى؟ نەسى؟ - دەپ سونى شۇعىل سۇرادى. بىراق ءدال وسى ۋاقىتتا ەسىك قاعىلدى. باستىقتىڭ ەسىگىن ءبىر باتىل قولدىڭ جۇدەمەلەي تىقىلداتىپ، جاسقانباي قاققانى بايقالدى. لي-ءجۇيجاڭ «بۇ قايسىسى» دەگەندەي باسىن سەرپي كوتەرىپ العان. ىزعارلانىپ:
- ءلاي-ءلاي* - دەپ وزەلەنە داۋىستادى. بوگەلمەي ەسىك تە اشىلدى. ءتۇر-نۇسقاسى قازاققا دا، قىتايعا دا كەلەتىن، سوپاقشا، قاتپا بەت ۇزىن كىرپىگىن جالپ-جالپ قاققان ءبىر ادام كىرىپ كەلە جاتتى. تاكاپپار ءجۇيجاڭنىڭ اشۋلى ەكەنىن بايقاسا دا، قارسى قادالا كوز تاستاپ، تايىنباي كەلە جاتقان ۇزىن بويلى، تارامىس دەنەسىنىڭ ءجىتى قيمىلى بار، قياق مۇرتتى جىگىت اتىشۋلى ءالي بولاتىن. سونى كوزى شالا بەرە لي-ءجۇيجاڭ ابدىرەيىمگە:
* ءلاي-ءلاي - كەل-كەل.
- مىنالاردى قايتار، - دەپ انا ەكەۋىن ءوز الدىنان تەز سۋسىتىپ شىعارىپ جىبەرگىسى كەلدى. ءتۇسىن سۋىتىپ، قايتا تىلگە كەلمەستەي، وزگەرىپ العان ەكەن. ءاليدىڭ كەلۋى بۇعان جايسىز تيگەنىن ۇققان ابدىرەيىم اسقاق باستىعىنىڭ قۇبىلعان تۇسىنەن جاسقانىپ، ماقسۇت پەن مامىرتايدى كىدىرتپەي جىلدام شىعاردى.
- كەل، - دەدى لي-ءجۇيجاڭ باسقا ءسوز اۋزىنا تۇسپەگەندەي.
- كەلدىك، - دەدى ءالي تۇرەگەپ تۇرعان كۇيى باستىقتىڭ «وتىر» دەۋىن كۇتىپ. پوليتسيا قوجاسى وعان ورىن نۇسقاماعان قالپىندا:
- ءبىر ماموزىعا قىرىق ادام انتالاپ جابىلىپ كەلدىڭدەر مە؟ - دەپ ءبىراز قادالىپ وتىردى.
- قىڭىر ادام قىرىق ادامنىڭ يەگىن جەرگە تيگىزە بولدىرتادى! - دەدى ءالي. ءالي ارىزىنىڭ ماعىناسى ارىپپايدىڭ جاۋابىمەن نەگىزدەس ەكەنى بەلگىلى. بۇل ارىزدا سونىمەن قوسا تاعى ءبىر تىڭ جەلى، ارقاۋ بار. ءاليدىڭ قولىندا جاسىنان جەتىم وسكەن ءبىر ءىنىسى بار-تىن. اليلەر ماموزىنىڭ ەگىنشىسى بولىپ جۇرگەن كەزدە وسى قوجايىندارى سول ىنىسىنە ءوزىنىڭ ءبىر كەدەيلەۋ اعايىنىنىڭ قىزىن بەرەتىن بولىپ، جاڭاعى جىگىتكە بەس-التى جىلداي الگى تۋىسقانىنىڭ ەگىنىن سالدىرتقان. دۇڭگەن، قىتاي تىلىندە «شاڭ-گۋڭ» (ۇزاق مەرزىمدى جۇمىس) ىستەۋگە كەلىسەدى. سوقتالداي ءبىر ازاماتقا سول جىلداردا سوقىر تيىن اقىسىز، پۇلسىز ىستەپ بەرگەنىنىڭ سىرتىندا قىز اكەسىنە ءالي دە ءبىر ات، ءبىر سيىر بەرىپ، ساباۋداي ەكى ازامات - وزدەرىنىڭ تاپقان-تايانعاندارىن تىرنەكتەپ سوعان وتكىزۋمەن بولعان. بىراق سوڭىنان بۇلارمەن ماموزى اراسىندا ءار ءتۇرلى قيعاش قاباق، كەلىسپەستىكتەر بولا كەلىپ، اقىر اياعىندا بەلگىلى ۇلكەن جانجال تۋدى. ءاليدىڭ سەگىز جاسار بالاسى شاڭتاسقا ءمىنىپ ءجۇرىپ، سۋسىنداپ الۋ ءۇشىن ءبىر توقتاعان كەزدە اتتاردى بوس قويا سالادى. ارتىندا شاڭتاسى بار ەكى ات قىرمان تاعانىندا سوعىلىپ جاتقان سۇلىعا جۇرە جايىلىپ تۇرىپ، الدەقالاي ۇركە جونەلەدى. قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا شاڭتاستى شۇيلىكتىرىپ الا قاشادى. ءزىل-باتپان اۋىر شاڭتاس قوس سەمىز اتتىڭ سوڭىندا ۇرشىقتاي ۇيىرىلە، زىرقىراپ جونەيدى دە، كوز الدىدان ونشا ۇزاققا بارماي-اق اتتىڭ ءبىرى مەرتىگىپ جىعىلادى. جامباسى سىنىپ، دەرەۋ پىشاققا ىلىنەدى. ماموزى بالانى قۋالاپ ءجۇرىپ شىرىلداتىپ سابايدى. قامشىنىڭ توپشىسى بىرنەشە رەت جالاڭباس سورلىنىڭ ەڭبەگىنەن ءتيىپ، جاس بوبەك بىردەن سىلق ەتىپ قۇلايدى. ءتىل تارتپاستان تاباندا ءولىپ كەتەدى. سول تۇستا ءالي كۇرە پوليتسياسىنان باستاپ ۇيەزدىك ۇكىمەتىنە دەيىن ارىزدانىپ، كوپ سارساڭ بوپ، اقىر داۋىنان ناتيجە شىعارا الماي، دىمى قۇري تيتىقتاپ قويىپ ەدى. ءاليدىڭ كەرىمبەك ارقىلى شەرۋگە، قازاققا كوشىپ بارعانى سونىڭ سالدارى بولاتىن.
ال ماموزى بولسا بالا داۋىنىڭ سوڭىنان ەرەگەسكە ءوتىپ، ءوز تۋىسقانىن اليمەن قۇدالىقتان تيعان. سونىمەن بارىپ ءالي اراعا ادام جۇرگىزىپ، ماموزىدان ەندى ءىنىسىنىڭ التى جىلدىق تابان اقىسى مەن قولىنان بەرگەن مالىن سۇراتقان. ءبىر ەمەس، ەكى-ءۇش قايتا كىسى سالىپ، اق ادال مالىن تالاپ ەتكەندە ماموزى ەندى اشىق زورلىق ەگەسكە ءوتىپ ءبىرجولا تەڭدىك بەرمەي كەتكەن.
تەگىندە، بۇل قۇدالىقتىڭ ءوزى ءبىر-ءبىرىن قىز بەن جىگىت ءوزدى-ءوزى ۇناتۋدان بارىپ تۋعان جاقىندىق ەدى. سوندا دا، ول ماموزى ءۇشىن ءار جاقتىلى ەسەپ قۇدالىعى بولۋعا جاراعان. ەندى زاڭ ورىندارىنا شاعىمدانۋ ءۇشىن سونىڭ رەتى انىق كەلگەن سوڭ، ءالي بۇل جولعى ارىزعا ونى دا قوسا تىركەپ، تەرەڭ تامىرلى داۋ قۋىپ كەلگەن-ءدى.
جاڭا لي-جۇيجاڭعا ءالي كىرەر كەزدە پوليتسەيمەن الدىرىپ كەلگەن كەرىمبەك تە ەكىنشى جاقتا بۇگىنگى جاۋاپقا سۇراقشىعا ەنگىزىلگەن. كەرىمبەك كىرگەندە سۇراقشى الدىنان قىرى سىنباعان ارىپپاي شىعارىلىپ، ەندى امەن تەرگەلىپ جاتىر ەكەن. كەرىمبەكتى ايىپتى ەتۋ جولىندا ارىپپايدى قانداي شىرعالاعان بولسا، امەندى دە جانە سول كەرىمبەك ۇستىنەن شۇيلەپ «ءىنىسى ارىپپايعا بيە ۇرلاتىپ سويعىزعان، بار قىلمىستى ىستەتكەن كەرىمبەك»، دەپ قول قوياسىڭ دەپ قيناۋدا. وسىلايشا ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى قويداي ءتىزىلىپ، شەرۋدەن انەگۇنگى قىرقاي-ماتاپ اكەلگەن جاۋاپكەرلەردىڭ بارلىعى دا الما-كەزەك، سان-ساپالاق تەرگەۋمەن ءبىر كۇندە نەشە قايتا توعىسىلىپ، ءۇستى-ۇستىنە سۇراققا الىنىپ جاتتى. كەيبىرىنىڭ سىبىس بوپ، دۇرەلەنگەنى ەستىلىپ قالادى. مومىن ادام امەنگە تەرگەۋ جاۋابى ۇستىندە ورىندىق تا بەرمەپتى. ەسىكتەن كىرە بەرىس، وڭ جاق بوساعادا، ەدەنى كوك كىرپىشپەن توسەلىنگەن تاقىر جەردە، قوس تىزەسىمەن شوكەلەپ، كوزى الاقانداي بولىپ، جۇگىنىپ وتىر ەكەن. تاپ، نامازداعىداي بولىپ ءوزى قولىن دا قۇشىنىپ الىپتى. ءوڭ-ءتۇس جوق، اپپاق قۋداي. بەلگىسىز كومەك، جاردەم تىلەنگەن ۇلكەن، باقىراق كوزى سۇراقشى بولمەسىندەگىلەرگە الاقتاپ ەسسىز قارايدى. دۇرەگە نەمەسە الدەنە قيناۋعا جىعا ما دەگەندەي.
ءوز كوڭىلىمەن ەنشىلەپ سونداي بىردەڭەنى قورقىنىشپەن كۇتىپ وتىرعانى بىلىنەدى. كەرىمبەك بولمە ءىشىن اڭداي قاراپ كىرگەندە، امەن سۇراقشى جۇزىنە انىق تۋرالاپ كوز سالا الماي جانە مىنا كىرگەننىڭ دە كىم ەكەنىن قاراپ بىلۋگە مۇرشاسى بولماي، تەك تىلماشقا جالبارىنىشتى، تومەندىكپەن قاراپ:
- وللا-ءبىللا! ىنىسىنە ۇرلاتۋشى كەرىمبەك ەمەس. سول ءۇشىن كەۋدەمە قۇران ۇرام تاقسىر! - دەپ، بەزەك قاعىپ وتىر ەكەن. قوس تىزەسىمەن قاداۋىشتاي قادالىپ وتىرىپ، شىر-شىر قاعادى. «سورلىم-وۋ، سەنىڭ قۇرانىڭ مەن يمانىڭدى قايتسىن» دەپ ويلادى، جانى اشىپ كەتكەن كەرىمبەك. ءوز كوڭىلى تازا، دىنشىلدەۋ ادام «قاي قىلىعىمنان جازدىم» دەگەندەي بوپ، قاس-جاۋلارعا قاراپ، اركىمگە ءبىر قۇلدىق ۇرۋدا. ءوزى انەكۇنى ءدال جايناماز ۇستىندە وتىرىپ، العاش ۇستالعاندا تاڭعى «بامدات» نامازىنىڭ ءدال تىلەگى كەزىندە ءمىناجات قولىن جايىپ الىپ: «يا قۇداي، مىڭ ءبىر اتتى پالە، ءجۇز ءبىر اتتى قاتەرىڭنەن ساقتا! يا قۇداي، كەزەنگەننىڭ كەزىنەن، كەز ءتىلدىنىڭ سوزىنەن ساقتا! يا قۇداي، ءتۇن قاتىپ، ءتۇسى قاشقاننان، اي ءجۇرىپ ارىپ-اشقاننان ساقتا! يا قۇداي، مەيىرى جوقتىڭ زارىنەن، پاتشا - اعزامنىڭ كارىنەن ساقتا»، - دەپ تاڭ-ازاننان زارعا باتا جالبارىنىپ، دۇعا عىپ وتىرعان-دى.
وزگە دە جەر ەمەس تاق وسى قۇلقىن سارىدەن زار تىلەك بوپ وتىرعان كەزىندە يت «ءشاۋ» ەتە تۇسكەن. جانە، سول تىلەگىندە «ساقتا» دەپ تىلەنگەن تىلەۋىنىڭ بارلىعى دا ادەيى، تاپ وسىعان قاس قىلعانداي اينا-قاتاسىز كەرىسىنشە كەلگەن جوق پا؟ ونى كەيىن قاماۋدا جاتىپ، قاراڭعى جەردە اسىقپاي كوزىن جۇمىپ بىرتىندەپ ەسىنە تۇسىرگەندە بىلگەن-ءدى. «كەز ءتىلدىم - ءبارىمىزدى ءبىر شۇقىرعا ءۇيىپ وتىرعان - ارىپپاي، كەزەنىپ كەلگەنىم ماموزى... ءتۇن قاتىپ، ءتۇسى قاشىپ كەلگەن دە سول مۇندار عوي. مەيىرى جوقتىڭ ءزارى، پاتشانىڭ كارى دەگەن ناق مىنا سۇراقشى مەن وسى وتىرعاندار ەمەس پە؟ وسىلاردىڭ ءتىلىن الاتىن وكىمەت پاتشا عوي. ال اناۋ، اي ءجۇرىپ ارىپ اشقانى قايسىسى؟ ە، يا، ول ايتپاقشى، ءوزىمنىڭ وسى سەرگەلدەڭىمە كەلەدى ەكەن-اۋ» دەپ ءبارىن دە تاپ باسىپ، جىكتەي زەرتتەگەنى بار. سوعان بايلانىستى ءوز ومىرىندە، اسىرەسە جاقىن مەرزىمدە وتكىزگەن كىنالارىن دا ساباقتاپ، ەسىنە تۇسىرگەن. وسىنداي ءجابىر-جاپا كورەرلىك ءوز پيعىلىن تەكسەرگەن. ويلاپ-ويلاپ كەلگەندە ەبىن تاۋىپ ءوزىنىڭ ءبىر جەسىر جەڭگەسىنە بارىپ جۇرگەنىنەن باسقا، بالەندەي ءبۇلدىرىپ جىبەرگەنى جوق سياقتى، كوپە-كورىنەۋ سودان كورىپ: «مەنى اتقان ارۋاق، ارۋاق، ودان باسقا سايتان دا ەمەس، اينالايىن، ارۋاقتار شامدانىپ اتقان ەكەن! باسە، قانشا شىداسىن!.. تارتايىن، سازايىمدى تارتايىن!» دەگەنىندە جىندى بولعان ادامداي، قاراڭعىدا ەرنى كۇبىرلەپ سويلەپ كەتكەن. جانە «ارۋاق-ارۋاق» دەگەن ءسوزدى وزىنە اسا سەنىمدى ايتقانىندا وڭ قولىنىڭ قىر الاقانىمەن قالاي كەسىپ-كەسىپ كورسەتكەنىن كۇنى بۇگىن ءوزى دە بىلمەيدى. بىراۋىق «ادامدى جولدان شىعاراتىن الگى كورىنبەيتىن شايتان ەمەس-اۋ، ىندىنىڭ قۇرىپ قالعىر، كادىمگى اق جاۋلىقتى جارىقتىقتاردىڭ ءوزى ەمەس پە! ۇياسىندا تىنىش جاتقان نامىسىنا ءتيىپ: «قايىن بوپ اجەتكە جارار ءبىرىڭ جوق» دەمەدى مە، جانىڭ تەرەزە تاپپاعىر!» مىنە، وسىنداي ويلارمەن ءوز باسىن ءوزى قاتىرعان امەن وسىدان امان-ەسەن شىعىپ بارسا، جاسى وزىنەن كوپ كىشى، اتالاس جەڭگەسىنىڭ توبە قۇيقاسىن شاينارداي بولىپ جاتتى. بىراق جالعىز ارىپپايعا بۇكىل ەل بولىپ جاساپ جۇرگەن قياناتتارى ەسىنە دە كەلمەگەن. سوپى كوڭىل، ءدىندار امەن ناماز سوڭىندا ولگەندەرگە قۇران باعىشتاعاندا «ءپاني دۇنيەدە ءسوز سويلەۋشىسى، سۇيەۋشىسى بولماعان، باقيدا ارتىنان قۇران وقىپ، ىزدەر-سۇرارى - جوق مىسكىن، مۇساپىرلەرگە ساۋابىن تيگىز! جانە سولاردىڭ رۋحى مەنى دە قورعاي گور!» دەپ تىلەيتىن. سول امەن قازىر ەسىك اشىلىپ، كەرىمبەك كىرىپ كەلگەنىن ەندى بايقاپ، ءوزىنىڭ ولگەن اكەسىن كورگەندەي بولدى. ءتىلى جات، تومىرىق، سىرى دا جات قورشاۋدا ءبىر ءوزى سۋعا باتىپ بارا جاتقان ادامداي مۇلدە قايرانسىز بوپ وتىرعان. بۇنىڭ بالالىق شاعىنان بەرى ءوز اتا-مەكەنىندە: «بىتە قايناپ، بىرگە وسكەن» ەل اعاسى كەرىمبەك كوزىنە وتتاي باسىلعان. ول جاڭاعى انت ىشكەندەي بولعان مۇقتاجدىق جاۋابىنا جالعاستىرا، جىلاپ كورىسكەندەي كەرىمبەككە دە تەز-تەز ءتىل قاتىپ جىبەردى.
- اعاتاي-اي، نە جازدىم؟ مىنادان دا قۇتىلار كۇنىم بولا ما، كەكە؟! جانازامدى سىزدەر شىعارساڭدار ارمانىم جوق! - دەپ زارلاپ، كوزىنىڭ جاسى التى تارام توگىلىپ كەتتى. بودا-بوداسى شىعىپ كەڭكىلدەپ جىلاپ قويا بەرگەن.
سۇراقشى كەرىمبەك كەلگەن جەردە ەندى سونىڭ جۇرەگىن شايلىقتىرۋ ءۇشىن، امەنگە جازىقسىزدان-اق دۇرە بۇيىرماقشى. جاسقانىپ، ىققان ادامعا ومىردە راقىمى تۇسە بىلمەگەن قانقۇيلى سۇراقشى امەننىڭ جاڭاعى سوزدەرىن ءتىلماشتان ەستي بەرە، ورنىنان ىتا تۇرەگەلىپ كۇزەتتەگى شەرىككە:
- دا! دا!* - دەپ، قاتتى ءامىر ەتتى. ەرتەلى بەرى تاپجىلا الماستان، قىلتاسى قىرقىلعانداي بولىپ ەرىگىپ تۇرعان شەرىك بۇيرىقتى الىسىمەن-اق، امەنگە تاپ بەردى. تۇيە ءجۇن شەكپەنىنىڭ جەلكەلىگىنەن شاپ ەتىپ ۇستاپ قاس-قاققانشا الدىعا قاراي بۇگە جۇلقىپ، شوكتىرە بەرگەن. بەينە يت تالاعانداي جەرگە جىعىپ سالعان سوڭ، ۇزىن شەكپەندى ەتەگىنەن جوعارى جۇلقي تۇرە قايىرىپ، باسىنا قاراي ىسىرا سىپىرىپ بارا جاتتى. شەرىكتىڭ وڭ قولىندا كەندىر باۋى بىلەزىگىنەن ىلىنگەن قامىس پالاق دايىن ەدى. باعانا ارىپپاي تەرگەلگەننەن بەرى، ءتور جاقتا ءتىلسىز تىعىلىپ وتىرىپ قالعان ماموزى وسى قيمىل تۇسىندا قىبى قانىپ، كەرىمبەككە جالتاق-جالتاق كوز سالدى. نە بولار ەكەن دەگەندەي. جاعالتايدىڭ كوزىندەي كىسىنىڭ وڭمەنىنەن وتەرلىك سۇعاناق كوزى ەنتەلەپ، بەت الدىنداعى قيمىلدى شاشاۋ شىعارماي، قىزۋ باعىپ قالىپتى. جان راحات كەزى ءتارىزدى. سۇراقشىدان بۇيرىق العان شەرىك امەنگە قاراي قالت بۇرىلا بەرگەندە، اياۋسىز ءجابىر كورۋگە اينالعان تۇتقىن ۇلكەن كوزدەرى جالت ەتىپ، كەرىمبەككە ءبىر قاراپ وتۋگە عانا زورعا مۇرشا تاپتى. كەرىمبەك بۇل اعايىنى الدىندا ءىنىسى ارىپپاي ءۇشىن، ونىڭ تۋدىرعان الەگى ءۇشىن قازىرگە دەيىن ءوزى جازىقتى كىسىدەي بولعان. وسى كۇندەرى بۇنى ءوز ىشىنەن قابىرعاسى قايىسا، قاتتى اياپ جۇرگەن. جانە امەن ءوزى زاڭ ىسىنەن ەجەلدەن قورقاق كىسى بولا تۇرا، باسىنا وسىنداي قيامەت قاتەر تونگەن شاعىندا كەرىمبەكتى سىرتىنان ساتىپ، بايلاپ بەرۋدى كوزدەمەي، وتقا ءوزى كۇيىپ بارادى. ءتىپتى ماموزى وسىنداي قورقاق امەنگە كىسى سالىپ «جازادان قۇتىلدىم دەسە كەرىمبەككە اۋدارسىن جالانى» دەگەنىنە دە قايىل بولماي، «كۇداي الدىندا نە دەيمىن!؟» دەپ كونبەگەن. بۇعان دەيىنگى ارالىقتا كەرىمبەك ابدىرەيىم ارقىلى كەشەگى جاۋىنباي اجىنىڭ كورگەندى بالاسى - امەننىڭ قيىن كۇندەگى سونداي وپالىلىعىن دا ءبىلىپ العان. مىنە، وسىنىڭ ۇستىنە «ۇلى گومينداڭ وكىلى» دەپ وزدەرىن تەڭدەسسىز ورىنعا قوياتىن، «بۇراتانا» سانالاتىن ازداردى پەندە ەكەن دەپ تانىعىسى كەلمەيتىن سۇراقشىنىڭ بيىك تورەشىلدىك ورلىگى كەرىمبەكتىڭ نامىسىن ءتۇپ-شىڭىراۋىنان قوزعاپ، وزەگىن ورتەپ جىبەرگەندەي بولدى. ەسىكتەن كىرگەن بويدا ءتىپتى بۇنىڭ ءوزىن ادەيى كوزگە ۇرا جاسالعان شەكتەن شىققان، وزبىر قياناتقا العاشىندا از اڭتارىلىپ، نە شارا بارىن ۇعا الماي قاتتى ساسىپ قالدى. بىراق، شەرىك امەندى سونشالىق قولى ءبىلىپ كوپە-كورنەۋ مۇندايلىق يت-كەرگىگە سالىپ بارا جاتقاندا، ءدات ەتىپ تۇرا المادى. ءوزى ورنىنان قالاي اتىرىلا قوزعالعانىن اڭداماستاي ءبىر ەسسىز حالمەنەن، كوز ىلەسپەس قيمىلمەن ءبىر-اق اتتاپ كەپ، امەن ەكەۋى وعىر-شوعىر بوپ جاتقان قاڭىلتاقتاي قىتاي جىگىتىن سول قولىمەن جاۋىرىنىنان ساپ ەتىپ ۇستاپ، شەتكە قاراي دەلدەڭ ەتكىزدى. لاقتاي جۇلىپ الا بەردى. كەرىمبەك قارۋ-جاراعى بار شەرىكتى دەڭگەلەك ءۇيىرىپ، كەنەتتەن ءبىر-اق جۇلىپ العان ساتتە العاش بولمە ءىشى تۇگەل ساسىپ قالعانداي. سۇراقشى مەن ماموزى كەنەت ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇرەگەپ العان. تۇستەرى ءورت وشىرەردەي. بەرگى جاقتاعى ءتىلماش تا جان-جاعىنا ساسقالاقتاي قاراپ اڭىرعان. قاپەلىمدە وزدەرىنىڭ نە ىستەيتىندەرىن دە ءالى ۇقپاعان تۇيىق قوزعالىستار. ىزا-نامىس، كۇيزەلگەن اشۋ ويرانىنان ءوڭى اپپاق قۋداي بولىپ، قۋارىپ كەتكەن كەرىمبەك شەرىككە قالشىلداپ اقىرىپ:
* دا! دا - قىتايشا: ۇر! ۇر!
- ۇرمايسىڭ! ۇرا المايسىڭ! - دەپ، اسا ءبىر ايباتتى اشۋ، ىزعارمەن امىردەي قاتاڭ ءۇن قاتتى. بىراق شەرىك وڭدالىپ الىپ قولىنداعى كەسپەلتەكپەن كەرىمبەكتىڭ ەندى ءوزىن ۇرماقتاي بولىپ ىڭعايلانا بەردى. سول ساتتە سۇراقشى وعان وقىس ۇنمەن بىردەمە دەپ باقىرىپ بالدىر-بۇلدىر ەتىپ ۇلگەردى. قاتتى تىيا بۇيىرىپ «توقتا! تيمە!» - دەپ قالعانداي. شەرىك ءوز بويىن زورعا تەجەي تىيىلىپ، كەنەت توقتاعاندا كەرىمبەك امەنگە ءبىر اۋىز ءتىل قاتتى. قۋ اسىقتاي بولىپ سوستيىپ قۇنتيعان وعان:
- ەسىڭدى جي! قورىقپا! قورىقتىڭ - قۇنىڭ بولمايدى! - دەپ قالدى. كەرىمبەك ايتقان ءسوزدى ءتىلماش ارقىلى تۇسىنگەن سۇراقشى اساۋ قانى باسىنا تەۋىپ كەرىمبەككە قاراي ادىمداي باسىپ كەلدى. جولىندا شەرىكتىڭ قولىنداعى قامىس پالاقتى دا سۇراماستان جۇلا تارتىپ العان.
- سەنىڭ وزىڭە نە كەرەك! - دەپ كەرىمبەككە بەت تاقاستىرا كەلدى. بويىن قاپا، نامىس، ءادىل اشۋ كەرنەگەن كەرىمبەك بۇل ساتتە تيتتەي دە قايمىققان جوق. سۇراقشىنىڭ بەتىنە بەتىن بۇ دا قارسى تاقاپ:
- ماعان كەرەگىن تىڭداساڭ، ەسىڭدە بولسىن، سوققى دەگەن تەك كىنالىنىڭ عانا ەتىن اۋىرتپايدى. قولىڭداعى قالاعىڭدى سول كىناسى بارعا سوعارسىڭ. كىناسىز قىلىشىنا ەمەس، جۇرەگىنە سەنەدى. مىنا قازاققا دۇرە سوعۋدى قويىپ، قول تيگىزۋدىڭ ءوزى ايىپ! - دەپ كەلىپ، ەندىگى قالعان ءسوزىن ايتا الماي قالتىراڭقىراپ، ءوڭ-ءتۇسى قاشا تىعىلىپ توقتاپ قالدى. تۇلا-بويىن ەرىكسىز بيلەپ كەتكەن قاتتى اشۋدان بۋلىققانداي بوپ، سۇراقشىعا جوعارىدان شانشىلا قارادى. تەرگەۋشى كەرىمبەككە دوڭ-ايبات كورسەتكەنى بولماسا، قول كوتەرمەك ەمەس ەدى.
بۇگىن ءاليدىڭ كەلىپ جەتۋى تەرگەۋدىڭ بەتىن بۇرارلىق باسقاشا ىقپال اكەلگەن. داۋ اياعى باستىق الدىندا باستاپقى قالىبىن وزگەرتىپ، بۇرىلىپ كەتۋگە دە ىقتيمال. ولاي بولسا، سۇراقشىنىڭ دا ءبىر بەتپەن كەتە بەرۋىنە جول داڭعىل ەمەس. باعانادان بەرى ەسىندە سونى ۇستاعانداي، سۇراقشى، ءبىر توپ كىسىمەن كەلگەن ءاليدىڭ بۇندا بۇرىلماي، تۋرا باستىقتىڭ وزىنە كىرىپ كەتكەنىن ءبىلىپ وتىرعان. سونىمەن قازىر ول وزىنە قاراما-قارسى ەرەگەسە سويلەپ، بەت تاقاسىپ تۇرىپ قالعان كەرىمبەككە لاجسىز ءتىلماش ارقىلى سوزگە كەلدى. كەيىن قاراي ءبىر اتتاپ بارىپ، قايتا بۇرىلدى دا:
- سەن ءوزىڭ جاساندىرىپ قويعان جاساعىڭ بار ادام سياقتىسىڭ! قانداي اۋجالىڭا سەنەسىڭ؟ نوكەرىڭنىڭ كوپتىگى، سەنىڭ تاۋ قۋىسىنداعى ەلىڭ، رۋىڭ ۇلى وكىمەت ءۇشىن جاڭعاق ەمەس پە، نەگە تۇرادى؟.. تاۋەكەلشىلدىك اياعى ءبىر كۇنى ايىقپاس وكىنىشكە دۋشار ەتەتىنىن ويلايسىڭ با!؟ - ول پوليتسيا مەكەمەسىنىڭ نامىسىن جىرتقان وسىنداي وسپاق سوزدەن كەيىن دەمىگىن باسا الماعان كۇيى ورنىنا بارىپ وتىردى. ەندىگى تەرگەۋ بەتىن باستىقپەن ساناسىپ جۇرگىزۋگە وي قورىتتى. بۇل كۇنى كەرىمبەكتى باسىندا سۇراققا شاقىرتقانمەن، تەرگەۋ جۇرگىزىلمەدى. ەسەپتى ءالي بۇزىپ كەتتى. تەرگەۋ العانمەن ەندى بۇلار ءۇشىن ماڭىزدى ناتيجە بەرمەيتىنى ءبىلىندى. بۇگىن كەرىمبەكتىڭ مايدانىن بەلگىلەمەك بولعاندارى ايان. ول بولمادى. ءاليدىڭ قوزعاماق داۋى سۇراقشىنىڭ ءىش ەسەبىن بۇزا كەلگەن. ساناسپاۋ، ارتىن اڭداماۋ اياقتى اعات باسۋعا سوقتىرادى. قۋمۇيىز سۇراقشى ارىپپاي جاۋابىنان-اق ءاليدىڭ كەرىمبەكتى قىزعىشتاي قوريتىن جاندى دالەلدەرى بارىن ىشتەي زەرتتەپ اڭعارىپ بولعان.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
