Orys otarshylarynyng kesirinen dýniyege taryday shashyrap ketken qazaq júrty tәuelsizdikting arqasynda osydan 30 jyl búryn atajúrtta bas qosyp, dýniyejýzilik alghashqy qazaq qúryltayy ótti. Artynan ol respublikalyq dengeydegi qoghamdyq úiymgha ainaldy. Nәtiyjesinde qara shanyraqqa milliongha juyq qandas oraldy. Búl fakt túnghysh preziydent Núrsúltan Nazarbaev jaqtastarynyng myqty argumentine ainaldy.

Dese de Nazarbaev kezinde shetelderdegi qandastargha qatysty kóshi-qon sayasatynyng әr jyldary әr qalay qúbylghanyn atap ótkenimiz jón. Kezekti bir qúryltayda Ómirhan Altyn aghamyz Qytaydaghy qazaqtar mәselesin kótergende, túnghysh preziydent әlemdi alandatqan mәseleni bilmeytinin aityp aqtalsa, orynbasary Zauytbek Túrysbek myrza da onyng sózin qaytalady.

Aytyp-aytpay Dýniyejýzilik qazaq qauymdastyghy otyz jylda sayasy salmaghy bar úiymgha ainala alghan joq, mәdeny birlestik dengeyinde qaldy. Oghan kóz jetkizu ýshin Qazaqstan halyqtar assambleyasymen salystyrsaq jetip jatyr. Nazarbaevtyng talay preziydenttik dodalarda shappay bәige aluyna múryndyq bolghan atalmysh úiymnyng Parlamentte: Senat pen Mәjiliste ózderine tiyisti kvotasy, ókilderi bar.

Qytaydan kelgen belsendi, kózi ashyq azamattar kýni býginge deyin Ýkimetting kóshi-qon mәselesine úsynys berumen ghana shektelip, syrtta qalyp jýr.

Jaqynda kezekti ret Preziydent saylauy ótkeni belgili. Saylaugha baylanysty óz oiyn bildirgen qalamy quatty Qaynar Oljay aghamyz bylay dep jazghan edi: «Konstitusiyada «tughanda Qazaqstan azamaty», týsinikti tilmen aitqanda Qazaqstanda tughandar Preziydent bolatyny jazylghan.

Bizge ara-túra telefon soghyp, Toqaevpen qol alysyp túrghan fotosyn qoyghan vatsaptan habar joldaytyn Auyt Múhiybek zamandastyng Preziydent bola almasyna búrynnan ókinetinbiz. Ózinen de bar, Toqaevtyng qolyn alyp túrghanda «myna kiltipandy rettey salynyz» dey salmaghan.

Nemese Mongholiyadan tili shyqpaghan sәby kezinde kelip, mektepti Qaraghandyda oqyghan, Astanada uniyversiytet bitirgen, sonau Rimge baryp bilimin jetilgen Erjanar Ásheyhan bauyrymyz da ata-anasy ansap jetken Qazaqstannyng Preziydenti bola almaydy.

Nemese jurnalist inimiz Núrdilda Oraz AQSh-ta oqyp jýrgende sol jaqta sәbii dýniyege kelgen. Ol bala osynda ata-әjelerining qolynda ósetin bolsa da, bolashaqta Qazaqstan Preziydenti atana almaydy.

Ári qaray kandidattyng tabaghyna ilige almaghandardyng ekinshi toby payda boldy. Olar 5 jyl memlekettik qyzmette istemegen eken. Bir ghajaby: búl talap Konstitusiyada kórsetilmegen, tek «Saylau turaly» zanda belgilengen bolyp shyqty.

Qúday-au, búlar preziydenttik mansapty 1941 jyly Moskvany fashisterden qorghaghannan beter qorghapty. Ivan Panfilov, Bauyrjan Momyshúly soghysqan zamanda jaudy ótkizbeu ýshin birinshi shepten keyin ekinshi shep jasap qoyatyn. Tura sonyng keri».

Nazarbaev kezinde «Oralmannan da deputat shyghuy kerek» degen әngime aitylyp, Toqaev kezinde shetten kelgen qandastargha jol ashylghan. 2021 jylghy Parlament saylauy qarsanynda Bahargýl Tólegenqyzy «Auyr partiyasynyn», Raqym Ayyp «JSDP-nyn», Dýken Mәsimqan, Túrsynhan Zakon, Auyt Múqiybek «Núr Otannyn» partiya ishilik irikteu kezeninde baq synaghan. Olardan tys ózgeshe oy qosyp, sayasi, qoghamdyq ómirge belsene aralasyp jýrgen alghashqy kóshi-qon zanynyng jyzyluyna at salysqan Almas Ahmetbek, qazaq-qytay mәselelerin zertteumen tereng ainalysyp jýrgen Omarәli Ádilbek, Nәbijan Múqamethan aghalarymyz da bar.

Ótip bara jatqan jyl qazaq eli ýshin sayasy ózgeristerge toly jyl boldy. Ýkimetting kóshi-qon sayasaty taghy da ózgerdi. Biylikte qandastar mәselesin sayasy dengeyde baghamday alatyn kadrlar barshylyq dep aita almaymyz. Qóshi-qon mәselesi – jalang sheteldegi qazaqtar taghdyryna qatysty týitkil emes. Qazirgi kýrdeli geosayasy jaghdaydaghy tәuelsizdigimizge, eldigimizge, memleketimizding keleshegine baylanysty taghdyr sheshti salmaghy bar mәsele. Búdan otyz jyl búryn Maskeuge bet alghan orys kóshi jerimizge qayta at basyn búryp otyr. Ekonomikamyzdy kóteru ýshinde enbek kýsh kerek. Orys pen Qytaydy aitpaghanda Ózbek óz aghalarymyz 35 millionnan asyp, jylyna million adamdyq ósim kórsetip otyr.

Qoryta aitsaq, kóshi-qon mәselesin, qandastar mәselesin sayasy dengeyde sheshetin uaqyt jetti. Aldaghy Parlament saylauynda jogharyda aty atalghan aghalarymyzgha mýmkindik berilip, atyn «Halyq» dep ózgertkenimen zaty ózgermegen kommunistik partiya ókilderining orynyn basuy kerek dep sanaymyz. Sonda qazaqstannyng sayasy beynesining janarghanyna kóz jetkizer edik.

Esbol Ýsenúly

Abai.kz