Altyn Orda – Ortalyq Euraziya jerindegi ortaghasyrlyq kópúltty memleket. Ony Shynghys hannyng túnghysh úly – Joshy әuleti biyledi. Joshy úrpaghy Monghol imperiyasynyng biyleushi ​​әuleti arasynda joghary oryngha ie boldy. Barlyq soghystarda alynghan oljanyng ýshten biri osy otbasyna tiyesili boldy.

Áuletting ókilderi men Joshy úldary balalyq shaghynda islam dinining yqpalynda bolghan. Búghan Joshy әielderining biri, mongholdardyng Horezm memleketine shapqynshylyghy kezinde joyylghan songhy Horezmshahqyzy Risalyat hanym sebep boldy. Hanshayymdy mongholdar tútqyndap alyp ketti.  Joshy ony kýshtep әieldikke alady. Biraq hanshayym óz dinin saqtap, islamnyng barlyq ghúrpyn oryndaghan. Osylaysha islam dini Joshy úldarynyng boyyna sindi.

Joshy qaytys bolghannan keyin onyng ýlken úly Batu taqqa otyrdy. Ol músylmandardy qúrmettedi. Biraq búl Ógedey úldarynyng (tuystarynyn) narazylyghyn tudyrdy, nәtiyjesinde tuystar arasynda kelispeushilikter tudy. 653 jyly (músylman kýntizbesi) Batu qaytys bolghannan keyin Altyn Ordanyng biyleushisi Berke han boldy. Tórt jyldan keyin Baghdad pen Abbasid halifatynyng qúlaydy.

Berke han hijranyng 650 jyly músylman ghúlamalarynyng biri Nәjmuddin әz-Zahidiymen kezdeskennen keyin músylmandyqty qabyldady. Ol kezde Berke әli biyleushi emes edi, ol biraz uaqyt Horezmde túrady.

Berke han Nәjmuddinnen músylmandardyng senimi turaly súraydy, kóptegen súraghyna jauap alady. Berke hannyng islamdy qabyldap, nemere aghalary men Monghol imperiyasynyng biyleushi ​​әuletining basqa mýshelerin tanghaldyrdy.

Berke han túsynda Altyn Ordanyng týkpir-týkpirinde kóptegen meshitter men medreseler salyndy, han sarayynda músylman ghalymdary júmys istedi.

Berke hannyng arqasynda kóptegen mongholdar men qypshaqtar islam dinin qabylday bastady. Berke han Altyn Ordanyng biyleushisi bolmay túryp, Qúlagudyng Abbasid halifatyn joi niyetinen habardar edi. Ol ózining aghasy, Altyn Orda biyleushisi Batu han arqyly Qúlagudy halifatqa shabuyl jasau bas tartqyzady. Berke han Abbasid halif әl-Mustasim Billahpen jaqsy dos ekenin aitady.

Qúlagu Batu hannyng ótinishin oryndap, Irakqa joryqty toqtatty, biraq Batu han qaytys bolghannan keyin bәribir degenin oryndaydy. 1255 jyly tynghylyqty dayyndyqtan keyin Qúlagu islam elderine ýlken әskery joryghyn bastady. 1258 jyly (hijranyng 656 jyly) Baghdat pen Abbasid halifaty joyyldy.

Músylman elderin monghol ezgisinen azat etude Berke hannyng mәmlýk memleketimen dostyq qarym-qatynasynyng manyzy zor boldy. Búghan monghol jogharghy biyleushisining ólimi de, biylik ýshin kýres te yqpal etti.

Osy sebepti Qúlagu Shamdy, odan әri Mysyrdy jaulap alu soghysyn qolbasshy Kitbúghy bastaghan әskerge tapsyryp, Mongholiyagha ketedi.

Búl kezde Mysyrda biylik basyna Sayfuddin Qútúz keldi, ol az uaqyttyng ishinde memleketti tәrtipke keltirip, ekonomikasyn kóterip, úrysqa әzir armiya qúryp, búryn Mysyrdan qashyp kelgen әl-Zahyr Bibarys bastaghan mәmlýk jasaqtarymen tatulasady.

Olar hijranyng 658 jyly Ayn әl-Jalut aimaghynda Kitbúghy bastaghan monghol әskerlerin talqandady. Osy kezden bastap býkil músylman әlemin monghol ezgisinen azat etu bastaldy. Berke han mәmlýk memleketimen tek diplomatiyalyq qarym-qatynas pen dostyq baylanysyn nyghaytty. Ol Sayfuddin Qútúzdan keyin mәmlýk biyleushisi bolghan az-Zahyr Bibarysqa qyzyn kýieuge berdi.

Mәmlýktermen odaq jasasqan Berke han Parsydaghy Ilhanidter memleketin biylegen Qúlagumen baqtalas boldy. 1256 jylgha deyin Berke han da, Qúlagu da mongholdardyng Úly hanyna baghyndy.

Osy sebepti de olardyng arasynda kýrdeli qaqtyghystar bolmady.  Úly hannyng biyligi әlsiregennen keyin olar tәuelsizdikke qol jetkizdi.  Altyn Orda men Ilhanidter memleketi arasyndaghy qarym-qatynastar týbegeyli ózgerdi.

Qúlagu Altyn Ordagha basqynshylyq jasap, úly teketiresti bastady. 1263 jyly (662 jyl) Qúlagu men Berke han arasyndaghy shayqasta Ilhanidter auyr jeniliske úshyrady. Búl janalyq býkil músylman әlemin quantty.

Berke han kózi tirisinde músylmandar men islam elderin qoldap, Qúlagugha qarsy soghysty. 1266 jyly (665 h.j.) Qúlagugha qarsy kezekti joryghyn dayyndap jatqanda Gruziya jerinde qaytys boldy.

Berke hannyng sýiegi Altyn Ordanyng astanasy Saray Berke qalasyna jetkizilip, músylmandyq ghúryp boyynsha jerlengen. Berke hannyng úly bolmaghandyqtan, kelesi han bolyp Batu hannyng nemeresi Mәngu Temir jariyalandy.

Kerimsal Júbatqanov

Abai.kz