التىن وردا – ورتالىق ەۋرازيا جەرىندەگى ورتاعاسىرلىق كوپۇلتتى مەملەكەت. ونى شىڭعىس حاننىڭ تۇڭعىش ۇلى – جوشى اۋلەتى بيلەدى. جوشى ۇرپاعى موڭعول يمپەرياسىنىڭ بيلەۋشى ​​اۋلەتى اراسىندا جوعارى ورىنعا يە بولدى. بارلىق سوعىستاردا الىنعان ولجانىڭ ۇشتەن ءبىرى وسى وتباسىنا تيەسىلى بولدى.

اۋلەتتىڭ وكىلدەرى مەن جوشى ۇلدارى بالالىق شاعىندا يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالىندا بولعان. بۇعان جوشى ايەلدەرىنىڭ ءبىرى، موڭعولداردىڭ حورەزم مەملەكەتىنە شاپقىنشىلىعى كەزىندە جويىلعان سوڭعى حورەزمشاحقىزى ريساليات حانىم سەبەپ بولدى. حانشايىمدى موڭعولدار تۇتقىنداپ الىپ كەتتى.  جوشى ونى كۇشتەپ ايەلدىككە الادى. بىراق حانشايىم ءوز ءدىنىن ساقتاپ، يسلامنىڭ بارلىق عۇرپىن ورىنداعان. وسىلايشا يسلام ءدىنى جوشى ۇلدارىنىڭ بويىنا ءسىڭدى.

جوشى قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ ۇلكەن ۇلى باتۋ تاققا وتىردى. ول مۇسىلمانداردى قۇرمەتتەدى. بىراق بۇل وگەدەي ۇلدارىنىڭ (تۋىستارىنىڭ) نارازىلىعىن تۋدىردى، ناتيجەسىندە تۋىستار اراسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر تۋدى. 653 جىلى (مۇسىلمان كۇنتىزبەسى) باتۋ قايتىس بولعاننان كەيىن التىن وردانىڭ بيلەۋشىسى بەركە حان بولدى. ءتورت جىلدان كەيىن باعداد پەن ابباسيد حاليفاتىنىڭ قۇلايدى.

بەركە حان ھيجرانىڭ 650 جىلى مۇسىلمان عۇلامالارىنىڭ ءبىرى ءناجمۋددين ءاز-زاحيديمەن كەزدەسكەننەن كەيىن مۇسىلماندىقتى قابىلدادى. ول كەزدە بەركە ءالى بيلەۋشى ەمەس ەدى، ول ءبىراز ۋاقىت حورەزمدە تۇرادى.

بەركە حان ناجمۋدديننەن مۇسىلمانداردىڭ سەنىمى تۋرالى سۇرايدى، كوپتەگەن سۇراعىنا جاۋاپ الادى. بەركە حاننىڭ يسلامدى قابىلداپ، نەمەرە اعالارى مەن موڭعول يمپەرياسىنىڭ بيلەۋشى ​​اۋلەتىنىڭ باسقا مۇشەلەرىن تاڭعالدىردى.

بەركە حان تۇسىندا التىن وردانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە كوپتەگەن مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر سالىندى، حان سارايىندا مۇسىلمان عالىمدارى جۇمىس ىستەدى.

بەركە حاننىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن موڭعولدار مەن قىپشاقتار يسلام ءدىنىن قابىلداي باستادى. بەركە حان التىن وردانىڭ بيلەۋشىسى بولماي تۇرىپ، قۇلاگۋدىڭ ابباسيد حاليفاتىن جويۋ نيەتىنەن حاباردار ەدى. ول ءوزىنىڭ اعاسى، التىن وردا بيلەۋشىسى باتۋ حان ارقىلى قۇلاگۋدى حاليفاتقا شابۋىل جاساۋ باس تارتقىزادى. بەركە حان ابباسيد حاليف ءال-مۋستاسيم بيللاحپەن جاقسى دوس ەكەنىن ايتادى.

قۇلاگۋ باتۋ حاننىڭ ءوتىنىشىن ورىنداپ، يراكقا جورىقتى توقتاتتى، بىراق باتۋ حان قايتىس بولعاننان كەيىن ءبارىبىر دەگەنىن ورىندايدى. 1255 جىلى تىڭعىلىقتى دايىندىقتان كەيىن قۇلاگۋ يسلام ەلدەرىنە ۇلكەن اسكەري جورىعىن باستادى. 1258 جىلى (حيجرانىڭ 656 جىلى) باعدات پەن ابباسيد حاليفاتى جويىلدى.

مۇسىلمان ەلدەرىن موڭعول ەزگىسىنەن ازات ەتۋدە بەركە حاننىڭ ماملۇك مەملەكەتىمەن دوستىق قارىم-قاتىناسىنىڭ ماڭىزى زور بولدى. بۇعان موڭعول جوعارعى بيلەۋشىسىنىڭ ءولىمى دە، بيلىك ءۇشىن كۇرەس تە ىقپال ەتتى.

وسى سەبەپتى قۇلاگۋ شامدى، ودان ءارى مىسىردى جاۋلاپ الۋ سوعىسىن قولباسشى كيتبۇعى باستاعان اسكەرگە تاپسىرىپ، موڭعولياعا كەتەدى.

بۇل كەزدە مىسىردا بيلىك باسىنا سايفۋددين قۇتۇز كەلدى، ول از ۋاقىتتىڭ ىشىندە مەملەكەتتى تارتىپكە كەلتىرىپ، ەكونوميكاسىن كوتەرىپ، ۇرىسقا ءازىر ارميا قۇرىپ، بۇرىن مىسىردان قاشىپ كەلگەن ءال-زاحىر بيبارىس باستاعان ماملۇك جاساقتارىمەن تاتۋلاسادى.

ولار حيجرانىڭ 658 جىلى اين ءال-جالۋت ايماعىندا كيتبۇعى باستاعان موڭعول اسكەرلەرىن تالقاندادى. وسى كەزدەن باستاپ بۇكىل مۇسىلمان الەمىن موڭعول ەزگىسىنەن ازات ەتۋ باستالدى. بەركە حان ماملۇك مەملەكەتىمەن تەك ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس پەن دوستىق بايلانىسىن نىعايتتى. ول سايفۋددين قۇتۇزدان كەيىن ماملۇك بيلەۋشىسى بولعان از-زاحىر بيبارىسقا قىزىن كۇيەۋگە بەردى.

ماملۇكتەرمەن وداق جاساسقان بەركە حان پارسىداعى يلحانيدتەر مەملەكەتىن بيلەگەن قۇلاگۋمەن باقتالاس بولدى. 1256 جىلعا دەيىن بەركە حان دا، قۇلاگۋ دا موڭعولداردىڭ ۇلى حانىنا باعىندى.

وسى سەبەپتى دە ولاردىڭ اراسىندا كۇردەلى قاقتىعىستار بولمادى.  ۇلى حاننىڭ بيلىگى السىرەگەننەن كەيىن ولار تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى.  التىن وردا مەن يلحانيدتەر مەملەكەتى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار تۇبەگەيلى وزگەردى.

قۇلاگۋ التىن ورداعا باسقىنشىلىق جاساپ، ۇلى تەكەتىرەستى باستادى. 1263 جىلى (662 جىل) قۇلاگۋ مەن بەركە حان اراسىنداعى شايقاستا يلحانيدتەر اۋىر جەڭىلىسكە ۇشىرادى. بۇل جاڭالىق بۇكىل مۇسىلمان الەمىن قۋانتتى.

بەركە حان كوزى تىرىسىندە مۇسىلماندار مەن يسلام ەلدەرىن قولداپ، قۇلاگۋعا قارسى سوعىستى. 1266 جىلى (665 ھ.ج.) قۇلاگۋعا قارسى كەزەكتى جورىعىن دايىنداپ جاتقاندا گرۋزيا جەرىندە قايتىس بولدى.

بەركە حاننىڭ سۇيەگى التىن وردانىڭ استاناسى ساراي بەركە قالاسىنا جەتكىزىلىپ، مۇسىلماندىق عۇرىپ بويىنشا جەرلەنگەن. بەركە حاننىڭ ۇلى بولماعاندىقتان، كەلەسى حان بولىپ باتۋ حاننىڭ نەمەرەسى ماڭگۋ تەمىر جاريالاندى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz