Алтын Орда – Орталық Еуразия жеріндегі ортағасырлық көпұлтты мемлекет. Оны Шыңғыс ханның тұңғыш ұлы – Жошы әулеті биледі. Жошы ұрпағы Моңғол империясының билеуші ​​әулеті арасында жоғары орынға ие болды. Барлық соғыстарда алынған олжаның үштен бірі осы отбасына тиесілі болды.

Әулеттің өкілдері мен Жошы ұлдары балалық шағында ислам дінінің ықпалында болған. Бұған Жошы әйелдерінің бірі, моңғолдардың Хорезм мемлекетіне шапқыншылығы кезінде жойылған соңғы Хорезмшахқызы Рисалят ханым себеп болды. Ханшайымды моңғолдар тұтқындап алып кетті.  Жошы оны күштеп әйелдікке алады. Бірақ ханшайым өз дінін сақтап, исламның барлық ғұрпын орындаған. Осылайша ислам діні Жошы ұлдарының бойына сіңді.

Жошы қайтыс болғаннан кейін оның үлкен ұлы Бату таққа отырды. Ол мұсылмандарды құрметтеді. Бірақ бұл Өгедей ұлдарының (туыстарының) наразылығын тудырды, нәтижесінде туыстар арасында келіспеушіліктер туды. 653 жылы (мұсылман күнтізбесі) Бату қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың билеушісі Берке хан болды. Төрт жылдан кейін Бағдад пен Аббасид халифатының құлайды.

Берке хан һижраның 650 жылы мұсылман ғұламаларының бірі Нәжмуддин әз-Захидимен кездескеннен кейін мұсылмандықты қабылдады. Ол кезде Берке әлі билеуші емес еді, ол біраз уақыт Хорезмде тұрады.

Берке хан Нәжмуддиннен мұсылмандардың сенімі туралы сұрайды, көптеген сұрағына жауап алады. Берке ханның исламды қабылдап, немере ағалары мен Моңғол империясының билеуші ​​әулетінің басқа мүшелерін таңғалдырды.

Берке хан тұсында Алтын Орданың түкпір-түкпірінде көптеген мешіттер мен медреселер салынды, хан сарайында мұсылман ғалымдары жұмыс істеді.

Берке ханның арқасында көптеген моңғолдар мен қыпшақтар ислам дінін қабылдай бастады. Берке хан Алтын Орданың билеушісі болмай тұрып, Құлагудың Аббасид халифатын жою ниетінен хабардар еді. Ол өзінің ағасы, Алтын Орда билеушісі Бату хан арқылы Құлагуды халифатқа шабуыл жасау бас тартқызады. Берке хан Аббасид халиф әл-Мустасим Биллахпен жақсы дос екенін айтады.

Құлагу Бату ханның өтінішін орындап, Иракқа жорықты тоқтатты, бірақ Бату хан қайтыс болғаннан кейін бәрібір дегенін орындайды. 1255 жылы тыңғылықты дайындықтан кейін Құлагу ислам елдеріне үлкен әскери жорығын бастады. 1258 жылы (хижраның 656 жылы) Бағдат пен Аббасид халифаты жойылды.

Мұсылман елдерін моңғол езгісінен азат етуде Берке ханның мәмлүк мемлекетімен достық қарым-қатынасының маңызы зор болды. Бұған моңғол жоғарғы билеушісінің өлімі де, билік үшін күрес те ықпал етті.

Осы себепті Құлагу Шамды, одан әрі Мысырды жаулап алу соғысын қолбасшы Китбұғы бастаған әскерге тапсырып, Моңғолияға кетеді.

Бұл кезде Мысырда билік басына Сайфуддин Құтұз келді, ол аз уақыттың ішінде мемлекетті тәртіпке келтіріп, экономикасын көтеріп, ұрысқа әзір армия құрып, бұрын Мысырдан қашып келген әл-Захыр Бибарыс бастаған мәмлүк жасақтарымен татуласады.

Олар хижраның 658 жылы Айн әл-Жалут аймағында Китбұғы бастаған моңғол әскерлерін талқандады. Осы кезден бастап бүкіл мұсылман әлемін моңғол езгісінен азат ету басталды. Берке хан мәмлүк мемлекетімен тек дипломатиялық қарым-қатынас пен достық байланысын нығайтты. Ол Сайфуддин Құтұздан кейін мәмлүк билеушісі болған аз-Захыр Бибарысқа қызын күйеуге берді.

Мәмлүктермен одақ жасасқан Берке хан Парсыдағы Илханидтер мемлекетін билеген Құлагумен бақталас болды. 1256 жылға дейін Берке хан да, Құлагу да моңғолдардың Ұлы ханына бағынды.

Осы себепті де олардың арасында күрделі қақтығыстар болмады.  Ұлы ханның билігі әлсірегеннен кейін олар тәуелсіздікке қол жеткізді.  Алтын Орда мен Илханидтер мемлекеті арасындағы қарым-қатынастар түбегейлі өзгерді.

Құлагу Алтын Ордаға басқыншылық жасап, ұлы текетіресті бастады. 1263 жылы (662 жыл) Құлагу мен Берке хан арасындағы шайқаста Илханидтер ауыр жеңіліске ұшырады. Бұл жаңалық бүкіл мұсылман әлемін қуантты.

Берке хан көзі тірісінде мұсылмандар мен ислам елдерін қолдап, Құлагуға қарсы соғысты. 1266 жылы (665 һ.ж.) Құлагуға қарсы кезекті жорығын дайындап жатқанда Грузия жерінде қайтыс болды.

Берке ханның сүйегі Алтын Орданың астанасы Сарай Берке қаласына жеткізіліп, мұсылмандық ғұрып бойынша жерленген. Берке ханның ұлы болмағандықтан, келесі хан болып Бату ханның немересі Мәңгу Темір жарияланды.

Керімсал Жұбатқанов

Abai.kz