Dýisenbi, 28 Qazan 2024
Arylu 2668 2 pikir 25 Qantar, 2023 saghat 12:55

Boroduliha qashan Oiaghash auyly bolady?..

Qúlyndy dalasyn qúldanghan Aq patsha 1905 jyly Tobyqty men Kereyge tiyseli ónir Oiaghashtyng atauyn memlekettik restirde «Qaraghay» sózin oryssha audaryp, kerjaqtyng sóileu mәnerimen әdeby «Borovoy» emes, «Boroduliha» dep ózgertip, imperiya jer-su atauyna ózgeris engizip, Oiaghash atauyn joydy.

Ishki Reseyding qaratopyraqsyz ónirinen orystar, edil boyynan cheremister (mordva), jәne malorossiyadan ukraindardy otbasymen vagongha tiyep, bir siyr, bir at, bir megejin jәne jer jyrtatyn soqa saymandaryn berip, Transsibir temirjoly arqyly sol kezdegi Tomski genaral gubernatorlyghyna qaraytyn Borodulihagha qonys audardy. Qarashekpendiler jol boyy mal azyghymen qamtamasyz etilip otyrdy. Kelgende merdigerler salghan ýi-jayy dayyn túrdy. Jәne olar 25 jylgha deyin salyqtan bosatyldy. Ári on jylgha keyin ghana baryp tóleytin payyzsyz nesie jan basy sanyna oraylastyryp, 500-1000 somgha deyin berlip, qarashekpender alghashqy kapitalymen qazaq jerine quana-quana aghyldy. Búryn Kerey men Tobyqty tary eken ózendi ónir jergilikti últpen sanaspay olargha tartylyp alynyp berildi. Osylaysha Stolypin reformasy Qúlyndy dalasyna etnogenosid jasady. Kedeylengen bayyrghy túrghyndar ýilenetine qyzyna qalynmal tóleu ýshin Andronov siyaqty kelimsek baylargha jaldanugha mәjbýr boldy. Qazir beyshara qazaqty keneshe sorghan baydyng atynda Andronovka degen shaghyn eldi meken bar. Aytary joq, Patshalyq Reseyding aqshasy óte qúndy edi. Mekalay altyn aqshasy qazirgi tilmen aitqanda Batystyng investisiya saluyna týrtki boldy. Resey býkil әlemdi azyq-týlikpen qamtamasyz ete bildi. Leninning «Jana ekonomikalyq sayasatynyn» tez nәtiyje beruining sebebi de sondyqtan. Patsha kezinde qazaq qoyynyng bәsi 1 rubli 25 kәpeyke bolsa, ógiz ben jylqy biri – 17, endi biri – 25 som túrdy. Kez kelgen jan 1 kәpeykege toyyp tamaq ishetin kez edi. Biraq qazaqqa shýigin jerde mal ósirip, suarmaly egistikpen ainalysugha  rúqsat etilmey, qu dalagha qonys audardy. Jer jetpey, mal men egin salugha mýmkindigi bolmaghan әbden kedeylengen qazaq shahtagha týsip, 3-5 tiyn ýshin kýnige 12 saghattan úzaq auyr júmys isteuge kóshti. Qazaq kóshpendi bolghan miften arylu kerek. Qazaq egin egetin ónirlerding últymyzdan tartylyp alynuy 1920 jәne 1931-1933 jyldardaghy ashtyqqa úryndyrdy. Asharshylyqtyng basty sebebi qazaqtyng kýshpen suyrylmaly egistikpen ainalysatyn jerin tartyp aluynan boldy. 1905 jyldan bastap, suarylmaly egispen ainalysuyna tyiym salynghan qazaq taza kóshpeli últqa ainaldy. Al, olar kýshpen kóshirilgen jerdegi ózen-sular jaz ortasynda tartylyp qalatyn jәne jauyn siyrek jauatyn ónirler edi. 25 jyl eginshilikpen ainalyspaghan qazaq 1920 jәne 1931-1933 jyldardaghy ashtyqta qyrylmaghanda kim qyrylady.

Ertis boyyna 15 shaqyrymgha deyin jolamau, jolay qalsa «potrava» salyghyn tólettiru oryn aldy. Qazaq orys hutoryna kiru ýshin 1 shaqyrym jerden atynan týsip jayau barugha mindetteldi. Sayabaq siyaqty kópshilik jerlerde «it pen kirgiyzgha kiruge bolmaydy» degen taqtaysha týrdy.

Qazir 500 jyldyq tarihy bar naghyz jergilikti qazaq sanalatyn jalghyz otbasy Qúrmanbaev Ramazan aqsaqal ghana. Olardyng ata qonystary Syntas pen Sandyqtas «Troisk» jәne «Lugovoy» dep ózgertilip, 1925 shekara bólgende biri qazaq jerinde, biri RF ketti. Osylaysha Túghyryl Hannyng iyeligindegi bolghan Oiaghash óniri, 16 ghasyrda Kóshim han imperiyasynyng qúramynda bolyp kelse, 20 ghasyr basynda jergilikti qazaqtardan tartylyp alyndy. Jalpy Oiaghash Qazaq handyghynyng qúramynda bolmaghan jer. Búl turaly abyz aqsaqal Asanbay Sadyqov keyingiler kóp derek bergenimen, arhiyvi joyylyp ketti. Tipti 90 jyldary audan әkimi bolghan Saporovqa deyin kirip, Borodulihany «Oyaghash» dep ózgertu úsynysynda jasady.

Endi bir kezdegi Stolypin elimizge topyrlatqan qazir naghyz jergilikti dep sanalatyn qarashekpenderding býgingi úrpaqtary audanymyzda joqqa tәn desek te bolady. Sondyqtan, ótken ghasyrdyng 20-30 jәne 40-50 jyldary, odan keyin de RSFSR-dan kelip qonystanushylar eshtenke bilmeydi. Óitkeni, olargha deyin qonystanushylardyng basym bóligi azamat soghysy jәne Stalindik qughyn-sýrgin jyldary II Dýniyejýzilik soghystyng Shyghys maydanynda atylyp-shabylyp, elden mýldem quylghan bolatyn. Tiri qalghandary shyndyqty aitpay kóz júmdy. Sondyqtan tek Borodulihin degen kópesting jeri bolghan-mys degen qanqu sózder ghana bar.

Bizding maqalamyz sol qanqu sózderge tosqauyl bolsyn degen oimen jazyldy. Qazir audan әkimi Aqmetqaly Aqashúly 1925 jyly qúrylghan Belaghash audanynyng tarihyn janasha kózqaraspen baghamdau turaly dúrys bastama kóterip otyr. 95 jyldyqtyng qarsanynda taratylghan audan aty qaytarylyp, Boroduliha auyly óz tarihy atauy «Oyaghashty» iyelense últ ýshin mereyli mezet bolar edi.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz

2 pikir