قۇلىندى دالاسىن قۇلدانعان اق پاتشا 1905 جىلى توبىقتى مەن كەرەيگە تيسەلى ءوڭىر وياعاشتىڭ اتاۋىن مەملەكەتتىك رەستىردە «قاراعاي» ءسوزىن ورىسشا اۋدارىپ، كەرجاقتىڭ سويلەۋ مانەرىمەن ادەبي «بوروۆوي» ەمەس، «بورودۋليحا» دەپ وزگەرتىپ، يمپەريا جەر-سۋ اتاۋىنا وزگەرىس ەنگىزىپ، وياعاش اتاۋىن جويدى.

ىشكى رەسەيدىڭ قاراتوپىراقسىز وڭىرىنەن ورىستار، ەدىل بويىنان چەرەميستەر (موردۆا), جانە مالوروسسيادان ۋكراينداردى وتباسىمەن ۆاگونعا تيەپ، ءبىر سيىر، ءبىر ات، ءبىر مەگەجىن جانە جەر جىرتاتىن سوقا سايماندارىن بەرىپ، ءترانسسىبىر تەمىرجولى ارقىلى سول كەزدەگى تومسكى گەنارال گۋبەرناتورلىعىنا قارايتىن بورودۋليحاعا قونىس اۋداردى. قاراشەكپەندىلەر جول بويى مال ازىعىمەن قامتاماسىز ەتىلىپ وتىردى. كەلگەندە مەردىگەرلەر سالعان ءۇي-جايى دايىن تۇردى. جانە ولار 25 جىلعا دەيىن سالىقتان بوساتىلدى. ءارى ون جىلعا كەيىن عانا بارىپ تولەيتىن پايىزسىز نەسيە جان باسى سانىنا ورايلاستىرىپ، 500-1000 سومعا دەيىن بەرلىپ، قاراشەكپەندەر العاشقى كاپيتالىمەن قازاق جەرىنە قۋانا-قۋانا اعىلدى. بۇرىن كەرەي مەن توبىقتى تارى ەكەن وزەندى ءوڭىر جەرگىلىكتى ۇلتپەن ساناسپاي ولارعا تارتىلىپ الىنىپ بەرىلدى. وسىلايشا ستولىپين رەفورماسى قۇلىندى دالاسىنا ەتنوگەنوتسيد جاسادى. كەدەيلەنگەن بايىرعى تۇرعىندار ۇيلەنەتىنە قىزىنا قالىڭمال تولەۋ ءۇشىن اندرونوۆ سياقتى كەلىمسەك بايلارعا جالدانۋعا ءماجبۇر بولدى. قازىر بەيشارا قازاقتى كەنەشە سورعان بايدىڭ اتىندا اندرونوۆكا دەگەن شاعىن ەلدى مەكەن بار. ايتارى جوق، پاتشالىق رەسەيدىڭ اقشاسى وتە قۇندى ەدى. مەكالاي التىن اقشاسى قازىرگى تىلمەن ايتقاندا باتىستىڭ ينۆەستيتسيا سالۋىنا تۇرتكى بولدى. رەسەي بۇكىل الەمدى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتە ءبىلدى. لەنيننىڭ «جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ» تەز ناتيجە بەرۋىنىڭ سەبەبى دە سوندىقتان. پاتشا كەزىندە قازاق قويىنىڭ ءباسى 1 رۋبل 25 كاپەيكە بولسا، وگىز بەن جىلقى ءبىرى – 17, ەندى ءبىرى – 25 سوم تۇردى. كەز كەلگەن جان 1 كاپەيكەگە تويىپ تاماق ىشەتىن كەز ەدى. بىراق قازاققا شۇيگىن جەردە مال ءوسىرىپ، سۋارمالى ەگىستىكپەن اينالىسۋعا  رۇقسات ەتىلمەي، قۋ دالاعا قونىس اۋداردى. جەر جەتپەي، مال مەن ەگىن سالۋعا مۇمكىندىگى بولماعان ابدەن كەدەيلەنگەن قازاق شاحتاعا ءتۇسىپ، 3-5 تيىن ءۇشىن كۇنىگە 12 ساعاتتان ۇزاق اۋىر جۇمىس ىستەۋگە كوشتى. قازاق كوشپەندى بولعان ميفتەن ارىلۋ كەرەك. قازاق ەگىن ەگەتىن وڭىرلەردىڭ ۇلتىمىزدان تارتىلىپ الىنۋى 1920 جانە 1931-1933 جىلدارداعى اشتىققا ۇرىندىردى. اشارشىلىقتىڭ باستى سەبەبى قازاقتىڭ كۇشپەن سۋىرىلمالى ەگىستىكپەن اينالىساتىن جەرىن تارتىپ الۋىنان بولدى. 1905 جىلدان باستاپ، سۋارىلمالى ەگىسپەن اينالىسۋىنا تىيىم سالىنعان قازاق تازا كوشپەلى ۇلتقا اينالدى. ال، ولار كۇشپەن كوشىرىلگەن جەردەگى وزەن-سۋلار جاز ورتاسىندا تارتىلىپ قالاتىن جانە جاۋىن سيرەك جاۋاتىن وڭىرلەر ەدى. 25 جىل ەگىنشىلىكپەن اينالىسپاعان قازاق 1920 جانە 1931-1933 جىلدارداعى اشتىقتا قىرىلماعاندا كىم قىرىلادى.

ەرتىس بويىنا 15 شاقىرىمعا دەيىن جولاماۋ، جولاي قالسا «پوتراۆا» سالىعىن تولەتتىرۋ ورىن الدى. قازاق ورىس حۋتورىنا كىرۋ ءۇشىن 1 شاقىرىم جەردەن اتىنان ءتۇسىپ جاياۋ بارۋعا مىندەتتەلدى. ساياباق سياقتى كوپشىلىك جەرلەردە «يت پەن كيرگيزعا كىرۋگە بولمايدى» دەگەن تاقتايشا ءتۇردى.

قازىر 500 جىلدىق تاريحى بار ناعىز جەرگىلىكتى قازاق سانالاتىن جالعىز وتباسى قۇرمانباەۆ رامازان اقساقال عانا. ولاردىڭ اتا قونىستارى سىنتاس پەن ساندىقتاس «ترويتسك» جانە «لۋگوۆوي» دەپ وزگەرتىلىپ، 1925 شەكارا بولگەندە ءبىرى قازاق جەرىندە، ءبىرى رف كەتتى. وسىلايشا تۇعىرىل حاننىڭ يەلىگىندەگى بولعان وياعاش ءوڭىرى، 16 عاسىردا كوشىم حان يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولىپ كەلسە، 20 عاسىر باسىندا جەرگىلىكتى قازاقتاردان تارتىلىپ الىندى. جالپى وياعاش قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا بولماعان جەر. بۇل تۋرالى ابىز اقساقال اسانباي سادىقوۆ كەيىنگىلەر كوپ دەرەك بەرگەنىمەن، ءارحيۆى جويىلىپ كەتتى. ءتىپتى 90 جىلدارى اۋدان اكىمى بولعان ساپوروۆقا دەيىن كىرىپ، بورودۋليحانى «وياعاش» دەپ وزگەرتۋ ۇسىنىسىندا جاسادى.

ەندى ءبىر كەزدەگى ستولىپين ەلىمىزگە توپىرلاتقان قازىر ناعىز جەرگىلىكتى دەپ سانالاتىن قاراشەكپەندەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى اۋدانىمىزدا جوققا ءتان دەسەك تە بولادى. سوندىقتان، وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جانە 40-50 جىلدارى، ودان كەيىن دە رسفسر-دان كەلىپ قونىستانۋشىلار ەشتەڭكە بىلمەيدى. ويتكەنى، ولارعا دەيىن قونىستانۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى ازامات سوعىسى جانە ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ شىعىس مايدانىندا اتىلىپ-شابىلىپ، ەلدەن مۇلدەم قۋىلعان بولاتىن. ءتىرى قالعاندارى شىندىقتى ايتپاي كوز جۇمدى. سوندىقتان تەك بورودۋليحين دەگەن كوپەستىڭ جەرى بولعان-مىس دەگەن قاڭقۋ سوزدەر عانا بار.

ءبىزدىڭ ماقالامىز سول قاڭقۋ سوزدەرگە توسقاۋىل بولسىن دەگەن ويمەن جازىلدى. قازىر اۋدان اكىمى اقمەتقالي اقاشۇلى 1925 جىلى قۇرىلعان بەلاعاش اۋدانىنىڭ تاريحىن جاڭاشا كوزقاراسپەن باعامداۋ تۋرالى دۇرىس باستاما كوتەرىپ وتىر. 95 جىلدىقتىڭ قارساڭىندا تاراتىلعان اۋدان اتى قايتارىلىپ، بورودۋليحا اۋىلى ءوز تاريحي اتاۋى «وياعاشتى» يەلەنسە ۇلت ءۇشىن مەرەيلى مەزەت بولار ەدى.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz