HH ghasyrda qalyptasqan bizding globaldyq sanamyz Jer shary júmyryqtay eken, sony úqty. «Adamgha tabyn, Jer endi!» siyaqty astam konsepsiya «Jer-Ana, keshire gór, biz paqyryndy!» syndy Ana-Bala túrghysynan qayta qarala bastady. Adamzattyng milliondaghan jylgha sozylghan sholjandyghynan anemiya bolghan Ana búl kýnde ólmeli halde.

Endigi erkeligimiz – aqyrzaman.

Búl bizding esengimiz-tin.

Jәne mynany baghamdadyq: Jer shary – 187 el aqar-shaqar túryp jatqan alyp jataqhana. Ótken zamandarda әr bólme-el ózderin әlemning kindigi dep sanady. «Meniki ghana jón!» degen planetalyq egoizm jataqhanany jyndyhanagha ainaldyrdy: bólme-bólmeler soghys qamalyna ainaldy, býtin bir últtar jer betinen joghaldy (ýndister, avstraliyalyqtar, soltýstik halyqtary), joghala jazdady (evreyler, qazaqtar). Jer sharyn tek osy ghasyrda ghana ýite jazdaghan eki birdey dýniyejýzilik soghystan song ghana tәubege keldik. 1948 jyly Birikken Últtar Úiymyn qúryp (OON), teli men tentekti tyi ýshin, Jer-jataqhanada beybit ómir sýru qaghidalary jasalyp, halyqaralyq dengeyde soghysqa túnghysh ret tyiym salyndy. Niu-Yorktegi Bas Assambleya әlem tynyshtyghyn baqty.

Biraq adam egoizmi sheksiz. Soghys, kiykiljin, shelkem-shalys әli de pishen! Eng songhysy – Yugoslaviya Kosovosy, Qazaqstannyng eki-ýsh audanynday ghana jerde tútanghan órtti AQSh, Angliya, Resey, Fransiya, Germaniya, Italiya alaqanymen basqanday bolyp, әreng óshirdi. Diktator S. Miloshevichting basyna 5 mln. dollar tigildi. Jer betindegi ondaghan ýlkendi-kishili miloshevichterge jasalghan qatang eskertu!

Búl shayqastyng ol shayqastardan ózgesheligi nede?

Halyqaralyq úiymdar, planetalyq sana bar, termoyadrolyq apattan shoshynu bar – memleketaralyq soghystar joghalugha jaqyn. Esesine últaralyq qyrghyndar órship túr. Qazir Qytay, Kanada, Resey, Yugoslaviya, Somaly Ruanda, Uganda, Indoneziya, Angliya Olisteri, Ispaniya Baskisi – qashan jarylatyny belgisiz bir-bir mina. Globaldyq aqparattyng nәtiyjesinde últtar ózin-ózi iydentifikasiyalaugha kirisip (ózin-ózi tanuy), sana-sezimi ósude. Búl ekstremizmge, últtyq, diny janjalgha ainalyp, ýy ishinen ýy tigilip jatqan da jәy bar. «Ne qylsan, o qyl, qúryghanda túryp jatqan bólmemizding (memleket) bir búryshyn basybayly bólip ber, ne otau ghyp shyghar, bólek ómir sýremiz!» deydi oyanghan Sana. Osy janjaldar rak isigindey halyqaralyq qatynastarda da metastaza berude.

Qazir әr on elding bireui – atom bombaly. Álgi janjaldarda ol alda-jalda jaryla qalsa, bólme (el), oghan qosa jataqhanang da (planeta) kýlge ainalady. Planeta aman bolsyn desen, әr memleketting jeke-jeke tynyshtyghy kerek – býkil әlemning býgingi bas auruy osy. Diagnoz beseneden belgili: syrtqy jara ishke týsti. Búl óte qauipti. Dúrysy – aldyn alu kerek.

Onyng resepti de dayyn, ol – liyberaldyq, ekonomika, demokratiya... Ashy azamattyq qogham... Álgi bólme-bólmedegi, yaghny әr eldegi otbasy mýshelerining qúq tendigi, sóz, bas bostandyghy. Alghashqy nyshandary Ertedegi Grekiya polisterinde týzilip, 1760 jyly Soltýstik Amerikada, keyin 1789 j. Fransuz revolusiyasynda týpkilikti bekitilgen Adam qúqy deklarasiyasyn – ózi bir bet qana! – qazir әlemning qaq jartysy tútynady. Ashyq, azamattyq qogham degenimiz – әlgi deklarasiyany altyn ding ete otyryp, ókimetting әr isi, hareketining barynsha ashyq, aiqyn, móldir boluy. Budjetting jariyalylyghy, zannyng әmir qúruy, biylikting әdil bólinui, olardyng bir-birine, halyqqa mýltiksiz esep berui – qysqasy, týrli-týrli әdil saylaular arqyly halyq biyligining saltanat qúruy...

Osy bir óte qarapayym, biraq temirdey qatang zandardy alghash tútynghan tyrnaqtay ghana Ertedegi Grekiya әldeneshe ghasyr boyy adamzat kóshin bastady. Múnyng osy zamanghy izbasarlary – AQSh, Batys Europa shyrqau biyikte. Keshteu kelgenderding ózi oq boyy ozyq. Al ony moyyndamaghan avtoritar, totalitarlar kósh sonynda itpektep jýr. Ári ser, әri per U. Cherchillige salsaq, «Demokratiyanyng da onyp túrghany shamaly, biraq adamzat osyghan deyin búdan basqa ózge joldy oilap tappapty da».

HH ghasyr qorytyndysy osy.

Demokratiya dúrys-au, alayda әr bólmening jyly-júmsaghyn ýngip jep otyrghan titanozavr avtoritar, totalitarlar «demokrat bolsaq qaytedi?» degenine ólse kóne me, onayshylyqpen oryn bere me?

Kóndiretin, bosattyratyn mehanizmder әldeqashan jasalynghan. Iske asyrushy – әlem halqynyng 10%-yn ghana qúrasa da, ónimning 60%-yn berip otyrghan AQSh, Batys Europa, yaky NATO elderi... Jer-jahan ekonomikasy osy elderding bergen qaryzy men investisiyasynyng arqasynda ghana algha jyljyp keledi. Alyp Qytay ekesh Qytaydan qaryzy men investisiyasyn bir mezgilde alyp ketse, Shyng eli bayaghy Mao-Sze-Dun dәuirindegi myj-myj kók kýrte men kók kepki, kebisin bir-aq kýnde kiyip qalady eken. Ótken jyly shókelep týsken Ontýstik-shyghys Aziya men Latyn Amerikasy, Shyghys Europa ekonomikalyq tornadolardyng ortasynan osy elderding jetegimen shatqayaqtap shyghyp kele jatyr. Qazaqstan ekonomikasyna bir AQSh-tyng ózi 6 mlrd. dollardan astam investisiya týsirgenine ne deysiz?

AQSh, Batys Europa ózderi ghana bay bolyp, úshpaqqa shyqpaytynyn bayaghyda týsingen. Kórshing kedey bolsa, bay, baghlan, sende de tynyshtyq joq. Endeshe kedeyge qaras, qaryz ber, kómektes. Tek tegin asyrama. Ondaygha ýirengender kýni erteng «taghysyn-taghy asyra!» dep auzyn ashady. Eng dúrysy – ózin-ózi asyraudyng jolyn ýiret, ýirengisi kelse, qaryz ber! Jәne qaryzdyng dúrys júmsaluyn, jolay úrlanbauyn jәne uaqytynda qaytaryluyn qadaghalaytyn jýie jasa.

Almaqtyng da salmaghy, búraudyng da súrauy bar. Tizgini AQSh, Batys Europanyng qolynda túrghan Halyqaralyq valuta qory (MVF), Álemdik bank (VB), Europalyq rekonstruksiyalau bankileri (EBR) milliardtap qaryz beruin – beredi (jogharyda aityp ótken «to knutom, to pryanikom» degende keletin mehanizm de osy – M.Q.). Tek bir-aq shartpen! Qaryz alghan elder óz ekonomikasyn liyberaldap, elin demokratiyalyq jolgha týsirui, sóitip ashy, azamattyq qoghamgha bet alugha tiyis. Ne istep, ne qoyyp jatqany belgisiz jabyq qogham – avtoritarlyq, totalitarlyq elderge búl bankterding esigi jabyq. Óitkeni bergen qaryz naqty ekonomikany damytu emes, kóbinese sol elderding «әke-kókelerinin» keng qaltasyna týsip, joq bolady. Filippin diktatory Markos, Indoneziya generaly Suharto sóitti. Ashyq qoghamdy elderde ghana qaryzdyng qayda baryp qúiylyp, ne istep jatqanyn kórip otyrasyn. MFB, VB, EBR-ding pasiyent elderden demokratiyalanudy, ekonomikasyn liyberaldandyrudy ejiktey beretini san qughannan emes, әr $-dyng tiyisti ornyna júmsaluyn aldyn ala oilaghandyqtan. Birde-bir $ obyr sheneunikting tereng qaltasyna emes, halyqtyng jayghan alaqanyna týsuge tiyis – olardyng úrany osy. Sondyqtan da korrupsiyagha qany qarsy.

Al korrupsiya jabyq qoghamda qatty qútyrady. Jalpy, jabyq elder ylghy da әlemning qaltasynda jasyryn jatqan, qashan jarylatyny belgisiz, kishkene-kishkene mina, bombalar bolyp tabylady. Óitkeni jeke bastyq, últtyq egoizmge negizdelgen dýniyeler (rejimder) ne ózin, ne ózgeni jalmamay, jarmay túrmaydy. Miloshevich te Kosovoda jaryldy. Jәne qay jerde! Demokratiyanyng otany – Europanyng qaq jýreginde. Miloshevichti dәl býgin janshyp tastamasa, kýni erteng әrtaraptan ondaghan miloshevichter: «Á, óstip te genosid jasap, jazasyz qalugha bolady eken-au!» dep, bas kóteretini anyq. NATO-nyng Serbiyany bombanyng astyna ayausyz alghany sondyqtan.

Ádette prosentpen keri qaytqan qaryzdar әlsiz elderge jogharghy shartpen qayta taratylady, sóitip Jer shary liyberaldyq ekonomika men demokratiyanyng aumaghyna birtin-birtin ene otyryp, kedeyshilik jәne qayyrshylyqpen qoshtasa bastaydy.

Múnday kómek-qaryzdy óte-móte ornymen paydalanghan elder – soghystan songhy Germaniya men Japoniya. Myna qyzyqty qaranyz! Álgi reseptpen (ol kezde «Marshall jospary» dep atalynghan – M.Q.) AQSh әbden qiraghan eki elge demokratiyanyng sharttaryn algha tartady ghoy. Japon – Aziyada, nemister – Europada mentaliytetteri óte erekshe, kidi, kinәz, biraq enbekqor, qadalghan jerinen qan alatyn tabandy últ. «Erekshe últ edik, birimiz – reyhtin, ekinshimiz – mikadonyng (japon imperatory) qoynynan shyghyp edik, sondyqtan demokratiyanyng jolyna bayqap-bayqap, basty shayqap týsemiz» dep, búl pragmatik últtar tipten de kergigen joq. Parlamentterin tez-tez әdil saylap alyp, demokratiyany eki-ýsh-aq jylda dýrildetti. Batys Germaniyanyng kansleri Erhard AQSh-tan kelgen qaryzdy әr nemiske 50 markadan qylday bólip taratyp berdi de: «Endi menen eshtene súramandar, osyghan adam bolyndar!» – dedi.

Japoniya parlamenti әr iyenning ekonomikadaghy jyljuyn qatang baqylaugha alyp, iship-jep qoyghandardy óz-ózin óltiruge deyin jetkizdi. AQSh-tyng әr $-y qatang esep pen baqylau arqyly ekonomikanyng kapillyar qan tamyrlarymen әr japongha, әr derevnyagha jyljyp ketti. Ten, әdil qogham ornaghanyn tez týsingen nemis pen japon sótkesine 25 saghat enbek etti. Ókimetke eng talantty, aqyldysyn saylau ýshin jan saldy. Esesine eki el, biri – Europa rozasy, ekinshisi – Aziya sakurasy bolyp, kóp úzamay iyisi búrqyrap, sheshek atty.

Jaqynda ghana biz teledidardan Tayvani deputattarynyng bir-birin shashtan sýirep, qyrghyn tóbeles salyp jatqanyn «tamashaladyq». «Mynalaryng taza jyndy eken ghoy!» deydi keybireuler. Naghyz esi dúrys deputattar edi olar. Olar halyqtyng manday terinen jinalghan әr yuaninyng óz ornyna júmsaluy ýshin qyrylysyp jatty ghoy! Halqy ashtyqtan, joqtyqtan kýni erteng kóshede tóbelespes ýshin, deputattary óstip, parlamentte býgin qyryq pyshaq bolady – anauymyzdan mynau dúrys emes pe?

Al bizding deputattar she? Olar ruhany letargiyalyq úiqyda. Ázirshe Qazaqstan «demokratiyagha daghdylanbaghan erekshe últ»... Onday «erekshelikterdi» qorghap, qolpashtau – «erekshe joldarmen» jinalghan aram baylyqty qorghau amaly. Búl kýnde «demokratiya bizge bóten, jat, tansyq» deu – «demalyp otyrghan aua biz ýshin jat!» degen esalandyqpen birdey.

Ótken jylgha deyin Batystyng meyirimi Qazaqstangha qatty týsip edi. «Demokratiyagha beyim eken!» dep, eshtenesin ayamady. Aziyalyq ayarlyghymyz olardy qatty renjitti. Túnghysh preziydent saylauyn «adam qúsap» ótkize almay, avtoritarlyq artymyz ashyldy da qaldy. Ony jәne ózgeden – AQSh-tan, «OBSE»-den, Qajygeldinnen kóremiz. Tek ózimizden emes! «Vostok – delo tonkoe!»-ny týsinbeytin AQSh, Europa qazir Qazaqstangha qolyn bir silteuge jaqyn. Parlament saylauyn halyqaralyq standartqa say ótkizu – olardyng betin beri qaratudyng eng songhy mýmkindigi. Taghy bylyqtyryp, byqsytsaq, әriyne – «Qosh bol, qalqam, kórgenshe!». Onda amal joq. Aziya avtoritarlaryna – jolbarystar men aidaharlargha, kók bórilerge, qysqasy, jyrtqyshtar qoghamyna baryp qosylamyz.

Álimsaqtan Euraziya qayda, qalay jyljysa, Jer shary solay býlkektep otyrghan. Nebir qanqúily imperiyalar osy superkontiynentti shandatty. Qazir de planetamyzdyng kózi osynda, sonyng qúbylnamasy. Qazaqstan – Euraziyanyng jýregi. Álem múny geosayasy kompiuterine tirkep qoyghan. Sondyqtan da demokratiyalyq sapqa tezirek túruymyz mýddeli. Aqshasyn ayamay, basqasyn da berip jatyr. «Elden erekshelenbey», búl faktordy barynsha sәtimen paydalana biluimiz kerek. Biz «erekshe últ» emespiz, bizge erekshe jaqsylyqtar da jasalynbaydy. Múny úqpaghan – bәrin úqpaydy.

Preziydent saylauy túsynda taghy bir provinsialdyq byqsyq qau berdi. Reseyding barlau qúrylymdarynyng әsire patriottyq bóligi әdeyi taratqan laqap pa, әlde liyberaldyq ekonomika men demokratiyanyng jarshysy Qajygeldindi qoldap ketken Batysqa noq kórsetu me, әiteuir: «Evrey kapitaly Qazaqstandy bólip alghaly jatyr, onyng bas agenti Qajygeldin eken!» dep qúlaq sarsytty. (Qazir ókimet sol evrey kapitalyna ózi zar bolyp otyr – M.Q.). Onyng qanshalyqty shyndyq nemese ótirik ekenin ómir kórsete jatar, әitkenmen evrey kapitaly mәselesine kýltelemey, asyrmay-jasyrmay, az-múz toqtala keteyik.

20 ghasyr boyy tughan jerinen tys jýrse de, últtyq sipatyn joghaltpay, aqyry óz memleketin qúrghan degdar, sergek, pysyq, әbjil evrey halqy turaly búdan búryn da bir ret әngime qozghap edik («Ana tili», «Qazaq fenomen bola ala ma? Onday últtar bar», №27, 1997 j.). Qalanyz-qalamanyz, sol úiymshyldyghy men enbekqorlyghy, bilim qughyshtyghynyng arqasynda evrey halqy, basqasyn bylay qoyghanda, dәl osy kýni býkilәlemdik bankiyr, finansist, halyqaralyq buhgalter, kassiyr. HH ghasyrgha deyin әlem aqshasyna anglosakster ie bolatyn. Demokratiyanyng arqasynda tez-tez kóterilip kele jatqan AQSh-qa Reseydegi, Shyghys Europadaghy qyrghyndardan (pogrom) qoparyla qashqan evreyler osy elden pana tapty. Bir penniydi dollargha op-onay ainaldyratyn enbekqor evreyler kóp úzamay osy elding eng sheshushi tetikterinen tabyldy jәne AQSh ekonomikasyn әlemde aldynghy oryngha shygharugha orasan zor enbek sinirdi. Jalpy, evrey barghan elding ekonomikasy gýldemey túrmaydy (Argentina, mәselen).

Biraq bir shart bar: ol el demokratiyany tútynghan el boluy kerek. Óitkeni demokratiya talanttargha jol ashady. Al evrey ortasy – talanttardy tәrbiyeleuding eng ýzdik mektebi. Sóitip evreyler búl kýnde әlemdegi birden-bir superderjavanyng – AQSh-tyng bas buhgalteri dese de bolarlyqtay. Ár AQSh $-ynyng banknotynda evrey sausaqtarynyng izi bar. Bas buhtalterding aldyna әdette kóshe sypyrushydan, preziydentterge deyin jorghalap barady. Al búl aqsha bastaghan әlemdik sayasat bastalyp jatyr degen sóz. HH ghasyrda ghana týpkilikti ornygha bastaghan demokratiyamen qosa gýldengen evrey halqynyng әr ókili demokratiyany Jer sharynyng barlyq týkpirine taratu ýshin eshtenesin ayamaydy. Sebebi demokratiya әlem halqynyng algha basuynyng alghy sharty – bir, ekinshiden, soghys órtining tútanbauynyng kepili – eki (NATO osy kýnge deyin ózge elden tulaqtay jer jaulap alghan emes), ýshinshiden – evreylerding úlan-asyr kapitalynyng әr elge dúrys ornalasuynyn, payda týsiruining jәne ózderine din-aman oraluynyng basty kepili. Onyng ýstine әr evrey ózderining «adam bolyp ketkeni» ýshin demokratiyagha esepsiz qaryzdar. Nege, qanday joldarmen – ony jogharyda tizbeledik.

Qysqasy, aqsha ekonomikanyng qany bolsa, onyng qan tamyrlarymen dúrys aidaluyn jәne jaqsaryp, tolysyp, qaytadan jýrekke – әlgi әlemdik bankterge esen-sau oraluyn qadaghalaytyn kýzetshiler – demokratiyalyq ýkimetter, elder. Totalitarlyq, avtolitarlyq elderde syrttan barghan aqsha ylghy da qúrdymgha ketedi: , ashyqtyq, móldirlik joq! Sondyqtan da bas buhgalterler aqshany tek demokratiyalyq elderge salady, qaryz beredi. Bir ayaghy – múnda, ekinshi ayaghy – anda jas memleketterding tezirek demokratiyalyq elge ainaluy ýshin baryn salady jәne de ony jýzege asyratynday jas talantty liyderlerdi sol elderden jantalasa izdeydi. Búl – demokrat evreylerding isi.

Alayda Izrailidegi memleketshil (gosudarstvenniyk) evreyler tobynyng maqsaty búdan sәl ózgesherek. Olar Izraili elining amandyghy ýshin demokratiyany sәl ysyryp qoya túratyny da bar. Keyde osy eki toptyng maqsat-mýddesi bóten bir elding ishinde syiyspay, toqaylasyp qalady. Ony Qazaqstan mysalynan da kóruge bolady. Mәselen, osy kóktemde Stepnogorsk ken bayytu kombinatynyng Izrailimen kelisim jasauy... Bizde uran bar, Izrailide atom bombasyn jasau tehnologiyasy bar. Arabtardyng qalyng ortasyn oiyp otyrghan Izrailige ondaghan atom bombasy kerek. Al bizding ókimetke memleketshil evreylerding qay jerde, qay mәseleden bolsyn, qoldap-qoshtaghany qajet. AQSh-tyng osy kýni: «Qazaqstan óz uranyn shetelge rúqsatsyz dempingpen satyp jatyr!» dep shulap jatqany da sondyqtan. Arghy jaghyn ishing bilsin, әluay...

Týptep kelgende, demokratshyl evreylerding de, memleketshil evreylerding de isi – birining ishinde biri jatqan konsentrasiyalyq sheberler siyaqty. Birinshisi – әlem, ekinshisi – Izraili evreylerining qamy. Keyde qayshylanyp qalghanmen, týpting týbinde bir-birin joqqa shygharmaydy, qayta quattaydy. Solay: HIH ghasyrda qaba saqal evrey (K. Marks) salyp ketken jol HH ghasyrdy silkintip edi, HH ghasyrdyng sony evrey halqynyng núsqaghan jolyna týsti. HHI ghasyr da olargha búiyrayyn dep túr. Óitkeni әlem talanttar men enbekqorlargha tiyesili... Sózding ashyghy osy. Oghan ótimiz jarylyp ketse, óz obalymyz ózimizde. Qúneken, Qúnanbaysha aitqanda, «ózimizge keletin sózdi bilmeymiz»...

Áytkenmen, búl halyqaralyq sayasattaghy nuanstar ghana. Adamzattyng eng sapaly, aldynghy qatarly bóligining ústanghany – demokratiya, liyberaldyq ekonomika. Búdan basqa sara jol da joq. Búryltpaytyn búl qasqa jolgha Qazaqstan týpting týbinde taghy týspey qoymaydy. Kesh týssek – sorymyz, erte qamdansaq – baqytymyz.

Kapitalda últ bolmaydy. Ol jәne bәribir talanttardy izdep tappay qoymaydy – sonda ghana ósip-ónip kóbeyedi. Al ol adamzatqa qyzmet etedi. Óitkeni kapital barghan jerge ómir barady. Evrey me, basqa ma, «mәsele mysyqtyng týsinde emes, ol tek tyshqan aulasa bolghany».

Marat Qabanbay

Abai.kz