Elimiz tәuelsizdik alghannan keyin «Altyn adam» tarihymyzgha ýlken betbúrys jasaghany belgili. Ol býgingi Qazaq elining osydan 2500 jyl búrynghy Saq, Ýisin jәne Qanly memleketining zandy múrageri ekenin aighaqtap berdi. Býginde Altyn adamnyng túlghasy Almatydaghy Respulika alanyna ornatylsa, bas kiyimindegi qos púraq eltanbamyzgha endi. Osylaysha «Altyn adam» qazaqtyng azattyq simvolyna ainaldy. Bir ókinishtisi, Kenes odaghy kezinde ony әskerbasy dep keldik. Óitkeni, qazaq halqynyng ótken tarihy men onyng qaharman úldarynyng danqty esimderin aitu totalitarlyq rejimge únay qoysyn ba?!..

Álemde esh tendesi joq, mine osynday tarihy jәdigerdi tapqan Bekmúhanbet Núrmúhanbetúly (1935-2016) aqsaqalgha kózi tirisinde jolyghyp(2013jyly), qal-jaghdayyn súrap, súhbattasqan edim.

– Bekmúhanbet agha, arheolog retinde Altyn adamnyng kim ekenin aityp berseniz ?

– Altyn adam – jasy jiyrma shamasyndaghy Hanzada. Patshanyng úly. Ol osydan 2500-2600 jyl búryn Jetisu jerinde ómir sýrgen saq zamanynyng adamy. Demek, “Altyn adam” – taq múrageri. Ákesining qasyna jerlengen.

 – Biluimizshe, Siz Altyn adamdy óz qolynyzben qazyp alghan ekensiz. Al, resimy qújattarda: “Altyn adamdy tapqan Kemal Aqyshev” dep jazylypty...

– Aytqanyng ras! Altyn adamdy óz qolymmen qazym aldym. Basynan ayaghyna deyin tazaladym.Mening atym birinshi atalmady dep ókinbeymin.Onyng óz tarihy sebebi bar: qazaq ghúrpynda ýlken túrghanda kishi sóilemeui kerek. Solay emes pe?! Men búrynghy ata kórgen, qazaqy tәrbie alghan janmyn. Búl bir. Ekinshi jaghynan marqúm Kemekeng ( Kemal Aqyshev ) – mening ústazym, sonau birinshi kurstan bastap dәris bergen. Qysqasy ómirining ayaghyna deyin ústazym boldy.Ol kezde men kishi ghylymy qyzmetkermin. Kemekeng bolsa: Saq mәdeniyetining mamany, odaqqa tanymal ghalym. Onyng ýstine «Jetisu» ekspediyasynyng jetekshisi.Meniki sonyng bir bólimi ghana. Sondyqtan Kemekene jol beruim oryndy dep oilaymyn. Men Kemal aghagha: “Men keremet baylyq taptym! Oghan kýmәniniz bolmasyn.Tek osyny jýieli týrde iske  asyrsanyz” dedim. Al, Kemekeng ne istedi deysiz ghoy? Tabylghan altyn adamnyng tórt mynnan astam kóshirmesin jasatyp, “Esik-Qorghany” atty albom shyghardy. Qazir el meni “Esik qorghanynyng shyraqshysy” dep ataydy. Býgin mine, sen izdep keldin. Babalar basyna tәu etip, kelip-ketushiler kóp. Altyn adamnyng ruhyn, ol jónindegi tarihty keyingi úrpaqqa tanystyru maghan búiyrypty. Búl az búiyru emes!.. Osyghan da tәuba.

 – Sonymen, Altyn adamdy qalay taptynyz?    

– 1963 jyly Esik kólindegi su apatynan, ózen boyynda ornalasqan ýlken avto túraqty su alyp ketedi. Arada alty jyl ótkende memleket búl mekemege basqa jerden jer berip, avtotúraq salugha qarajat bóledi. Qúrylysty bastau ýshin arheologterding kelisimi kerek eken. 1969 jyldyng nauryz aiy. Ózim júmys isteytin Qaz SSR Ghylym akademiyasynyng Sh.Uәlihanov atyndaghy tariyh, arheologiya jәne etnografiya institutynyng arheologiya bólimining mengerushisi Kemal Aqyshev maghan jana salynbaqshy avtotúraqtyng ornyn tekseruge tapsyrma berdi. Qúrylys týsetin oryn Esik qalasyna kirer kýre joldyng ong jaghyndaghy ýsh obanyng ortasyndaghy eng ýlkeni eken. Obany qazu, zertteu eki jylgha tayau sozyldy. 1970 jyldyng sәuirinde qazba júmysyna qayta kiristik. Men nysanagha alghan qorghannyng astynda eki kór bar eken.Bireui tonalypty. Ol kórdegi jatqan jasy alpystardaghy adam altyn adamnyng әkesi, yaghny patshanyng ózi. Sonyng qasyndaghy kórdegi aghash ýiden «Altyn kiyimdi adamdy» taptym. Búl 1972 jyldyng 22 sәuiri edi.

 – Sonda Hanzada altyn kiymimen jerlengen be?

– IYә, qúddy sol qalpynda qoyylghan. Altyn kiyimining ishinde sýiegi bar. Syrt kiyimi teriden tigilgen, qyzyl týsti eken. Kiyimining syrtynan beldik taghynghan. Shalbary matadan ne teriden tigilse kerek. Ayaghyna qonyshy úzyn, әshekeylengen etik kiygen. Basyn kýnbatysqa qaratyp, shalqasynan jatqyzypty. Qasynda ydys-ayaq taghy basqa altyn búiymdar qoyylypty.

 – «Altyn adam» qazir qayda?

– Onyng sýiegi osynda. Altyn kiyimi Astanadaghy “Altyn men baghaly tastar” múrajayynda saqtauly.

 – Ile Alatauynyng shyghysy Qytaydaghy Ýisin tauymen shektesip jatyr. Onda osy taudyng ontýstigi men soltýstigindegi  dóngelengen obalardy (molalardy) “Ýisin obalary”  dep ataydy. Siz Altyn adamdy tapqan osy Esik qorghany da sol Ýisin obasy emes pe eken?

– Qytay derekterindegi ýisinning atauy ol basqa әngime. Biz arheologtar aldymen búiymgha qaraymyz. Soghan negizdelemiz. Saq pen ýisin dәuirlerining búiymdaryn salystyrsaq bir-birimen úqsastyghy bar. Isa payghambargha deyingi jetinshi-tórtinshi ghasyr bolsa, ony saqtar deymiz. Al odan keyingi ekinshi-ýshinshi ghasyrgha deyingi uaqyt bolsa, ony ýisinder deymiz. Ekeuin eki el, eki júrt dep qaramaymyz. Saq búryn ómir sýrgen. Saq pen ýisinning arasynda ruhani, mәdeny aiyrmashylyq joq. Bizding qazaq alysqa barsa arghy atasyn,al óz arasynda jetinshi atasyn aitady. Siz siyaqtylar әkesining atyn ataydy.Sol siyaqty әngime. Qysqasy saq pen ýisindi tegi bir, sabaqtas úrpaqtar dep qaraghanymyz dúrys!

 – Siz ekspedisiyamen shet elge jii shyghyp jýrsiz.Salystyrmaly týrde aitqanda Qazaq jeri kóne eskertkishterge qanshalyqty bay dep oilaysyz?       

– Qazaqstan kóne eskertkishterge óte bay ólke. Bizde bәri bar. Tipti sonau Adam ata-Haua ananyng birinshi úrpaghynan bastap, kýni keshege deyingi dýniyening bәri bar.Búryn tas dәuiri ónerining ýlgisin ózgeden, ózge jaqtan izdeytinbiz. Al býgin jaghday týgel ózgerdi. Sonyng bәri ózimizde eken. Qola, kóne týrki eskertkishterining kóptigi jaghynan Qazaqstangha teng keler aimaq kemde-kem shyghar. Erte temir eskertkishteri de bizde. Ol әli tolyq ashylghan joq. Biraq ol býgin ashylmasa, erteng ashylady ghoy! Kóne týrki jazuymen jazylghan Orhon-Eniysey jazbalary da bizden tabyldy.Qysqasy arheologiyalyq eskertkishter jaghynan bizding elimiz aspan astyndaghy ashyq múrajay der edim.

 – Arheologiya Sizdi nesimen qyzyqtyrdy?

– 1962 jyly S.M. Kirov atyndaghy QazMU tarih fakultetining birinshi kursysyn oqyp jýrgende “Arheologiya men etnografiya negizi” degen pәn boldy. Sodan bilgenim: arheologiya júmysy dalada jýriledi eken. Barlyq múralar kitaphanalarda nemese múrajaylarda emes dalada ekenin úqtym.Ony daladan izdep tabady ekensin. Al dala degen ne? Ol – men. Mening ýirenshikti ómirim. Mening arheologiyany taldaghanymnyng sebebi osy.

 – Shәkirtteriniz bar ma?

– Barshylyq. Shәkirtterimning aldy ghylym doktory, arty jetinshi synyp oqushysy. Atap aitar bolsam: ghylym doktorlary Arman Beysenov, Joldasbek Qúrmanqúlov, magistrant Samat Momyn, t.b. Tize bersem kóp.

 – Siz ózinizdi qanday adammyn dep baghalaysyz?

– Kerek adam ekenmin! Balalargha da, júmys istep jatqan jerime de. Saghan da!..  Al qalghanyn bilmeymin.

 – Ómirde neden qorqasyz?

– Ómirde qorqatynym: Jaman atym shyqpasa eken, artymnan ósek sóz ermese eken dep qorqamyn.

 – Ótken kýnderinizge ókinishiniz bar ma?

– Ókinishsiz ómir joq. Eng ýlken ókinish – aitalmaghandyq. Biz altyn adamdy әli de tolyq tanyp bolghamyz joq.Osyghan deyin ony «Esik jauyngeri» dep keldik.Onyng Saq memleketining hanzadasy ekenin aita almadyq. Eger ony býgingidey patsha dep tanysaq, onda osydan 2500 jyl búryn bizde memlekettik birlestik boldy degendi moyyndaugha tura keledi. Ol kezde olay aita almaysyn. Osy isting basy-qasynda jýrsem de shyndyqty aita almaghanyma ókinemin. Amal qansha, zaman solay boldy...

 – Týs kóruge, yrym-syrymgha senesiz be?

– Ekeuine de senemin. Týsim aq bolady.Týsindi jaqsygha jorysang jaqsy bolady.

 – Namaz oqisyz ba?

– Oqymaymyn.

 – Allany moyyndaysyz ghoy?

– Nege moyyndamaymyn. Men Tәnir deymin. Tәnir bireu. Tәnirimning elshilerinen jibergen uaghyzdaryn týp núsqadan oqimyn, týsinemin.

– Qabir ashasyz. Bylaysha aitqanda, әruaqtardy mazalap jatqan joqsyz ba?

– Mazalaghan joqpyn. Áruaqtar maghan riza. Olardy birinshi ret dýniyege әkelgen әkesi men sheshesi bolsa, ekinshi ret dýniyege әkelgen menmin. Biz bayyrghy babalardyng qabirin ashamyz. Ony týgel arshyp, tazalaymyz. Sol kýiinde suretke týsiremiz. Sodan әr sýiekti sol qalpynda orny-ornyna qoyamyz.Sonynda qorymnyng ýstin shatyrlaymyz. Kelip tәu etushiler saq babalarymyzdyng qasiyetti sýiegin kórip, ondaghy eski jәdigerlermen kózbe-kóz tanysady. Al sening myna kórip túrghanyn  ( múrajaydy núsqap ) ýlken ghibadathana, meshit-medirese desek artyq bolmaydy. Endeshe, osyny salugha úitqy bolghan myna men. Qay moldadan súrasang da eng ýlken sauap meshit túrghyzu deydi. Solay ghoy!

 – Qay jerde dýniyege keldiniz? Otbasy, bala-shaghanyz bar ma?

– 1935 shi – tyshqan jyly dýniyege kelippin. Al tughan ai, kýnim anyq emes. Áke-sheshemning aituynsha egin egip bolghan kez...  Tuyp-ósken jerim búrynghy Taldyqorghan oblysy, Aqsu audany, Qarasu degen jer.Tórt úldyng әkesimin. Ýlken úlym qaytys boldy. Qazir ýsh úlym jәne nemerelerim bar. Ekinshi úlym Arman – jurnalist. Ýshinshi úlym – Miras ta jazu-syzu jaghynda. Kenjem Bekbol diplom júmysyn mening salama jaqyn taqyryp tónireginde qorghady. Bәibishem – Hanipa bala-shaghamen Almatyda túrady. Ózim Esik qalasynda osydan qyryq jyl búryn Altyn adamdy tapqan jerimde ómir sýrip jatyrmyn.

Erkin Núrbayúly,

Balalar jazushysy, Qazaqstan Jurnalister odaghynyng mýshesi

Abai.kz