ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن «التىن ادام» تاريحىمىزعا ۇلكەن بەتبۇرىس جاساعانى بەلگىلى. ول بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ وسىدان 2500 جىل بۇرىنعى ساق، ءۇيسىن جانە قاڭلى مەملەكەتىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى ەكەنىن ايعاقتاپ بەردى. بۇگىندە التىن ادامنىڭ تۇلعاسى الماتىداعى رەسپۋليكا الاڭىنا ورناتىلسا، باس كيىمىندەگى قوس پۇراق ەلتاڭبامىزعا ەندى. وسىلايشا «التىن ادام» قازاقتىڭ ازاتتىق سيمۆولىنا اينالدى. ءبىر وكىنىشتىسى، كەڭەس وداعى كەزىندە ونى اسكەرباسى دەپ كەلدىك. ويتكەنى، قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحى مەن ونىڭ قاھارمان ۇلدارىنىڭ داڭقتى ەسىمدەرىن ايتۋ توتاليتارلىق رەجيمگە ۇناي قويسىن با؟!..

الەمدە ەش تەڭدەسى جوق، مىنە وسىنداي تاريحي جادىگەردى تاپقان بەكمۇحانبەت نۇرمۇحانبەتۇلى (1935-2016) اقساقالعا كوزى تىرىسىندە جولىعىپ(2013جىلى), قال-جاعدايىن سۇراپ، سۇحباتتاسقان ەدىم.

– بەكمۇحانبەت اعا، ارحەولوگ رەتىندە التىن ادامنىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ بەرسەڭىز ؟

– التىن ادام – جاسى جيىرما شاماسىنداعى حانزادا. پاتشانىڭ ۇلى. ول وسىدان 2500-2600 جىل بۇرىن جەتىسۋ جەرىندە ءومىر سۇرگەن ساق زامانىنىڭ ادامى. دەمەك، “التىن ادام” – تاق مۇراگەرى. اكەسىنىڭ قاسىنا جەرلەنگەن.

 – بىلۋىمىزشە، ءسىز التىن ادامدى ءوز قولىڭىزبەن قازىپ العان ەكەنسىز. ال، رەسىمي قۇجاتتاردا: “التىن ادامدى تاپقان كەمال اقىشەۆ” دەپ جازىلىپتى...

– ايتقانىڭ راس! التىن ادامدى ءوز قولىممەن قازىم الدىم. باسىنان اياعىنا دەيىن تازالادىم.مەنىڭ اتىم ءبىرىنشى اتالمادى دەپ وكىنبەيمىن.ونىڭ ءوز تاريحي سەبەبى بار: قازاق عۇرپىندا ۇلكەن تۇرعاندا كىشى سويلەمەۋى كەرەك. سولاي ەمەس پە؟! مەن بۇرىنعى اتا كورگەن، قازاقى تاربيە العان جانمىن. بۇل ءبىر. ەكىنشى جاعىنان مارقۇم كەمەكەڭ ( كەمال اقىشەۆ ) – مەنىڭ ۇستازىم، سوناۋ ءبىرىنشى كۋرستان باستاپ ءدارىس بەرگەن. قىسقاسى ءومىرىنىڭ اياعىنا دەيىن ۇستازىم بولدى.ول كەزدە مەن كىشى عىلىمي قىزمەتكەرمىن. كەمەكەڭ بولسا: ساق مادەنيەتىنىڭ مامانى، وداققا تانىمال عالىم. ونىڭ ۇستىنە «جەتىسۋ» ەكسپەدياسىنىڭ جەتەكشىسى.مەنىكى سونىڭ ءبىر ءبولىمى عانا. سوندىقتان كەمەكەڭە جول بەرۋىم ورىندى دەپ ويلايمىن. مەن كەمال اعاعا: “مەن كەرەمەت بايلىق تاپتىم! وعان كۇمانىڭىز بولماسىن.تەك وسىنى جۇيەلى تۇردە ىسكە  اسىرساڭىز” دەدىم. ال، كەمەكەڭ نە ىستەدى دەيسىز عوي؟ تابىلعان التىن ادامنىڭ ءتورت مىڭنان استام كوشىرمەسىن جاساتىپ، “ەسىك-قورعانى” اتتى البوم شىعاردى. قازىر ەل مەنى “ەسىك قورعانىنىڭ شىراقشىسى” دەپ اتايدى. بۇگىن مىنە، سەن ىزدەپ كەلدىڭ. بابالار باسىنا ءتاۋ ەتىپ، كەلىپ-كەتۋشىلەر كوپ. التىن ادامنىڭ رۋحىن، ول جونىندەگى تاريحتى كەيىنگى ۇرپاققا تانىستىرۋ ماعان بۇيىرىپتى. بۇل از بۇيىرۋ ەمەس!.. وسىعان دا ءتاۋبا.

 – سونىمەن، التىن ادامدى قالاي تاپتىڭىز؟    

– 1963 جىلى ەسىك كولىندەگى سۋ اپاتىنان، وزەن بويىندا ورنالاسقان ۇلكەن اۆتو تۇراقتى سۋ الىپ كەتەدى. ارادا التى جىل وتكەندە مەملەكەت بۇل مەكەمەگە باسقا جەردەن جەر بەرىپ، اۆتوتۇراق سالۋعا قاراجات بولەدى. قۇرىلىستى باستاۋ ءۇشىن ارحەولوگتەردىڭ كەلىسىمى كەرەك ەكەن. 1969 جىلدىڭ ناۋرىز ايى. ءوزىم جۇمىس ىستەيتىن قاز سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ ارحەولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى كەمال اقىشەۆ ماعان جاڭا سالىنباقشى اۆتوتۇراقتىڭ ورنىن تەكسەرۋگە تاپسىرما بەردى. قۇرىلىس تۇسەتىن ورىن ەسىك قالاسىنا كىرەر كۇرە جولدىڭ وڭ جاعىنداعى ءۇش وبانىڭ ورتاسىنداعى ەڭ ۇلكەنى ەكەن. وبانى قازۋ، زەرتتەۋ ەكى جىلعا تاياۋ سوزىلدى. 1970 جىلدىڭ ساۋىرىندە قازبا جۇمىسىنا قايتا كىرىستىك. مەن نىساناعا العان قورعاننىڭ استىندا ەكى كور بار ەكەن.بىرەۋى تونالىپتى. ول كوردەگى جاتقان جاسى الپىستارداعى ادام التىن ادامنىڭ اكەسى، ياعني پاتشانىڭ ءوزى. سونىڭ قاسىنداعى كوردەگى اعاش ۇيدەن «التىن كيىمدى ادامدى» تاپتىم. بۇل 1972 جىلدىڭ 22 ءساۋىرى ەدى.

 – سوندا حانزادا التىن كيمىمەن جەرلەنگەن بە؟

– ءيا، قۇددى سول قالپىندا قويىلعان. التىن كيىمىنىڭ ىشىندە سۇيەگى بار. سىرت كيىمى تەرىدەن تىگىلگەن، قىزىل ءتۇستى ەكەن. كيىمىنىڭ سىرتىنان بەلدىك تاعىنعان. شالبارى ماتادان نە تەرىدەن تىگىلسە كەرەك. اياعىنا قونىشى ۇزىن، اشەكەيلەنگەن ەتىك كيگەن. باسىن كۇنباتىسقا قاراتىپ، شالقاسىنان جاتقىزىپتى. قاسىندا ىدىس-اياق تاعى باسقا التىن بۇيىمدار قويىلىپتى.

 – «التىن ادام» قازىر قايدا؟

– ونىڭ سۇيەگى وسىندا. التىن كيىمى استاناداعى “التىن مەن باعالى تاستار” مۇراجايىندا ساقتاۋلى.

 – ىلە الاتاۋىنىڭ شىعىسى قىتايداعى ءۇيسىن تاۋىمەن شەكتەسىپ جاتىر. وندا وسى تاۋدىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىندەگى  دوڭگەلەنگەن وبالاردى (مولالاردى) ء“ۇيسىن وبالارى”  دەپ اتايدى. ءسىز التىن ادامدى تاپقان وسى ەسىك قورعانى دا سول ءۇيسىن وباسى ەمەس پە ەكەن؟

– قىتاي دەرەكتەرىندەگى ءۇيسىننىڭ اتاۋى ول باسقا اڭگىمە. ءبىز ارحەولوگتار الدىمەن بۇيىمعا قارايمىز. سوعان نەگىزدەلەمىز. ساق پەن ءۇيسىن داۋىرلەرىنىڭ بۇيىمدارىن سالىستىرساق ءبىر-بىرىمەن ۇقساستىعى بار. يسا پايعامبارعا دەيىنگى جەتىنشى-ءتورتىنشى عاسىر بولسا، ونى ساقتار دەيمىز. ال ودان كەيىنگى ەكىنشى-ءۇشىنشى عاسىرعا دەيىنگى ۋاقىت بولسا، ونى ۇيسىندەر دەيمىز. ەكەۋىن ەكى ەل، ەكى جۇرت دەپ قارامايمىز. ساق بۇرىن ءومىر سۇرگەن. ساق پەن ءۇيسىننىڭ اراسىندا رۋحاني، مادەني ايىرماشىلىق جوق. ءبىزدىڭ قازاق الىسقا بارسا ارعى اتاسىن،ال ءوز اراسىندا جەتىنشى اتاسىن ايتادى. ءسىز سياقتىلار اكەسىنىڭ اتىن اتايدى.سول سياقتى اڭگىمە. قىسقاسى ساق پەن ءۇيسىندى تەگى ءبىر، ساباقتاس ۇرپاقتار دەپ قاراعانىمىز دۇرىس!

 – ءسىز ەكسپەديتسيامەن شەت ەلگە ءجيى شىعىپ ءجۇرسىز.سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا قازاق جەرى كونە ەسكەرتكىشتەرگە قانشالىقتى باي دەپ ويلايسىز؟       

– قازاقستان كونە ەسكەرتكىشتەرگە وتە باي ولكە. بىزدە ءبارى بار. ءتىپتى سوناۋ ادام اتا-حاۋا انانىڭ ءبىرىنشى ۇرپاعىنان باستاپ، كۇنى كەشەگە دەيىنگى دۇنيەنىڭ ءبارى بار.بۇرىن تاس ءداۋىرى ونەرىنىڭ ۇلگىسىن وزگەدەن، وزگە جاقتان ىزدەيتىنبىز. ال بۇگىن جاعداي تۇگەل وزگەردى. سونىڭ ءبارى وزىمىزدە ەكەن. قولا، كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ كوپتىگى جاعىنان قازاقستانعا تەڭ كەلەر ايماق كەمدە-كەم شىعار. ەرتە تەمىر ەسكەرتكىشتەرى دە بىزدە. ول ءالى تولىق اشىلعان جوق. بىراق ول بۇگىن اشىلماسا، ەرتەڭ اشىلادى عوي! كونە تۇركى جازۋىمەن جازىلعان ورحون-ەنيسەي جازبالارى دا بىزدەن تابىلدى.قىسقاسى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر جاعىنان ءبىزدىڭ ەلىمىز اسپان استىنداعى اشىق مۇراجاي دەر ەدىم.

 – ارحەولوگيا ءسىزدى نەسىمەن قىزىقتىردى؟

– 1962 جىلى س.م. كيروۆ اتىنداعى قازمۋ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ءبىرىنشى كۋرسىسىن وقىپ جۇرگەندە “ارحەولوگيا مەن ەتنوگرافيا نەگىزى” دەگەن ءپان بولدى. سودان بىلگەنىم: ارحەولوگيا جۇمىسى دالادا جۇرىلەدى ەكەن. بارلىق مۇرالار كىتاپحانالاردا نەمەسە مۇراجايلاردا ەمەس دالادا ەكەنىن ۇقتىم.ونى دالادان ىزدەپ تابادى ەكەنسىڭ. ال دالا دەگەن نە؟ ول – مەن. مەنىڭ ۇيرەنشىكتى ءومىرىم. مەنىڭ ارحەولوگيانى تالداعانىمنىڭ سەبەبى وسى.

 – شاكىرتتەرىڭىز بار ما؟

– بارشىلىق. شاكىرتتەرىمنىڭ الدى عىلىم دوكتورى، ارتى جەتىنشى سىنىپ وقۋشىسى. اتاپ ايتار بولسام: عىلىم دوكتورلارى ارمان بەيسەنوۆ، جولداسبەك قۇرمانقۇلوۆ، ماگيسترانت سامات مومىن، ت.ب. تىزە بەرسەم كوپ.

 – ءسىز ءوزىڭىزدى قانداي اداممىن دەپ باعالايسىز؟

– كەرەك ادام ەكەنمىن! بالالارعا دا، جۇمىس ىستەپ جاتقان جەرىمە دە. ساعان دا!..  ال قالعانىن بىلمەيمىن.

 – ومىردە نەدەن قورقاسىز؟

– ومىردە قورقاتىنىم: جامان اتىم شىقپاسا ەكەن، ارتىمنان وسەك ءسوز ەرمەسە ەكەن دەپ قورقامىن.

 – وتكەن كۇندەرىڭىزگە وكىنىشىڭىز بار ما؟

– وكىنىشسىز ءومىر جوق. ەڭ ۇلكەن وكىنىش – ايتالماعاندىق. ءبىز التىن ادامدى ءالى دە تولىق تانىپ بولعامىز جوق.وسىعان دەيىن ونى «ەسىك جاۋىنگەرى» دەپ كەلدىك.ونىڭ ساق مەملەكەتىنىڭ حانزاداسى ەكەنىن ايتا المادىق. ەگەر ونى بۇگىنگىدەي پاتشا دەپ تانىساق، وندا وسىدان 2500 جىل بۇرىن بىزدە مەملەكەتتىك بىرلەستىك بولدى دەگەندى مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. ول كەزدە ولاي ايتا المايسىڭ. وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرسەم دە شىندىقتى ايتا الماعانىما وكىنەمىن. امال قانشا، زامان سولاي بولدى...

 – ءتۇس كورۋگە، ىرىم-سىرىمعا سەنەسىز بە؟

– ەكەۋىنە دە سەنەمىن. ءتۇسىم اق بولادى.ءتۇسىڭدى جاقسىعا جورىساڭ جاقسى بولادى.

 – ناماز وقيسىز با؟

– وقىمايمىن.

 – اللانى مويىندايسىز عوي؟

– نەگە مويىندامايمىن. مەن ءتاڭىر دەيمىن. ءتاڭىر بىرەۋ. ءتاڭىرىمنىڭ ەلشىلەرىنەن جىبەرگەن ۋاعىزدارىن ءتۇپ نۇسقادان وقيمىن، تۇسىنەمىن.

– قابىر اشاسىز. بىلايشا ايتقاندا، ارۋاقتاردى مازالاپ جاتقان جوقسىز با؟

– مازالاعان جوقپىن. ارۋاقتار ماعان ريزا. ولاردى ءبىرىنشى رەت دۇنيەگە اكەلگەن اكەسى مەن شەشەسى بولسا، ەكىنشى رەت دۇنيەگە اكەلگەن مەنمىن. ءبىز بايىرعى بابالاردىڭ قابىرىن اشامىز. ونى تۇگەل ارشىپ، تازالايمىز. سول كۇيىندە سۋرەتكە تۇسىرەمىز. سودان ءار سۇيەكتى سول قالپىندا ورنى-ورنىنا قويامىز.سوڭىندا قورىمنىڭ ءۇستىن شاتىرلايمىز. كەلىپ ءتاۋ ەتۋشىلەر ساق بابالارىمىزدىڭ قاسيەتتى سۇيەگىن كورىپ، ونداعى ەسكى جادىگەرلەرمەن كوزبە-كوز تانىسادى. ال سەنىڭ مىنا كورىپ تۇرعانىڭ  ( مۇراجايدى نۇسقاپ ) ۇلكەن عيباداتحانا، مەشىت-مەدىرەسە دەسەك ارتىق بولمايدى. ەندەشە، وسىنى سالۋعا ۇيتقى بولعان مىنا مەن. قاي مولدادان سۇراساڭ دا ەڭ ۇلكەن ساۋاپ مەشىت تۇرعىزۋ دەيدى. سولاي عوي!

 – قاي جەردە دۇنيەگە كەلدىڭىز؟ وتباسى، بالا-شاعاڭىز بار ما؟

– 1935 ءشى – تىشقان جىلى دۇنيەگە كەلىپپىن. ال تۋعان اي، كۇنىم انىق ەمەس. اكە-شەشەمنىڭ ايتۋىنشا ەگىن ەگىپ بولعان كەز...  تۋىپ-وسكەن جەرىم بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى، اقسۋ اۋدانى، قاراسۋ دەگەن جەر.ءتورت ۇلدىڭ اكەسىمىن. ۇلكەن ۇلىم قايتىس بولدى. قازىر ءۇش ۇلىم جانە نەمەرەلەرىم بار. ەكىنشى ۇلىم ارمان – جۋرناليست. ءۇشىنشى ۇلىم – ميراس تا جازۋ-سىزۋ جاعىندا. كەنجەم بەكبول ديپلوم جۇمىسىن مەنىڭ سالاما جاقىن تاقىرىپ توڭىرەگىندە قورعادى. بايبىشەم – حانيپا بالا-شاعامەن الماتىدا تۇرادى. ءوزىم ەسىك قالاسىندا وسىدان قىرىق جىل بۇرىن التىن ادامدى تاپقان جەرىمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىن.

ەركىن نۇربايۇلى،

بالالار جازۋشىسى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz