Jýz qaraly qazaq ghalymy arasynda baqtalastyq bastalypty. Árkim-aq Qazaqstannyng resmy qabyldaytyn «latyn әlipbiyinin» avtory atanghysy keledi. Olardyng eshqaysysy bәsekelesterin moyyndap, sony jón kórip, tarihta qaludyng berilip otyrghan búl mýmkindigin jibergisi kelmeytindey. Darigha Nazarbaeva basqaratyn Mәjilisting Áleumettik-mәdeny damu komiyteti keshe «Qazaq tilin latyn grafikasyna kóshiru turaly» auqymdy jiyn ótkizip, barlyq taraptardy tyndaghan.

Biraq deputattar jauapty sheneunikterden «talqylap jatyrmyz!» degennen basqa eshtene estimedi. Osydan keyin D.Nazarbaeva qatang sharagha baru kerektigin aitty: «Búlargha salsa, әli elu jyl talqylaydy!» degen ol barlyq jauapty túlghalardy «qaranghy bólmege» qamap qoyyp, bir sheshimge keluge bir ghana apta kesudi úsyndy.

Jiynda eleng etkizerlik mәlimdeme jasaldy: latyn qarpine tek qazaq mek­tepteri ghana auysatyn bolypty! Yaghny orys jәne basqa «aghayyndardyn», sonday-aq balalary men nemerele­rin orys mektebinde oqytatyn qazaqtar­dyng osyghan qatysty aighay kóterip jýr­geni orynsyz. «Latyn әlipbii en­gen
son, Qazaqstandaghy orys mektepte­rinde qanday alfavit qoldanylady?» dep naqtylay súrady deputattar. Bú­ghan osy isting basy-qasynda jýrgen, A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng diyrektory Myrzaber­gen Malbaqov jauap berdi:

Jýz qaraly qazaq ghalymy arasynda baqtalastyq bastalypty. Árkim-aq Qazaqstannyng resmy qabyldaytyn «latyn әlipbiyinin» avtory atanghysy keledi. Olardyng eshqaysysy bәsekelesterin moyyndap, sony jón kórip, tarihta qaludyng berilip otyrghan búl mýmkindigin jibergisi kelmeytindey. Darigha Nazarbaeva basqaratyn Mәjilisting Áleumettik-mәdeny damu komiyteti keshe «Qazaq tilin latyn grafikasyna kóshiru turaly» auqymdy jiyn ótkizip, barlyq taraptardy tyndaghan.

Biraq deputattar jauapty sheneunikterden «talqylap jatyrmyz!» degennen basqa eshtene estimedi. Osydan keyin D.Nazarbaeva qatang sharagha baru kerektigin aitty: «Búlargha salsa, әli elu jyl talqylaydy!» degen ol barlyq jauapty túlghalardy «qaranghy bólmege» qamap qoyyp, bir sheshimge keluge bir ghana apta kesudi úsyndy.

Jiynda eleng etkizerlik mәlimdeme jasaldy: latyn qarpine tek qazaq mek­tepteri ghana auysatyn bolypty! Yaghny orys jәne basqa «aghayyndardyn», sonday-aq balalary men nemerele­rin orys mektebinde oqytatyn qazaqtar­dyng osyghan qatysty aighay kóterip jýr­geni orynsyz. «Latyn әlipbii en­gen
son, Qazaqstandaghy orys mektepte­rinde qanday alfavit qoldanylady?» dep naqtylay súrady deputattar. Bú­ghan osy isting basy-qasynda jýrgen, A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng diyrektory Myrzaber­gen Malbaqov jauap berdi:

- Qazirgi kezde qogham arasynda osynday әngimeler kóp bolyp jatyr, - dep moyyndady ol. - «Qazaqstan tý­gel kóshe me, әlde tek taza qazaqtar kóshe me?» degen mәseleni sayasy jaghynan qoyyp jatqandar da bar. Búghan by­lay dep jauap beru kerek: memlekettik til ghana kóshedi latyn grafikasy­na! Eng dúrys jauap - osy. Alda jýr­gen lokomotiv sekildi memlekettik til gha­na ótedi, basqalary birte-birte kóshui de yqtimal. Biraq ol keyingi mәsele. Ol ýshin biz eshtene aita almaymyz.  M.Malbaqov keyin jurnalister­ge kórshi Ózbekstannyng ózinde әli kýnge kiy­rillisa men latyn grafikasy qa­tar qoldanylyp kele jatqandy­ghyn, eg­de jastaghy agha úrpaq jana qaripter­di qabyldamay qoyghandyghyn habarlady. Áytkenmen, osy jiynda bir nәrse nyqtaldy: eger búghan deyin úzaq jyl boyy «latyn qarpine kóshu-kóshpeu mәselesin talqylau» jayynda ghana әn­gime bolyp kelse, al endi ol pikirtalas ózektiligin joydy. Óitkeni Preziydent «Qazaqstan-2050» strategiyasynda jana grafikagha auysatyndyghymyzdy nyq mәlimdedi: «Biz 2025 jyldan bas­tap, әlipbiyimizdi latyn qarpine, latyn әlip­biyine kóshiruge kirisuimiz kerek!» dep mindet qoydy Memleket basshy­sy. Demek, endigi sóz jana grafika men oghan kóshuding qadam-qadam boyyn­sha jazylghan baghdarlama-jospary jayyn­da qozghalugha tiyis. Qazaqstan Últtyq jaratylystanu ghylymdary akademiyasynyng viyse-preziydenti, Últtyq ghylym akade­miya­synyng korrespondent-mýshesi Kәrim­bek Qúrmanәliyev isti qayta basta­may, úzaq jyldargha sozylghan búghan deyin­gi talqylaulardyng nәtiyjelerin qoqys­qa tastamay, sol enbekterdi paydalanu­dy úsyndy. Búl ghalym­dardyng - adami, al memle­ket­ting - qar­jylyq resurstaryn ýnemdeuge mýmkindik beredi. Jalpy, osy iske Ýkimet tartqan gha­lymdar latyngha kóshu turaly qory­tyn­dy qújattardy 2007 jyly-aq tapsyrypty. Sol tústa jana grafikanyng endigi 66 núsqasy bolghan.

- Qazir Til bilimi institutynda latyn әlipbiyine kóshuding 100-ge tarta núsqasy túr. Jýz degen kóp! Sebebi elin, últyn sýie­tin jandardyng barlyghy әlipby jazyp jatyr ghoy. Endeshe, ghalymdardan qúralghan top sol jýzding on shaqty núsqasyn alyp, kópshilikke úsynyp, talqylaudan son, solardan iriktep alghany jón, - deydi Kәrimbek Arystanbekúly. Aytqanday, keshe Til bilimi institutynyng diyrektory M.Malbaqov ózderining 30 qaripten túra­tyn bir-eki núsqagha kónilderi qúlap otyr­ghandaryn bildirip qaldy. Áriyne, el qazynasynyng qazyghy - qa­zaq tilin latyn qarpine kóshirudi qara­s­tyratyn úly is jýzege assa, Qazaqstannyng Túnghysh Preziydentining esimi osymen de tariyhqa jazylar edi. Búl rette tarih bet­terinde Elbasymen qatar túrugha úmtyla­tyn­dar kóbeyedi, búl ýshin olar óz núsqa­syn ghana dúrys sanap, qayta-qayta tyq­­pa­lap, yqpal etu tetikterin iske qo­syp, sony ótkizuge jan salary sózsiz. Bi­raq ondaylargha jol men sóz bermeu kerek. «Olardyng arasynda «avtormyn!» deytinder kóp. «Búl - mening alfaviytim!» dep shyghady. Búl jerde basyn ashyp alatyn bir nәrse, jana grafikada avtor bol­mauy kerek! Búl - memlekettik qoy. Bәri­miz aralasyp jatqannan son, ol bar­sha qazaqstandyqtyng jalpy, ortaq әlipbii boluy qajet» dep basa aitty osy orayda Qazaqstan Últtyq jaratylystanu ghylym­dary akademiyasynyng viyse-preziydenti.

Jiynda esep bergen Bilim jәne ghylym ministrligining Ghylym komiyteti tóragha­sy­nyng orynbasary A.Tóleshev jaqynda arnayy bayqau jariyalap, ghalymdardan jobalar jinap, olardyng tandaulylaryna grant beretinderin mәlim etti. Onyng ai­tu­yn­sha, 2013-2015 jyldargha arnalghan «Qazaq jazuyn jana últtyq әlipbiyge kó­shiruding ghylymy negizderin keshendi zert­teu» taqyrybynda ghylymy baghdarlama jasalypty. «Ol biyldan bastap qarjy­lan­dyrylady» dedi Amandyq Tóleshev. Degenmen deputat Aldan Smayyldyng ai­tuyn­sha, eng ýlken mәsele - endigi dayyn 100 núsqadan bireuin tandap, grafika týzu emes, keyin sony endiruge ústazdardy dayar­lau bolmaq. Qalaulylar osynyng mәn-jayyn súrastyrghan. Biraq BGhM basshyly­ghynyng ókili osy jiynda tek latyngha auysudyng әdistemelik mәseleleri boyynsha bayandaugha dayyndalyp kelgenin algha tartyp, basqa súraqtargha jauap әzirleu ýshin «múrsat» berudi súrady.

- Ókinishke qaray, biz býgin «ghylymy zertteu jýrgizip jatyrmyz» degennen bas­qa, qolgha alynatyn eshqanday naqty sha­ra­lar turaly estimedik, - dep qynjyldy, BGhM ókiline qayyrylghan Mәjilis deputa­ty Gýlnәr Seyitmaghanbetova. - Ghalymdar ókili «2006 jyldan beri zerttep qoydyq» dedi, siz әli 2015 jylgha deyin zertteymiz dep jatyrsyz. Al memorgandardyng qa­dam-qadam boyynsha jazylghan, «myna jylda mynalardy isteymiz» degen shara-jospar­lary qayda? Mamandardy qashan dayyndap boluymyz kerek? Mektep oqu­shy­lary qay uaqytta bastaydy? Kiriyl­lisamen oqyghan orta jastaghy adamdardy qayta sauattan­dyru qashan jýredi? Oghan qarajat qaydan qarastyrylady? Taghy da basqa ýlken-ýlken problemalar bar!
«Latyngha kóshu Astanagha kóshuden qiyn bolyp túr» dep kýrsindi D.Nazarbaeva. «Áli kýnge kelisim joq, 20 jyl boyy daulasyp keledi,-dedi otyrysty qorytyndylaghan ol. - Bayqap otyrsyzdar ma, eger qazir ghalymdargha talasuda tolyq erkindik berip qoysaq, әli 50 jyl talqylaydy! «Latyn әlipbii qanday bolugha tiyis?» dep. Sondyqtan ghalymdary men sheneunikterining barlyghyn bir qaranghy bólmege jiyp, eshqayda shy­gharmay, nan men qara sugha otyrghyzyp qoy kerek te, bir kelisimge kelgenshe, jauyp tastau qajet. Jәne de búghan olargha tura bir apta beru kerek! Sonda bәlkim, jyldamyraq oilasa bastar?!»

Darigha Núrsúltanqyzy kóp bas qaty­ru­dyng qajetsizdigine 100 payyz senimdi ekendigin aitty: «Búl mәselede bauyrlas Ázirbayjan, Ózbekstan, Týrkiya, tipti Moldovanyng tәjiriybesin zerttese, jetki­likti, olar bayaghyda latyngha kóship boldy. Olarda orasan zor tәjiriybe jinaqtalghan. Kóshu kezindegi jetistikteri men kemshilik­teri jayynda olar quana-quana bólisedi. Bizge qalghany, solardyng tәjiriybesin eskerip, ony bizding jaghdaygha beyimdeu ghana. Sosyn búghan qajetti qara­jattar au­qymyn anyqtap alu kerek bola­dy. Shetel­dik sarapshylardy jaldap, oghan qarjy shyghyndaudyng da qajeti joq, nemenege bizding bәrimizding ómirimizdi kýrdelen­diresizder? Biz bayaghyda-aq bauyrlar men dostas elderding tәjiriybesin eskere oty­ryp, latyngha kóshuding kezenderin, yaghny baghdarlamasyn endigi әzirlep jatugha tiyispiz!» degen ol Ýkimetke osy baghytta jyljugha kenes berdi.
- Aldaghy 12 jyl tez-aq ótedi. Uaqyt joq!  Olay bolsa, kýzde taghy bir jina­layyq. Osy jerde talqylaymyz. Ýkimet sonda belgili bir әzirlemelerimen kelsin! - dep tapsyrdy Darigha Nazarbaeva.

Ayhan ShÁRIP

"Ayqyn" gazeti