ءجۇز نۇسقا ەمەس، ءبىر نۇسقا كەرەك
ءجۇز قارالى قازاق عالىمى اراسىندا باقتالاستىق باستالىپتى. اركىم-اق قازاقستاننىڭ رەسمي قابىلدايتىن «لاتىن ءالىپبيىنىڭ» اۆتورى اتانعىسى كەلەدى. ولاردىڭ ەشقايسىسى باسەكەلەستەرىن مويىنداپ، سونى ءجون كورىپ، تاريحتا قالۋدىڭ بەرىلىپ وتىرعان بۇل مۇمكىندىگىن جىبەرگىسى كەلمەيتىندەي. داريعا نازارباەۆا باسقاراتىن ءماجىلىستىڭ الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتى كەشە «قازاق ءتىلىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى» اۋقىمدى جيىن وتكىزىپ، بارلىق تاراپتاردى تىڭداعان.
بىراق دەپۋتاتتار جاۋاپتى شەنەۋنىكتەردەن «تالقىلاپ جاتىرمىز!» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ەستىمەدى. وسىدان كەيىن د.نازارباەۆا قاتاڭ شاراعا بارۋ كەرەكتىگىن ايتتى: «بۇلارعا سالسا، ءالى ەلۋ جىل تالقىلايدى!» دەگەن ول بارلىق جاۋاپتى تۇلعالاردى «قاراڭعى بولمەگە» قاماپ قويىپ، ءبىر شەشىمگە كەلۋگە ءبىر عانا اپتا كەسۋدى ۇسىندى.
جيىندا ەلەڭ ەتكىزەرلىك مالىمدەمە جاسالدى: لاتىن قارپىنە تەك قازاق مەكتەپتەرى عانا اۋىساتىن بولىپتى! ياعني ورىس جانە باسقا «اعايىنداردىڭ»، سونداي-اق بالالارى مەن نەمەرەلەرىن ورىس مەكتەبىندە وقىتاتىن قازاقتاردىڭ وسىعان قاتىستى ايعاي كوتەرىپ ءجۇرگەنى ورىنسىز. «لاتىن ءالىپبيى ەنگەن
سوڭ، قازاقستانداعى ورىس مەكتەپتەرىندە قانداي الفاۆيت قولدانىلادى؟» دەپ ناقتىلاي سۇرادى دەپۋتاتتار. بۇعان وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مىرزابەرگەن مالباقوۆ جاۋاپ بەردى:
ءجۇز قارالى قازاق عالىمى اراسىندا باقتالاستىق باستالىپتى. اركىم-اق قازاقستاننىڭ رەسمي قابىلدايتىن «لاتىن ءالىپبيىنىڭ» اۆتورى اتانعىسى كەلەدى. ولاردىڭ ەشقايسىسى باسەكەلەستەرىن مويىنداپ، سونى ءجون كورىپ، تاريحتا قالۋدىڭ بەرىلىپ وتىرعان بۇل مۇمكىندىگىن جىبەرگىسى كەلمەيتىندەي. داريعا نازارباەۆا باسقاراتىن ءماجىلىستىڭ الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتى كەشە «قازاق ءتىلىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى» اۋقىمدى جيىن وتكىزىپ، بارلىق تاراپتاردى تىڭداعان.
بىراق دەپۋتاتتار جاۋاپتى شەنەۋنىكتەردەن «تالقىلاپ جاتىرمىز!» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ەستىمەدى. وسىدان كەيىن د.نازارباەۆا قاتاڭ شاراعا بارۋ كەرەكتىگىن ايتتى: «بۇلارعا سالسا، ءالى ەلۋ جىل تالقىلايدى!» دەگەن ول بارلىق جاۋاپتى تۇلعالاردى «قاراڭعى بولمەگە» قاماپ قويىپ، ءبىر شەشىمگە كەلۋگە ءبىر عانا اپتا كەسۋدى ۇسىندى.
جيىندا ەلەڭ ەتكىزەرلىك مالىمدەمە جاسالدى: لاتىن قارپىنە تەك قازاق مەكتەپتەرى عانا اۋىساتىن بولىپتى! ياعني ورىس جانە باسقا «اعايىنداردىڭ»، سونداي-اق بالالارى مەن نەمەرەلەرىن ورىس مەكتەبىندە وقىتاتىن قازاقتاردىڭ وسىعان قاتىستى ايعاي كوتەرىپ ءجۇرگەنى ورىنسىز. «لاتىن ءالىپبيى ەنگەن
سوڭ، قازاقستانداعى ورىس مەكتەپتەرىندە قانداي الفاۆيت قولدانىلادى؟» دەپ ناقتىلاي سۇرادى دەپۋتاتتار. بۇعان وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مىرزابەرگەن مالباقوۆ جاۋاپ بەردى:
- قازىرگى كەزدە قوعام اراسىندا وسىنداي اڭگىمەلەر كوپ بولىپ جاتىر، - دەپ مويىندادى ول. - «قازاقستان ءتۇگەل كوشە مە، الدە تەك تازا قازاقتار كوشە مە؟» دەگەن ماسەلەنى ساياسي جاعىنان قويىپ جاتقاندار دا بار. بۇعان بىلاي دەپ جاۋاپ بەرۋ كەرەك: مەملەكەتتىك ءتىل عانا كوشەدى لاتىن گرافيكاسىنا! ەڭ دۇرىس جاۋاپ - وسى. الدا ءجۇرگەن لوكوموتيۆ سەكىلدى مەملەكەتتىك ءتىل عانا وتەدى، باسقالارى بىرتە-بىرتە كوشۋى دە ىقتيمال. بىراق ول كەيىنگى ماسەلە. ول ءۇشىن ءبىز ەشتەڭە ايتا المايمىز. م.مالباقوۆ كەيىن جۋرناليستەرگە كورشى وزبەكستاننىڭ وزىندە ءالى كۇنگە كيريلليتسا مەن لاتىن گرافيكاسى قاتار قولدانىلىپ كەلە جاتقاندىعىن، ەگدە جاستاعى اعا ۇرپاق جاڭا قارىپتەردى قابىلداماي قويعاندىعىن حابارلادى. ايتكەنمەن، وسى جيىندا ءبىر نارسە نىقتالدى: ەگەر بۇعان دەيىن ۇزاق جىل بويى «لاتىن قارپىنە كوشۋ-كوشپەۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋ» جايىندا عانا ءاڭگىمە بولىپ كەلسە، ال ەندى ول پىكىرتالاس وزەكتىلىگىن جويدى. ويتكەنى پرەزيدەنت «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا جاڭا گرافيكاعا اۋىساتىندىعىمىزدى نىق مالىمدەدى: «ءبىز 2025 جىلدان باستاپ، ءالىپبيىمىزدى لاتىن قارپىنە، لاتىن ءالىپبيىنە كوشىرۋگە كىرىسۋىمىز كەرەك!» دەپ مىندەت قويدى مەملەكەت باسشىسى. دەمەك، ەندىگى ءسوز جاڭا گرافيكا مەن وعان كوشۋدىڭ قادام-قادام بويىنشا جازىلعان باعدارلاما-جوسپارى جايىندا قوزعالۋعا ءتيىس. قازاقستان ۇلتتىق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى كارىمبەك قۇرماناليەۆ ءىستى قايتا باستاماي، ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان بۇعان دەيىنگى تالقىلاۋلاردىڭ ناتيجەلەرىن قوقىسقا تاستاماي، سول ەڭبەكتەردى پايدالانۋدى ۇسىندى. بۇل عالىمداردىڭ - ادامي، ال مەملەكەتتىڭ - قارجىلىق رەسۋرستارىن ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. جالپى، وسى ىسكە ۇكىمەت تارتقان عالىمدار لاتىنعا كوشۋ تۋرالى قورىتىندى قۇجاتتاردى 2007 جىلى-اق تاپسىرىپتى. سول تۇستا جاڭا گرافيكانىڭ ەندىگى 66 نۇسقاسى بولعان.
- قازىر ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ 100-گە تارتا نۇسقاسى تۇر. ءجۇز دەگەن كوپ! سەبەبى ەلىن، ۇلتىن سۇيەتىن جانداردىڭ بارلىعى ءالىپبي جازىپ جاتىر عوي. ەندەشە، عالىمداردان قۇرالعان توپ سول ءجۇزدىڭ ون شاقتى نۇسقاسىن الىپ، كوپشىلىككە ۇسىنىپ، تالقىلاۋدان سوڭ، سولاردان ىرىكتەپ العانى ءجون، - دەيدى كارىمبەك ارىستانبەكۇلى. ايتقانداي، كەشە ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى م.مالباقوۆ وزدەرىنىڭ 30 قارىپتەن تۇراتىن ءبىر-ەكى نۇسقاعا كوڭىلدەرى قۇلاپ وتىرعاندارىن ءبىلدىرىپ قالدى. ارينە، ەل قازىناسىنىڭ قازىعى - قازاق ءتىلىن لاتىن قارپىنە كوشىرۋدى قاراستىراتىن ۇلى ءىس جۇزەگە اسسا، قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ ەسىمى وسىمەن دە تاريحقا جازىلار ەدى. بۇل رەتتە تاريح بەتتەرىندە ەلباسىمەن قاتار تۇرۋعا ۇمتىلاتىندار كوبەيەدى، بۇل ءۇشىن ولار ءوز نۇسقاسىن عانا دۇرىس ساناپ، قايتا-قايتا تىقپالاپ، ىقپال ەتۋ تەتىكتەرىن ىسكە قوسىپ، سونى وتكىزۋگە جان سالارى ءسوزسىز. ءبىراق وندايلارعا جول مەن ءسوز بەرمەۋ كەرەك. «ولاردىڭ اراسىندا «اۆتورمىن!» دەيتىندەر كوپ. «بۇل - مەنىڭ ءالفاۆيتىم!» دەپ شىعادى. بۇل جەردە باسىن اشىپ الاتىن ءبىر نارسە، جاڭا گرافيكادا اۆتور بولماۋى كەرەك! بۇل - مەملەكەتتىك قوي. ءبارىمىز ارالاسىپ جاتقاننان سوڭ، ول بارشا قازاقستاندىقتىڭ جالپى، ورتاق ءالىپبيى بولۋى قاجەت» دەپ باسا ايتتى وسى ورايدا قازاقستان ۇلتتىق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى.
جيىندا ەسەپ بەرگەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ عىلىم كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ا.تولەشەۆ جاقىندا ارنايى بايقاۋ جاريالاپ، عالىمداردان جوبالار جيناپ، ولاردىڭ تاڭداۋلىلارىنا گرانت بەرەتىندەرىن ءمالىم ەتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، 2013-2015 جىلدارعا ارنالعان «قازاق جازۋىن جاڭا ۇلتتىق الىپبيگە كوشىرۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەرىن كەشەندى زەرتتەۋ» تاقىرىبىندا عىلىمي باعدارلاما جاسالىپتى. «ول بيىلدان باستاپ قارجىلاندىرىلادى» دەدى اماندىق تولەشەۆ. دەگەنمەن دەپۋتات الدان سمايىلدىڭ ايتۋىنشا، ەڭ ۇلكەن ماسەلە - ەندىگى دايىن 100 نۇسقادان بىرەۋىن تاڭداپ، گرافيكا ءتۇزۋ ەمەس، كەيىن سونى ەندىرۋگە ۇستازداردى دايارلاۋ بولماق. قالاۋلىلار وسىنىڭ ءمان-جايىن سۇراستىرعان. بىراق بعم باسشىلىعىنىڭ وكىلى وسى جيىندا تەك لاتىنعا اۋىسۋدىڭ ادىستەمەلىك ماسەلەلەرى بويىنشا بايانداۋعا دايىندالىپ كەلگەنىن العا تارتىپ، باسقا سۇراقتارعا جاۋاپ ازىرلەۋ ءۇشىن «مۇرسات» بەرۋدى سۇرادى.
- وكىنىشكە قاراي، ءبىز بۇگىن «عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جاتىرمىز» دەگەننەن باسقا، قولعا الىناتىن ەشقانداي ناقتى شارالار تۋرالى ەستىمەدىك، - دەپ قىنجىلدى، بعم وكىلىنە قايىرىلعان ءماجىلىس دەپۋتاتى گۇلنار سەيىتماعانبەتوۆا. - عالىمدار وكىلى «2006 جىلدان بەرى زەرتتەپ قويدىق» دەدى، ءسىز ءالى 2015 جىلعا دەيىن زەرتتەيمىز دەپ جاتىرسىز. ال مەمورگانداردىڭ قادام-قادام بويىنشا جازىلعان، «مىنا جىلدا مىنالاردى ىستەيمىز» دەگەن شارا-جوسپارلارى قايدا؟ مامانداردى قاشان دايىنداپ بولۋىمىز كەرەك؟ مەكتەپ وقۋشىلارى قاي ۋاقىتتا باستايدى؟ كيريلليتسامەن وقىعان ورتا جاستاعى ادامداردى قايتا ساۋاتتاندىرۋ قاشان جۇرەدى؟ وعان قاراجات قايدان قاراستىرىلادى؟ تاعى دا باسقا ۇلكەن-ۇلكەن پروبلەمالار بار!
«لاتىنعا كوشۋ استاناعا كوشۋدەن قيىن بولىپ تۇر» دەپ كۇرسىندى د.نازارباەۆا. «ءالى كۇنگە كەلىسىم جوق، 20 جىل بويى داۋلاسىپ كەلەدى،-دەدى وتىرىستى قورىتىندىلاعان ول. - بايقاپ وتىرسىزدار ما، ەگەر قازىر عالىمدارعا تالاسۋدا تولىق ەركىندىك بەرىپ قويساق، ءالى 50 جىل تالقىلايدى! «لاتىن ءالىپبيى قانداي بولۋعا ءتيىس؟» دەپ. سوندىقتان عالىمدارى مەن شەنەۋنىكتەرىنىڭ بارلىعىن ءبىر قاراڭعى بولمەگە جيىپ، ەشقايدا شىعارماي، نان مەن قارا سۋعا وتىرعىزىپ قويۋ كەرەك تە، ءبىر كەلىسىمگە كەلگەنشە، جاۋىپ تاستاۋ قاجەت. جانە دە بۇعان ولارعا تۋرا ءبىر اپتا بەرۋ كەرەك! سوندا بالكىم، جىلدامىراق ويلاسا باستار؟!»
داريعا نۇرسۇلتانقىزى كوپ باس قاتىرۋدىڭ قاجەتسىزدىگىنە 100 پايىز سەنىمدى ەكەندىگىن ايتتى: «بۇل ماسەلەدە باۋىرلاس ءازىربايجان، وزبەكستان، تۇركيا، ءتىپتى مولدوۆانىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەسە، جەتكىلىكتى، ولار باياعىدا لاتىنعا كوشىپ بولدى. ولاردا وراسان زور تاجىريبە جيناقتالعان. كوشۋ كەزىندەگى جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرى جايىندا ولار قۋانا-قۋانا بولىسەدى. بىزگە قالعانى، سولاردىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرىپ، ونى ءبىزدىڭ جاعدايعا بەيىمدەۋ عانا. سوسىن بۇعان قاجەتتى قاراجاتتار اۋقىمىن انىقتاپ الۋ كەرەك بولادى. شەتەلدىك ساراپشىلاردى جالداپ، وعان قارجى شىعىنداۋدىڭ دا قاجەتى جوق، نەمەنەگە ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ ءومىرىمىزدى كۇردەلەندىرەسىزدەر؟ ءبىز باياعىدا-اق باۋىرلار مەن دوستاس ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ، لاتىنعا كوشۋدىڭ كەزەڭدەرىن، ياعني باعدارلاماسىن ەندىگى ازىرلەپ جاتۋعا ءتيىسپىز!» دەگەن ول ۇكىمەتكە وسى باعىتتا جىلجۋعا كەڭەس بەردى.
- الداعى 12 جىل تەز-اق وتەدى. ۋاقىت جوق! ولاي بولسا، كۇزدە تاعى ءبىر جينالايىق. وسى جەردە تالقىلايمىز. ۇكىمەت سوندا بەلگىلى ءبىر ازىرلەمەلەرىمەن كەلسىن! - دەپ تاپسىردى داريعا نازارباەۆا.
ايحان ءشارىپ
"ايقىن" گازەتى
