- Mәmbet agha, últ azattyghy men Tәuelsizdigi ýshin kýreste qazaqta qan­shama úly oqigha boldy. Býginde key­bireuler eldegi 100-den astam úlystyng mýddesine syzat týsirmes ýshin mektep baghdar­la­masynan  key­bir tarihy oqigha­lardy (Altyn Ordadaghy Toqtamystyng Mәs­keudi shabuy, Qoqan handyghynyng Syr boyyn­daghy qazaqtardy basyp alyp, qúldyqta ústauy) alyp tastau turaly úsynystar aituda. Sonda biz últtar yntymaghyn saqtaymyz dep tarihy shyndyqty joqqa shygharuymyz kerek pe?

- Mәmbet agha, últ azattyghy men Tәuelsizdigi ýshin kýreste qazaqta qan­shama úly oqigha boldy. Býginde key­bireuler eldegi 100-den astam úlystyng mýddesine syzat týsirmes ýshin mektep baghdar­la­masynan  key­bir tarihy oqigha­lardy (Altyn Ordadaghy Toqtamystyng Mәs­keudi shabuy, Qoqan handyghynyng Syr boyyn­daghy qazaqtardy basyp alyp, qúldyqta ústauy) alyp tastau turaly úsynystar aituda. Sonda biz últtar yntymaghyn saqtaymyz dep tarihy shyndyqty joqqa shygharuymyz kerek pe?

- Kez kelgen elding tarihynda әrtýrli oqighalar bolghan jәne aldaghy uaqyttarda da bola bermek. Sol oqighalardy dúrys bayan­dau ýshin, әriyne, kәsiby dengey qajet. Bayandau naqty faktilerge sýienui ke­rek. Sonda ghana shynayy ústanym qalyp­tasady. Al HIH ghasyrdaghy jer aumaghy ýshin talasta Qazaqiyagha kóz alartqandar az bolmady. Reseyden bólek Qoqan handyghy bizding ontýstik-shyghys ónirimizdi ózine qosyp alugha tyrysty. Ári belgili dengeyde maqsatyna jetti. Ózbekstanda jaryq kórgen oqulyqtarda mynaday pikir aitylady: «Qazaqstannyng ontýstik-shyghysy kezinde Qoqan handyghynyng qúramynda boldy. Al keyinnen Resey qaruly kýshke sýienip, búl ónirdi qoqandyqtardan tartyp aldy. Sol kýreste qazaq baylary Resey ókimetine jaqyndau boldy». Búl, әriyne, ózbek tariyh­shylarynyng ústanymy. Biraq olar mynany aitqan joq: shyndyghyna kelgende, Qoqan handyghynyng ýstemdigi óte qatal boldy. Olardyng Qazaq eline jasaghan qiyanaty belgili. Sondyqtan Qoqan handyghyna qarsy kýres az bolghan joq. Ontýstikting ózinen Súranshy, Sauryq, Janqoja, Núrmúhammet batyrlar tebingidey jer ýshin telim bolghan júrtynyng tendigi jolynda qan keshti.  Syr boyy ýshin Búharbay batyr da Qoqan handyghyna qarsy kýresti.  Búl - tarihy derek. Al ony nege joq­qa shygharamyz? Ha­lyq óz mekenining tútastyghy, Tәuelsizdigi ýshin óz erkimen eshkimning kóme­ginsiz kýreske shyqty. Sondyqtan biz ony sol shyndyq dengeyinde kórsetuimiz kerek. Áytpese tarih búrmalaugha úshyraydy. My­saly, orys basqynshylyghy, әlde Qoqan, Qy­tay bas­qyn­shylyghy bola ma - biz ony ashyq aituymyz kerek. Bayqap otyrgha­ny­myzday, últtyq tarihta bolghan agressiyalyq sayasatty kórsetu últshyldyqqa jatpaydy. Qayta sol tarihy shyndyq arqyly halyq­tyn tarihy sanasyn, tanymyn jolgha qoyy­myz kerek. Mәsele, ózimizding keremet­tigimizdi, erekshe últ әri halyq ekendigimizdi kórsetu emes. Olay týsinu - jansaqtyq. Tarihy túrghy­dan alghanda, biz qorghanysta bolghan últpyz. Sol qily zamanda-aq nay­zamyzdyng úshyna ýki taghyp, «dostasqangha qúshaghy ashyq tuystay, al qastasqangha qiyp týser qylysh­tay» jaghdayda ómir sýruge tura keldi. Sebebi bizding ter­ritoriyamyz úlan-baytaq bolatyn. Onyng asty-ýsti tolghan baylyq degendey... Sondyq­tan atamyz qazaq­tyng bar maqsaty óz jerining berekesin bolashaq úrpaqqa qaldyru, baqytty ómirin qamtamasyz etu boldy. Tarihty osy túrghydan týsinu kerek dep oi­laymyn.

- Ár zamanda qoghamdy algha sýi­reytin bir jetekshi toptyng ómir sýretini belgili. Oghan últ azattyghy, memlekettigi jolyn­daghy kýrester dәlel. Sonday algha basar toptan jasaqtalghan qazaq últtyq sayasi  elitasynyng qalyptasu ýrdisi qalay jýrdi?

- Elitanyng týr-týri bar. Sonyng ishinde eldi basqarushy toptyng elitasy  sayasy elita bolyp esepteledi. Ol - myndaghan jyl boyy qalyptasatyn óte nәzik dýniye. Olardyng ózindik ústanymy, mәdeniyeti bolady. Ári birneshe buynnyng almasuy nәtiyjesinde tolysyp, kemeline kelgen shaq­ta qalyp­tasady. Últtyq kýres nәtiy­jesinde tolyghady. Mysaly, Fransiyany alayyq, orystar «Fransiyasyz Europa joq» dep aitady. Búl - tegin aitylghan әngime emes. Sonday myqty el boluynyng negizi nede? Áriyne, onyng basynda memleketti qalyp­tastyrghan  fransuz últy elitasynyng túr­ghan­dyghynyng arqasynda. Taghy bir nәrseni aita ketken jón, kezinde patshalyq Resey Dumasynyng tórt shaqyrylymy bolyp, sonyng ekeuinde qazaq deputattary say­landy. Al solar Resey parlamentinde sóilegen shaq­ta parlament ýiining qabyr­ghasyn qaqy­ratyp jibere jazdaghan eken. Álihan Bókeyhan «Birinshi jәne ekinshi Memlekettik Dumagha saylanghan qazaq de­putattary agrarlyq jer mәselesin qozghady. Ishki Reseyden qazaq jerine kóshudi toq­tatyndar» deydi. Tipti orystyng keybir depu­tattary qoldap qol qoyyp, Kadetter par­tiyasy qazaq deputattary jaqta boldy. 1919 jyly Túrar Rysqúlúly Músylman burosyn úiymdastyrghan eken. Ondaghy eng belsendi toptar әzirbayjan, tatar, qazaqtar edi. Sol eki retki Duma otyrysynda eng ózekti mәsele qazaqtyng jer mәselesi boldy. Sonda orys­tyng deputattary «Netken so­raqy­lyq? Búl orystyng Dumasy ma? Joq, әlde búratana qyrghyzdyng (Qazaqtar) Dumasy ma? Qyrghyzdyng jerinen basqa talqylaytyn mәsele joq pa? Biz nege qayta-qayta osyghan orala beremiz» dep ashulanghan eken. Búl neni týsindiredi? Ózderinen neshe ese kýshti Resey Dumasynda otyrsa da, basybayly elding ókilderi bola túrsa da,  shyndyqty taysal­may aitatyn qazaq de­putattarynyng kýshti ekendigin kórsetti. Sol kezde Álihan Bókeyhandy orystyng ataq­ty qayratkeri Kerenskiy moyyndaghan.  Resey Kadetter partiyasy orta­lyq komiytetining eng bedeldi mýshesi bolghan. 1916 jyly Orta­lyq Aziyada últ-azattyq kóterilisi bolghan kezde Álihan Bókeyhan oghan hat jazady. «Mening sizge ótinishim bar. Ortalyq Aziya­daghy kóterilis turaly shynayy zertteu júmysyn jýr­gizseniz. Sony mem­lekettik keneste aitsanyz, bizding halqymyz ýshin shyndyqty, әdilet­tilikti jetkizseniz» deydi. Sonda Finlyan­diyada bir býiregine ota jasatyp, emdelip jatqan Kerenskiy  Álihannyng ótinishin jerde qal­dyrmay Tashkentke kelip, Ortalyq Aziyany aralap, ýlken bayandama jasap, parlamentke habar­lap, ótinishining oryndal­ghandyghy turaly  Álihangha jedelhat salady. Mine, Alash­tyng shyn qamyn jegen asyl úly Álihan osynday tegeurindi qayratker bol­ghan. Ókinishke qaray, Stalin kenestik qúramdaghy qay últtyng ziyalylarynyng shyn myqtylyghyn bayqap otyrghan. Biylikke kele salysymen onyng qyryna birinshi ilikken Alash ziyalylary boldy. 1926 jyly tatar últshyly Mirsayt Súltanghaliyevtyng isi qaralady. Sonda Túrar Rysqúlov sóileydi, arasynda Stalin eskertu jasaymyn dep  Túrardyng toytarysyna úshy­raydy. Mine, qazaqtyng sol kezdegi sayasy elitasynyng myqtylyghyn qaranyz. Biraq sol birinshi buyn ziyalylar týgel qughyn-sýrgin qúrbany boldy. Ekinshi buyn basqarushy top kenes ýkimetin moyyndaghan, kommunistik biyletti qaltasyna salghandar da sayasy jazalauda atylyp ketti.  Kenes ýkimeti qazaq basqarushy tobynyng arasynda dәstýr qalyptastyruyna kedergi jasady. Olardyng erkin sóileuine, oilauyna jol bermey, qudalaugha úshyratty. Ondaghy aiyptaulary  bireu-aq - «qazaq últshyldary». Sonau patsha ókimeti túsynan bastalghan búl «kóshpeli» jala  keshegi Din­múhamed Qonaevqa deyin últy­myzdyng sonynan erip keldi.

- Ziyalylar arasyndaghy pikir qay­shylyghy qay qoghamda da bar sekildi. Álihan Bókeyhan men Mústafa Shoqay­dyn, Súltanbek Qojanov pen Túrar Rysqúlovtyng ústanym aiyrma­shylyghy key tústarda týrlishe aitylyp qalady. Búl turaly ashyq oiynyzdy bilsek...

- Álihan Bókeyhan men Mústafa Shoqaydyng arasynda qayshylyq bolghan emes. Bireuler «Mústafa - Týrkis­tan avtonomiyasyn, Álihan últtyq óki­metting qúrushysy bolamyz dep alasúr­dy» deydi. Áriyne, ekeuining ústanymynda aiyr­mashylyq bar ekeni ras. Álihannyng ústany­my - últtyq memleket qúru. Ol «Biz osy jol arqyly ghana ózimizding joghymyzdy týgendey alamyz» dedi. Shoqay­dyng iydeyasynyng negizinde Týrkis­tan halyq­tary­nyng kýshin biriktiru, ekono­mikalyq quatyn qalyp­tastyru arqyly olardyng ózara din, dil, til jaqyndyghyn dú­rys paydalanyp, Ortalyq Týrkistan ónirinde myqty, quatty memleket qúrugha bolady dedi. Ári sonysynda qaldy. Onyng kózqarasy óte auqymdy, joqqa shygharugha bolmaytyn ústanym edi. HH ghasyrdyng basynda  «Qazaqtar ózining últtyq memleketin qúrmasa, qazaq jerin saqtay almaydy» degen Álihan Bókeyhan baghyty belgili dәrejede ózin-ózi aqtaytyn ústanym boldy. Biz olardyng pikirin bir-birine qarsy qoymay, aiyrma­shylyqtaryn salystyra otyryp, ortaq mýdde bolghandyghyn aituymyz kerek. Mústafa Shoqay kezinde Alashorda ókimeti­ning de mýshesi boldy. Týrkistan avtono­miyasyn da basqardy. Búlardyng әreketteri halyqtyng azattyghyn, tútastyghyn saqtau, halyqqa jaghymdy  damu baghyty men ústa­nymdardy anyqtau boldy. Sol tústa zaman qúbylmaly boldy. Olar kýrdeli zamannyng kýrdeli túlghalary. Olardy tek qana bir qalypqa salugha tyrysudyng qajeti joq. Tarih qalay bolsa, solay kórsetkenimiz dúrys. Súltanbek Qojanov pen Túrar Rys­qúlovtyng arasynda bitispes jaulyq bar dep oilamaymyn. Ol ekeui memleket qay­ratkeri dәrejesine kóterilgen iri túlghalar bolyp, ortaq mýddege júmys istedi. Últty jana sapagha kóteru, tendigin, Tәuelsizdigin saqtau túrghysynda týrlishe joldy tandady. Týptep kelgende, ekeuining memleket qúru, memleket damytu isinde   aiyrmashylyq joq. Al biraq olar da pende ghoy, pendelik kemshilikterin zaman konteksine baylanysty qarap, sol túrghyda týsinsek jarar edi. Áriyne, imperiya qúramynda bolghan últ­tardyng ómiri jenil-jelpi dýnie emes. Súltanbek Qojanovtyng mynaday sózi bar: «Bizding jelkemizde Da­makolov aibaltasy tónip túr». Últ qayrat­kerlerining kýrdeli jaghdayda júmys isteuine, zaman aghymyna beyimdeluine tura keldi. Imperiyalyq ýkimet­ting sayasatymen eseptesuge tura keldi. Biraq ekeuining ara­synda kelis­peushilikting bolghany shyndyq. Dese de ony badyraytyp kórsetip, odan týrli mýddeler izdeuding keregi joq. Keybir ziyaly qauym arasynda sóz bolyp jýrgen Túrar Rysqúlov alashordashylargha opasyzdyq jasady degeni - eshqanday negizi joq pikir. Mәsele mynada - Alash qozgha­lysyna, Alash qayratkerlerine 1923-1924 jyldardan búryn 1917 jylgha deyingi kezende de patshalyq biylik sepera­tister retinde qarady. Sonday ústanymdaghy adamdardyng qatarynda Stalin de boldy. Qazaq ziyalylaryna últ­shyldar retinde, últtyq memleket qúrushy­lar retinde qarady. Alash ziyalylaryn Qazan tónkeri­sinen búryn patsha ýkimeti, odan keyin kenes ýkimeti qudalady. Alashtyng aiman­day úly Álihan Bókeyhanovty 1908 jyly Samaragha jer audaryp, 1917 jylgha deyin elge ke­luine shekteu jasady. 1922 jyly Semey­den (Alash­orda astanasy) ústap alyp ketip, Mәskeude bir bólmeli pәter berip, sonda ústady. 1937 jylgha deyin Qazaq­stangha keluge qúqyghy bolmady.  Stalin 1917 jyl­dan bastap Alash ziyalylaryna «últshyl­dar», «japon tyn­shylary» degen oidan qúras­tyrylghan sandyraq negizinde qarady. Olardy shettetip, biylikke ji­bermey, alastap otyrdy. 1918-1919 jyldardan bastap Stalin biylikke kimderdi tartty?  Áriyne, últ-azattyq qozgha­lysyna qarsy adamdardy bauyryna basty. Múnda aldymen kózge týskeni - Áliby Jangeldiyn. 1917 jylgha deyin qazaq qogha­mynda belgili bir qyzmetimen tanylmaghan, beymәlim adam edi. Ol qazaq qoghamy arasynda kózge týsuge tyrysqan jeke túlghalar jóninde mәlimetter beru isinde keneske meylinshe әdil bolghan. Ol turaly «Qazaq» gazetinde maqala ja­zylghan. Onda Álihan Petrograd júmysshy jәne soldat deputattary sovetining jiberui­men Býkil­reseylik qúryltay jinalysyna deputat­tyqqa tek sosial-demokrattardyng ókilderin ghana saylaugha ýgitteuge Torghay uezine «missioner» Áliby Jangeldinning kelgenin, biraq onyng búl әreketinen eshtene shyq­paghan­dyghyn aityp, saylau nәtiyjesinde Torghay uezi boyynsha Alash partiyasy - 54978 dauys, al sosial-demokrattardyng bar-joghy 41 dauysqa ghana ie bolghandyghyn jazady. Áliby de óz ainalasyna últqa jany ashy­maytyn­dardy jinay bildi. Sonyng biri Múhamediyar Túnghachin edi. Ol 1917 jylghy tónkeriske deyin úzaq merzim ishinde Orynborda tatar jәne qazaq basy­lymdarynyng senzory bolyp, últ-azattyq ústanymyndaghy qazaq ziyalylaryna qarsy patshalyq biylikke qyzmet jasaghan, taba­nynyng býri joq adam edi.  Al Túrar Rys­qúlov Alashqa qarsy sayasy jazalaudy bastap berdi deu - eshqanday negizi joq jala. Kenes ýkimeti Túrardyng hatynan bú­ryn da Alashordagha qarsy bolatyn. Búl - әnsheyin Túrar Rysqúlovtyng bir jazghan hatyn saudagha salu arqyly úly qayratkerding tarihtaghy ornyn alasartugha degen sauda­gerlik. Biz ýlken túlghalardy bir-birine qarsy qoidy dogharuymyz kerek. Olardyng ómir keshken zamanynan bir ghasyr ótti. Al biz bolsaq, ekeuara kelispeushilikti arzan­datyp, rulyq dengeyde týsindiruge tyry­samyz. Búl - óresizdiktin, kórgensizdikting beynesi.

- Qazaq memleketining qalyptasuyna ólsheusiz enbek etken últ ziyalylarynyng erligi - tausylmas hikaya.  Býginde solar salghan izben egemendigin alghan shaqta olardyn  enbegi qanshalyqty dengeyde úrpaq sanasyna úyalady?  Biz Alash qay­ratkerlerin qalay dәriptep jýrmiz?

- «Alash tuy astynda kýn sóngenshe sónbeymiz, endi Alashty eshkimning qor­ly­ghyna  bermeymiz dep úrandaghan Alash ar­daq­tylarynyng asyl múraty oryndaldy.  Álihan Bókeyhan «Memlekettigi joq halyq - jetim әri jetekshil halyq. Memlekettigi joq halyq - eliktegish halyq» dep aitqan edi. Men songhy kezderi kópshilik ortada Alash­orda qozghalysyn  keybireulerdin  әnsheyin bir top ziyalylardyng qyzmeti, solardyng qozghalysy dep oilaytyndyghyna kózim jet­ti.  Shyn mәninde, «Alash» degen sóz - qazaq­tyng ekinshi aty. XVII-XVIII ghasyrlarda qazaq­tyng eki atauynyng biri Alash bolghan. Kenes iydeologiyasy Alash qozghalysyn ha­lyqtan bólip tastaugha tyrysqan әri әreket etken. Halyqty Alashqa qarsy qoyghan. Búlargha «últshyldar», «burjuaziyanyng qal­dyghy» degen aiyp ta taghylghan. Shyn mә­ninde, búl qazaq últ azattyghy qozghalysy, Qazaq últtyq ýkimeti degen sóz. Biz solay qabyldauymyz kerek. Eger Alash qozghalysy bolmasa, biz kim bolar edik? Biz saharada qoy sonynda qalyp qoyar ma edik degen oy keledi. Olar óz baghdarlamasymen, is-әreketimen bizdi últ dengeyine kóterdi. 1917 jyly jazylghan Alash partiyasynyng bagh­darlamasyn euro­palyq kez kelgen elding jo­basymen salys­tyryp, qatar qoyyp oqugha, qabyldaugha bola­dy. Mynau kórshi halyqtardyng (qyrghyzdar, ózbekter, tý­rikmender, tәjikter) eshqaysysy onday partiya qúru, qozghalys ashu dәrejesine kóterilgen joq. Biraq 1917 jyly Qoqanda Týrkistan avtonomiyasy qúryldy. Degenmen ony qúr­ghandar da Alashtyng arys azamaty Mústafa Shoqay bolyp, ókimetting alghashqy tóraghasy Múhamedjan Tynyshpaev, ishki ister miy­nistri Serikbay Aqaev  boldy. Alashtyq­tardyng dengeyining qanshalyqty bolghan­dyghyn osydan-aq bayqaugha bolady. Taghy bir mәsele - eger Alash qozghalysynyng bagh­darlamasy iske asqan jaghdayda biz kim bolatyn edik? Eger oryndalghanda biz mýldem basqa sapadaghy, basqa dengeydegi últqa ainalatyn edik.  Mysaly, 1917 jyly ózbek aghayyndardyng sany - 3,5 million, qazaqtardyng jan sany 5,5-6 million edi. Býginde ózaghandardyng sany 30 millionnan asyp ketti. Al qazaqtar 10 millionnan endi asyp ýlgerdi. Nege olay boldy? Sebebi biz kenestik reformanyng damu variantymen jýruge mәjbýr boldyq. Fran­suzdyn  úly gumanist ghalymy Ashili-Klod Debussi  «Kez kelgen biylikti baghalaudaghy ól­shemdi sol memlekettegi memleket qúraushy halyqtyng sanynyng ósip nemese kemip ketuinen bayqaugha bolady» degen eken. Mine, 1931-1932  jyldardaghy Jogharghy Kenesting sana­ghyna negiz­delgende qazaq halqy jartysynan aiyryldy. Alash­tyng jenilui - últtyng je­nilui, búl - tragediya, búny moyyn­dauymyz kerek. Áliy­han Bókeyhanovqa  atylghan oq últtyq iydeyagha atylghan oq edi. Al biz býgin sol joghaltqa­nymyzben tabysyp jatyrmyz. Jaqynda Qaraghandy qalasynda alash­ordashylar turaly ýlken jiyn ótti. Sonda bir profes­sordyng aitqandary esime týsip otyr. Álimhan Ermekov (alash­ordashy­lardyng eng sonynan ketken  túyaghy edi) 1960 jyldary aitqan eken: «Últ-azattyq qoz­ghalysy әlemning barlyq elderinde  bolghan. Olardyng túlgha­lary da imperiyalyq kýshter tarapynan qudalaugha  úshyrady. Biraq olar dәl qazaq qayrat­kerleri siyaqty bauday otalghan joq», - deydi. Ony jasaghan kim? Kenestik ýkimet. Ondaghy oiy qazaq halqyn tәueldi, assimiy­lyasiyagha úshyraghan ha­lyqqa, últ mәdeniyetin kóshirme mәdeniyetke ainaldyrmaq bolghan. Qazirgi bizding tútynyp jýrgen kóptegen dýniyelerimiz - orystan, Europadan kelgen kóshirme mә­deniyet. Qúdaygha shýkir, jerge tastalghan dәn ólmeydi eken. Qazaq memleketi qúryldy. Biz әlem elderimen iyq tirese alatyn boldyq. Álem kýrdeli jaghdayda ómir sýrip jatyr. Búl jaghday odan ary kýrdelene bermek. Óitkeni әlemde halyqtar sany qauyrt ósuine baylanysty jer resurstary azayyp kele jatyr. Soghan baylanysty talas jýrui mýmkin.  Sol tireste kýshtilerge shydau ýshin bizde últtyq ruh, joghary mәdeniyet, sapaly bilim boluy kerek. Qazaqiyanyng astyndaghy, ýstindegi barlyq iygilik qazaq mem­leketine qyzmet etui kerek. Álihan Bókey­hannyng «Onyng әrbir týiir tasy әr qazaqtyng ónirine týime bolyp qadaluy kerek» degen danalyghy úrpaq esinen shyqpauy tiyis. Bir sózben aitqanda, qazaq jerining bar  baylyghyn qazaq bolyp qana saqtay alamyz.

- Tól tarihymyzdyng jazyluyna búl kýnde tarihshylardan góri әde­biyetshiler kóptep atsalysyp jýrgen synayly. Onyng dәleli - bizdegi tarihy romandar, qol bastaghan batyrlar turaly ómirbayandyq romandar kóp, ondaghy derekterde birizdilik bar ma?

- Elimizding tarihyn jazuda jazushylar basymdyq tanytyp jýr degenge kelispeymin. Jalpy, tarihty qashanda tarihshylar jazady. Tarih ghylymynda tarihy jad, ghylymy tarih degen eki týrli úghym bar. Eldin, últtyng tarihy ghylymy negizde ja­zyluy kerek. Sonda ghana ol negizdi, dәleldi bolyp shyghady. Sol arqyly últtyng tarih salasyn qalyptastyrugha bolady. Al tarihy jad halyqtyng jadyndaghy tarih negizine basymdyq beredi. Roman jazushylar kóbi­nese tarihy faktilerge qaraghanda halyqtyng jadyndaghy derekterge negizdep, kórkemdik boyau, әdeby obrazdarmen jazady. Halyqqa týsinikti tilmen jetkizip jatady. Múnyng ózi - әdebiyettin, kórkem shygharmanyng erek­sheligi. Qazirgi kezde ghylymy tariyhqa kelsek, ol qazaq tarihynyng eng kýrdeli mәselelerin iygeru jolynda túr. Erte, kóne kezendi alyp qaranyz, qazaq halqynyng etnogenining shyghu negizin ghylymy tarih túrghysynan  antro­polog Orazaq Smaghúlov  aghamyz jazyp jýr. Býgingi qazaqtardyng qanynda bayaghy bizding jerimizde ómir sýrgen, memleket qúrghan, mәdeniyet qalyptastyrghan Saq, Ýisin kezenindegi halyqtardyng qany bar bolyp, solarmen aramyzda tikeley gendik (gene­tikalyq) baylanys bar deydi. Búl, negizinen, zertteu nәtiyjesinde dәleldengen tújyrym. Qúdaygha shýkir, tarihshylar qazaq mem­lekettiliginin, últynyng qalyptasuyna, Tәuelsizdikke baylanysty irgeli enbekterdi 21 jyldyng ishinde kóptep jazyp, zerttedi. Biraq búdan da qarqyndyraq, jemistirek bolghany jaqsy bolar edi. Qalay bolghanda da tarihty qorytu prosesi kәsiby tariyh­shylar tarapynan  jýrip jatyr. Ári solay bolyp qala berui tiyis. Ony joqqa shygharugha bolmaydy. Al endi jazu­shylar kórkem shygharmalarynda ghylymy enbekterge sýiengeni dúrys bolar edi. Áriyne, halyq arasynda saqtalghan (tarihy jad) derek­terge negizdeudi teristeuge bolmaydy, halyqtyng jadyndaghy tarih ta kerek. Áytse de  romanister әr uaqytta da ghylymy tariyh­ty esinde tútsa degen tilek qana. Sonda ghana ghylym men kórkem shygharmanyng arasyndaghy tabighy baylanys kelisti ýilesim tabady dep oilaymyn. Onsyz tarihy qatelikterge jol berip aluymyz mýmkin. Al bizde qazir etek alyp bara jatqany - regiondyq masshtabtaghy batyr­lar turaly kórkem shygharmalar kóptep jazylyp jatyr, tarihty qorytudyng joldary men әreketteri bolghandyqtan, mýmkin, ol da kerek shyghar. Qalay bolghanda da jazushylar enbekterin halyqtyng tabighi, tarihy arnasynda jazsa jaqsy bolar edi.

- Tarihtan shertken, taghylymy tereng syr-súhbatynyzgha raqmet.

Alashqa aitar datym...

Jalpy, ghalymnyng soqpaghy kýrdeli, ol tegis, kedergisiz jol emes. Ásirese qazaq tarihyndaghy kýrdeli taqyryptargha qalam tartu tarihshygha jenil soqpasy anyq. Onda ghalym әrqily ústanymdargha betpe-bet keledi. Áriyne, sizding tarih jazudaghy ústanymynyz qoghamdaghy jalpygha birdey únay qoymasy dausyz. Biraq bir nәrseni este saqtaghan abzal. Ol tarihshynyng mindeti - shynayy tarih jazugha talpynu. Faktilik negizi bar tújyrymdar jasaugha tyrysu kerek.  Bizding memlekettiligimiz kýrdeli kezendegi damu jaghdayynda ómir sýrip jatyr. Sonday jaghdayda biz әrqashan tarihty últtyq sana, últtyq qúndylyqtar túrghysynda jazuymyz kerek. Bizder qazir rulyq, aimaqtyq túrghydan oy qorytudan ótip kettik. Ony artta qaldyruymyz kerek. Onday ústanymnyng bolashaghy búlynghyr. Adamzattyq, memlekettik dengeyde taldaular jasauymyz, sonyng ayasynda halqymyzdyng ómirin týsindiruge tyrysuymyz kerek.

Avtor: Núrshat TÓKEN

"Alash ainasy" gazeti