- مامبەت اعا، ۇلت ازاتتىعى مەن تاۋەلسiزدiگi ءۇشiن كۇرەستە قازاقتا قان­شاما ۇلى وقيعا بولدى. بۇگiندە كەي­بiرەۋلەر ەلدەگi 100-دەن استام ۇلىستىڭ مۇددەسiنە سىزات تۇسiرمەس ءۇشiن مەكتەپ باعدار­لا­ماسىنان  كەي­بiر تاريحي وقيعا­لاردى (التىن ورداداعى توقتامىستىڭ ءماس­كەۋدi شابۋى، قوقان حاندىعىنىڭ سىر بويىن­داعى قازاقتاردى باسىپ الىپ، قۇلدىقتا ۇستاۋى) الىپ تاستاۋ تۋرالى ۇسىنىستار ايتۋدا. سوندا بiز ۇلتتار ىنتىماعىن ساقتايمىز دەپ تاريحي شىندىقتى جوققا شىعارۋىمىز كەرەك پە؟

- مامبەت اعا، ۇلت ازاتتىعى مەن تاۋەلسiزدiگi ءۇشiن كۇرەستە قازاقتا قان­شاما ۇلى وقيعا بولدى. بۇگiندە كەي­بiرەۋلەر ەلدەگi 100-دەن استام ۇلىستىڭ مۇددەسiنە سىزات تۇسiرمەس ءۇشiن مەكتەپ باعدار­لا­ماسىنان  كەي­بiر تاريحي وقيعا­لاردى (التىن ورداداعى توقتامىستىڭ ءماس­كەۋدi شابۋى، قوقان حاندىعىنىڭ سىر بويىن­داعى قازاقتاردى باسىپ الىپ، قۇلدىقتا ۇستاۋى) الىپ تاستاۋ تۋرالى ۇسىنىستار ايتۋدا. سوندا بiز ۇلتتار ىنتىماعىن ساقتايمىز دەپ تاريحي شىندىقتى جوققا شىعارۋىمىز كەرەك پە؟

- كەز كەلگەن ەلدiڭ تاريحىندا ءارتۇرلi وقيعالار بولعان جانە الداعى ۋاقىتتاردا دا بولا بەرمەك. سول وقيعالاردى دۇرىس بايان­داۋ ءۇشiن، ارينە، كاسiبي دەڭگەي قاجەت. بايانداۋ ناقتى فاكتiلەرگە سۇيەنۋi كە­رەك. سوندا عانا شىنايى ۇستانىم قالىپ­تاسادى. ال حIح عاسىرداعى جەر اۋماعى ءۇشiن تالاستا قازاقياعا كوز الارتقاندار از بولمادى. رەسەيدەن بولەك قوقان حاندىعى بiزدiڭ وڭتۇستiك-شىعىس ءوڭiرiمiزدi وزiنە قوسىپ الۋعا تىرىستى. ءارi بەلگiلi دەڭگەيدە ماقساتىنا جەتتi. وزبەكستاندا جارىق كورگەن وقۋلىقتاردا مىناداي پiكiر ايتىلادى: «قازاقستاننىڭ وڭتۇستiك-شىعىسى كەزiندە قوقان حاندىعىنىڭ قۇرامىندا بولدى. ال كەيiننەن رەسەي قارۋلى كۇشكە سۇيەنiپ، بۇل ءوڭiردi قوقاندىقتاردان تارتىپ الدى. سول كۇرەستە قازاق بايلارى رەسەي وكiمەتiنە جاقىنداۋ بولدى». بۇل، ارينە، وزبەك تاريح­شىلارىنىڭ ۇستانىمى. بiراق ولار مىنانى ايتقان جوق: شىندىعىنا كەلگەندە، قوقان حاندىعىنىڭ ۇستەمدiگi وتە قاتال بولدى. ولاردىڭ قازاق ەلiنە جاساعان قياناتى بەلگiلi. سوندىقتان قوقان حاندىعىنا قارسى كۇرەس از بولعان جوق. وڭتۇستiكتiڭ وزiنەن سۇرانشى، ساۋرىق، جانقوجا، نۇرمۇحاممەت باتىرلار تەبiنگiدەي جەر ءۇشiن تەلiم بولعان جۇرتىنىڭ تەڭدiگi جولىندا قان كەشتi.  سىر بويى ءۇشiن بۇحارباي باتىر دا قوقان حاندىعىنا قارسى كۇرەستi.  بۇل - تاريحي دەرەك. ال ونى نەگە جوق­قا شىعارامىز؟ حا­لىق ءوز مەكەنiنiڭ تۇتاستىعى، تاۋەلسiزدiگi ءۇشiن ءوز ەركiمەن ەشكiمنiڭ كومە­گiنسiز كۇرەسكە شىقتى. سوندىقتان بiز ونى سول شىندىق دەڭگەيiندە كورسەتۋiمiز كەرەك. ايتپەسە تاريح بۇرمالاۋعا ۇشىرايدى. مى­سالى، ورىس باسقىنشىلىعى، الدە قوقان، قى­تاي باس­قىن­شىلىعى بولا ما - بiز ونى اشىق ايتۋىمىز كەرەك. بايقاپ وتىرعا­نى­مىزداي، ۇلتتىق تاريحتا بولعان اگرەسسيالىق ساياساتتى كورسەتۋ ۇلتشىلدىققا جاتپايدى. قايتا سول تاريحي شىندىق ارقىلى حالىق­تىڭ تاريحي ساناسىن، تانىمىن جولعا قويۋى­مىز كەرەك. ماسەلە، وزiمiزدiڭ كەرەمەت­تiگiمiزدi, ەرەكشە ۇلت ءارi حالىق ەكەندiگiمiزدi كورسەتۋ ەمەس. ولاي ءتۇسiنۋ - جاڭساقتىق. تاريحي تۇرعى­دان العاندا، بiز قورعانىستا بولعان ۇلتپىز. سول قيلى زاماندا-اق ناي­زامىزدىڭ ۇشىنا ۇكi تاعىپ، «دوستاسقانعا قۇشاعى اشىق تۋىستاي، ال قاستاسقانعا قيىپ تۇسەر قىلىش­تاي» جاعدايدا ءومiر سۇرۋگە تۋرا كەلدi. سەبەبi بiزدiڭ تەر­ريتوريامىز ۇلان-بايتاق بولاتىن. ونىڭ استى-ءۇستi تولعان بايلىق دەگەندەي... سوندىق­تان اتامىز قازاق­تىڭ بار ماقساتى ءوز جەرiنiڭ بەرەكەسiن بولاشاق ۇرپاققا قالدىرۋ، باقىتتى ءومiرiن قامتاماسىز ەتۋ بولدى. تاريحتى وسى تۇرعىدان ءتۇسىنۋ كەرەك دەپ وي­لايمىن.

- ءار زاماندا قوعامدى العا ءسۇي­رەيتiن بiر جەتەكشi توپتىڭ ءومiر سۇرەتiنi بەلگiلi. وعان ۇلت ازاتتىعى، مەملەكەتتiگi جولىن­داعى كۇرەستەر دالەل. سونداي العا باسار توپتان جاساقتالعان قازاق ۇلتتىق ساياسي  ەليتاسىنىڭ قالىپتاسۋ ءۇردىسى قالاي ءجۇردi?

- ەليتانىڭ ءتۇر-ءتۇرi بار. سونىڭ iشiندە ەلدi باسقارۋشى توپتىڭ ەليتاسى  ساياسي ەليتا بولىپ ەسەپتەلەدi. ول - مىڭداعان جىل بويى قالىپتاساتىن وتە نازiك دۇنيە. ولاردىڭ وزiندiك ۇستانىمى، مادەنيەتi بولادى. ءارi بiرنەشە بۋىننىڭ الماسۋى ناتيجەسiندە تولىسىپ، كەمەلiنە كەلگەن شاق­تا قالىپ­تاسادى. ۇلتتىق كۇرەس ءناتي­جەسiندە تولىعادى. مىسالى، فرانتسيانى الايىق، ورىستار «فرانتسياسىز ەۋروپا جوق» دەپ ايتادى. بۇل - تەگiن ايتىلعان اڭگiمە ەمەس. سونداي مىقتى ەل بولۋىنىڭ نەگiزi نەدە؟ ارينە، ونىڭ باسىندا مەملەكەتتi قالىپ­تاستىرعان  فرانتسۋز ۇلتى ەليتاسىنىڭ تۇر­عان­دىعىنىڭ ارقاسىندا. تاعى بiر نارسەنi ايتا كەتكەن ءجون، كەزiندە پاتشالىق رەسەي دۋماسىنىڭ ءتورت شاقىرىلىمى بولىپ، سونىڭ ەكەۋiندە قازاق دەپۋتاتتارى ساي­لاندى. ال سولار رەسەي پارلامەنتiندە سويلەگەن شاق­تا پارلامەنت ءۇيiنiڭ قابىر­عاسىن قاقى­راتىپ جiبەرە جازداعان ەكەن. ءاليحان بوكەيحان «بiرiنشi جانە ەكiنشi مەملەكەتتiك دۋماعا سايلانعان قازاق دە­پۋتاتتارى اگرارلىق جەر ماسەلەسiن قوزعادى. Iشكi رەسەيدەن قازاق جەرiنە كوشۋدi توق­تاتىڭدار» دەيدi. تiپتi ورىستىڭ كەيبiر دەپۋ­تاتتارى قولداپ قول قويىپ، كادەتتەر پار­تياسى قازاق دەپۋتاتتارى جاقتا بولدى. 1919 جىلى تۇرار رىسقۇلۇلى مۇسىلمان بيۋروسىن ۇيىمداستىرعان ەكەن. ونداعى ەڭ بەلسەندi توپتار ءازىربايجان، تاتار، قازاقتار ەدi. سول ەكi رەتكi دۋما وتىرىسىندا ەڭ وزەكتi ماسەلە قازاقتىڭ جەر ماسەلەسi بولدى. سوندا ورىس­تىڭ دەپۋتاتتارى «نەتكەن سو­راقى­لىق؟ بۇل ورىستىڭ دۋماسى ما؟ جوق، الدە بۇراتانا قىرعىزدىڭ (قازاقتار) دۋماسى ما؟ قىرعىزدىڭ جەرiنەن باسقا تالقىلايتىن ماسەلە جوق پا؟ بiز نەگە قايتا-قايتا وسىعان ورالا بەرەمiز» دەپ اشۋلانعان ەكەن. بۇل نەنi تۇسiندiرەدi? وزدەرiنەن نەشە ەسە كۇشتi رەسەي دۋماسىندا وتىرسا دا، باسىبايلى ەلدiڭ وكiلدەرi بولا تۇرسا دا،  شىندىقتى تايسال­ماي ايتاتىن قازاق دە­پۋتاتتارىنىڭ كۇشتi ەكەندiگiن كورسەتتى. سول كەزدە ءاليحان بوكەيحاندى ورىستىڭ اتاق­تى قايراتكەرi كەرەنسكي مويىنداعان.  رەسەي كادەتتەر پارتياسى ورتا­لىق كوميتەتiنiڭ ەڭ بەدەلدi مۇشەسi بولعان. 1916 جىلى ورتا­لىق ازيادا ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسi بولعان كەزدە ءاليحان بوكەيحان وعان حات جازادى. «مەنiڭ سiزگە ءوتiنiشiم بار. ورتالىق ازيا­داعى كوتەرiلiس تۋرالى شىنايى زەرتتەۋ جۇمىسىن ءجۇر­گiزسەڭiز. سونى مەم­لەكەتتiك كەڭەستە ايتساڭىز، بiزدiڭ حالقىمىز ءۇشiن شىندىقتى، ادiلەت­تiلiكتi جەتكiزسەڭiز» دەيدi. سوندا فينليان­ديادا بiر بۇيرەگiنە وتا جاساتىپ، ەمدەلiپ جاتقان كەرەنسكي  ءاليحاننىڭ ءوتiنiشiن جەردە قال­دىرماي تاشكەنتكە كەلiپ، ورتالىق ازيانى ارالاپ، ۇلكەن بايانداما جاساپ، پارلامەنتكە حابار­لاپ، ءوتiنiشiنiڭ ورىندال­عاندىعى تۋرالى  اليحانعا جەدەلحات سالادى. مiنە، الاش­تىڭ شىن قامىن جەگەن اسىل ۇلى ءاليحان وسىنداي تەگەۋرiندi قايراتكەر بول­عان. وكiنiشكە قاراي، ستالين كەڭەستiك قۇرامداعى قاي ۇلتتىڭ زيالىلارىنىڭ شىن مىقتىلىعىن بايقاپ وتىرعان. بيلiككە كەلە سالىسىمەن ونىڭ قىرىنا بiرiنشi iلiككەن الاش زيالىلارى بولدى. 1926 جىلى تاتار ۇلتشىلى مiرسايت سۇلتانعاليەۆتىڭ iسi قارالادى. سوندا تۇرار رىسقۇلوۆ سويلەيدi, اراسىندا ستالين ەسكەرتۋ جاسايمىن دەپ  تۇراردىڭ تويتارىسىنا ۇشى­رايدى. مiنە، قازاقتىڭ سول كەزدەگi ساياسي ەليتاسىنىڭ مىقتىلىعىن قاراڭىز. بiراق سول بiرiنشi بۋىن زيالىلار تۇگەل قۋعىن-سۇرگiن قۇربانى بولدى. ەكiنشi بۋىن باسقارۋشى توپ كەڭەس ۇكiمەتiن مويىنداعان، كوممۋنيستiك بيلەتتi قالتاسىنا سالعاندار دا ساياسي جازالاۋدا اتىلىپ كەتتi.  كەڭەس ۇكiمەتi قازاق باسقارۋشى توبىنىڭ اراسىندا ءداستۇر قالىپتاستىرۋىنا كەدەرگi جاسادى. ولاردىڭ ەركiن سويلەۋiنە، ويلاۋىنا جول بەرمەي، قۋدالاۋعا ۇشىراتتى. ونداعى ايىپتاۋلارى  بiرەۋ-اق - «قازاق ۇلتشىلدارى». سوناۋ پاتشا وكiمەتi تۇسىنان باستالعان بۇل «كوشپەلى» جالا  كەشەگi دiن­مۇحامەد قوناەۆقا دەيiن ۇلتى­مىزدىڭ سوڭىنان ەرiپ كەلدi.

- زيالىلار اراسىنداعى پiكiر قاي­شىلىعى قاي قوعامدا دا بار سەكiلدi. ءاليحان بوكەيحان مەن مۇستافا شوقاي­دىڭ، سۇلتانبەك قوجانوۆ پەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ۇستانىم ايىرما­شىلىعى كەي تۇستاردا تۇرلiشە ايتىلىپ قالادى. بۇل تۋرالى اشىق ويىڭىزدى بiلسەك...

- ءاليحان بوكەيحان مەن مۇستافا شوقايدىڭ اراسىندا قايشىلىق بولعان ەمەس. بiرەۋلەر «مۇستافا - تۇركiس­تان اۆتونومياسىن، ءاليحان ۇلتتىق وكi­مەتتiڭ قۇرۋشىسى بولامىز دەپ الاسۇر­دى» دەيدi. ارينە، ەكەۋiنiڭ ۇستانىمىندا ايىر­ماشىلىق بار ەكەنi راس. ءاليحاننىڭ ۇستانى­مى - ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ. ول «بiز وسى جول ارقىلى عانا ءوزiمiزدiڭ جوعىمىزدى تۇگەندەي الامىز» دەدi. شوقاي­دىڭ يدەياسىنىڭ نەگiزiندە تۇركiس­تان حالىق­تارى­نىڭ كۇشiن بiرiكتiرۋ، ەكونو­ميكالىق قۋاتىن قالىپ­تاستىرۋ ارقىلى ولاردىڭ ءوزارا دiن، دiل، تiل جاقىندىعىن دۇ­رىس پايدالانىپ، ورتالىق تۇركiستان وڭiرiندە مىقتى، قۋاتتى مەملەكەت قۇرۋعا بولادى دەدi. ءارi سونىسىندا قالدى. ونىڭ كوزقاراسى وتە اۋقىمدى، جوققا شىعارۋعا بولمايتىن ۇستانىم ەدi. حح عاسىردىڭ باسىندا  «قازاقتار ءوزiنiڭ ۇلتتىق مەملەكەتiن قۇرماسا، قازاق جەرiن ساقتاي المايدى» دەگەن ءاليحان بوكەيحان باعىتى بەلگiلi دارەجەدە ءوزiن-ءوزi اقتايتىن ۇستانىم بولدى. بiز ولاردىڭ پiكiرiن بiر-بiرiنە قارسى قويماي، ايىرما­شىلىقتارىن سالىستىرا وتىرىپ، ورتاق مۇددە بولعاندىعىن ايتۋىمىز كەرەك. مۇستافا شوقاي كەزiندە الاشوردا وكiمەتi­نiڭ دە مۇشەسi بولدى. تۇركiستان اۆتونو­مياسىن دا باسقاردى. بۇلاردىڭ ارەكەتتەرi حالىقتىڭ ازاتتىعىن، تۇتاستىعىن ساقتاۋ، حالىققا جاعىمدى  دامۋ باعىتى مەن ۇستا­نىمداردى انىقتاۋ بولدى. سول تۇستا زامان قۇبىلمالى بولدى. ولار كۇردەلi زاماننىڭ كۇردەلi تۇلعالارى. ولاردى تەك قانا بiر قالىپقا سالۋعا تىرىسۋدىڭ قاجەتi جوق. تاريح قالاي بولسا، سولاي كورسەتكەنiمiز دۇرىس. سۇلتانبەك قوجانوۆ پەن تۇرار رىس­قۇلوۆتىڭ اراسىندا بiتiسپەس جاۋلىق بار دەپ ويلامايمىن. ول ەكەۋi مەملەكەت قاي­راتكەرi دارەجەسiنە كوتەرiلگەن iرi تۇلعالار بولىپ، ورتاق مۇددەگە جۇمىس iستەدi. ۇلتتى جاڭا ساپاعا كوتەرۋ، تەڭدiگiن، تاۋەلسiزدiگiن ساقتاۋ تۇرعىسىندا تۇرلiشە جولدى تاڭدادى. تۇپتەپ كەلگەندە، ەكەۋiنiڭ مەملەكەت قۇرۋ، مەملەكەت دامىتۋ iسiندە   ايىرماشىلىق جوق. ال بiراق ولار دا پەندە عوي، پەندەلiك كەمشiلiكتەرiن زامان كونتەكسiنە بايلانىستى قاراپ، سول تۇرعىدا تۇسiنسەك جارار ەدi. ارينە، يمپەريا قۇرامىندا بولعان ۇلت­تاردىڭ ءومiرi جەڭiل-جەلپi دۇنيە ەمەس. سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ مىناداي ءسوزi بار: «بiزدiڭ جەلكەمiزدە دا­ماكولوۆ ايبالتاسى ءتونiپ تۇر». ۇلت قايرات­كەرلەرiنiڭ كۇردەلi جاعدايدا جۇمىس iستەۋiنە، زامان اعىمىنا بەيiمدەلۋىنە تۋرا كەلدi. يمپەريالىق ۇكiمەت­تiڭ ساياساتىمەن ەسەپتەسۋگە تۋرا كەلدi. بiراق ەكەۋiنiڭ ارا­سىندا كەلiس­پەۋشiلiكتiڭ بولعانى شىندىق. دەسە دە ونى بادىرايتىپ كورسەتiپ، ودان ءتۇرلi مۇددەلەر iزدەۋدiڭ كەرەگi جوق. كەيبiر زيالى قاۋىم اراسىندا ءسوز بولىپ جۇرگەن تۇرار رىسقۇلوۆ الاشورداشىلارعا وپاسىزدىق جاسادى دەگەنi - ەشقانداي نەگiزi جوق پiكiر. ماسەلە مىنادا - الاش قوزعا­لىسىنا، الاش قايراتكەرلەرiنە 1923-1924 جىلداردان بۇرىن 1917 جىلعا دەيiنگi كەزەڭدە دە پاتشالىق بيلiك سەپەرا­تيستەر رەتiندە قارادى. سونداي ۇستانىمداعى ادامداردىڭ قاتارىندا ستالين دە بولدى. قازاق زيالىلارىنا ۇلت­شىلدار رەتiندە، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋشى­لار رەتiندە قارادى. الاش زيالىلارىن قازان توڭكەرi­سiنەن بۇرىن پاتشا ۇكiمەتi, ودان كەيiن كەڭەس ۇكiمەتi قۋدالادى. الاشتىڭ ايماڭ­داي ۇلى ءاليحان بوكەيحانوۆتى 1908 جىلى ساماراعا جەر اۋدارىپ، 1917 جىلعا دەيiن ەلگە كە­لۋiنە شەكتەۋ جاسادى. 1922 جىلى سەمەي­دەن (الاش­وردا استاناسى) ۇستاپ الىپ كەتiپ، ماسكەۋدە بiر بولمەلi پاتەر بەرiپ، سوندا ۇستادى. 1937 جىلعا دەيiن قازاق­ستانعا كەلۋگە قۇقىعى بولمادى.  ستالين 1917 جىل­دان باستاپ الاش زيالىلارىنا «ۇلتشىل­دار»، «جاپون تىڭ­شىلارى» دەگەن ويدان قۇراس­تىرىلعان ساندىراق نەگiزiندە قارادى. ولاردى شەتتەتiپ، بيلiككە جi­بەرمەي، الاستاپ وتىردى. 1918-1919 جىلداردان باستاپ ستالين بيلiككە كiمدەردi تارتتى؟  ارينە، ۇلت-ازاتتىق قوزعا­لىسىنا قارسى ادامداردى باۋىرىنا باستى. مۇندا الدىمەن كوزگە تۇسكەنi - ءالiبي جانگەلدين. 1917 جىلعا دەيiن قازاق قوعا­مىندا بەلگiلi بiر قىزمەتiمەن تانىلماعان، بەيمالiم ادام ەدi. ول قازاق قوعامى اراسىندا كوزگە تۇسۋگە تىرىسقان جەكە تۇلعالار جونiندە مالiمەتتەر بەرۋ iسiندە كەڭەسكە مەيلiنشە ءادiل بولعان. ول تۋرالى «قازاق» گازەتiندە ماقالا جا­زىلعان. وندا ءاليحان پەتروگراد جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارى سوۆەتiنiڭ جiبەرۋi­مەن بۇكiل­رەسەيلiك قۇرىلتاي جينالىسىنا دەپۋتات­تىققا تەك سوتسيال-دەموكراتتاردىڭ وكiلدەرiن عانا سايلاۋعا ۇگiتتەۋگە تورعاي ۋەزiنە «ميسسيونەر» ءالiبي جانگەلديننiڭ كەلگەنiن، بiراق ونىڭ بۇل ارەكەتiنەن ەشتەڭە شىق­پاعان­دىعىن ايتىپ، سايلاۋ ناتيجەسiندە تورعاي ۋەزi بويىنشا الاش پارتياسى - 54978 داۋىس، ال سوتسيال-دەموكراتتاردىڭ بار-جوعى 41 داۋىسقا عانا يە بولعاندىعىن جازادى. ءالiبي دە ءوز اينالاسىنا ۇلتقا جانى اشى­مايتىن­داردى جيناي بiلدi. سونىڭ بiرi مۇحامەديار تۇنعاچين ەدi. ول 1917 جىلعى توڭكەرiسكە دەيiن ۇزاق مەرزiم iشiندە ورىنبوردا تاتار جانە قازاق باسى­لىمدارىنىڭ تسەنزورى بولىپ، ۇلت-ازاتتىق ۇستانىمىنداعى قازاق زيالىلارىنا قارسى پاتشالىق بيلiككە قىزمەت جاساعان، تابا­نىنىڭ ءبۇرi جوق ادام ەدi.  ال تۇرار رىس­قۇلوۆ الاشقا قارسى ساياسي جازالاۋدى باستاپ بەردi دەۋ - ەشقانداي نەگiزi جوق جالا. كەڭەس ۇكiمەتi تۇراردىڭ حاتىنان بۇ­رىن دا الاشورداعا قارسى بولاتىن. بۇل - انشەيiن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ بiر جازعان حاتىن ساۋداعا سالۋ ارقىلى ۇلى قايراتكەردiڭ تاريحتاعى ورنىن الاسارتۋعا دەگەن ساۋدا­گەرلiك. بiز ۇلكەن تۇلعالاردى بiر-بiرiنە قارسى قويۋدى دوعارۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ ءومiر كەشكەن زامانىنان بiر عاسىر ءوتتi. ال بiز بولساق، ەكەۋارا كەلiسپەۋشiلiكتi ارزان­داتىپ، رۋلىق دەڭگەيدە تۇسiندiرۋگە تىرى­سامىز. بۇل - ورەسiزدiكتiڭ، كورگەنسiزدiكتiڭ بەينەسi.

- قازاق مەملەكەتiنiڭ قالىپتاسۋىنا ولشەۋسiز ەڭبەك ەتكەن ۇلت زيالىلارىنىڭ ەرلiگi - تاۋسىلماس حيكايا.  بۇگiندە سولار سالعان iزبەن ەگەمەندiگiن العان شاقتا ولاردىڭ  ەڭبەگi قانشالىقتى دەڭگەيدە ۇرپاق ساناسىنا ۇيالادى؟  بiز الاش قاي­راتكەرلەرiن قالاي دارiپتەپ ءجۇرمiز؟

- «الاش تۋى استىندا كۇن سونگەنشە سونبەيمiز، ەندi الاشتى ەشكiمنiڭ قور­لى­عىنا  بەرمەيمiز دەپ ۇرانداعان الاش ار­داق­تىلارىنىڭ اسىل مۇراتى ورىندالدى.  ءاليحان بوكەيحان «مەملەكەتتiگi جوق حالىق - جەتiم ءارi جەتەكشiل حالىق. مەملەكەتتiگi جوق حالىق - ەلiكتەگiش حالىق» دەپ ايتقان ەدi. مەن سوڭعى كەزدەرi كوپشiلiك ورتادا الاش­وردا قوزعالىسىن  كەيبiرەۋلەردiڭ  انشەيiن بiر توپ زيالىلاردىڭ قىزمەتi, سولاردىڭ قوزعالىسى دەپ ويلايتىندىعىنا كوزiم جەت­تi.  شىن مانiندە، «الاش» دەگەن ءسوز - قازاق­تىڭ ەكiنشi اتى. XVII-XVIII عاسىرلاردا قازاق­تىڭ ەكi اتاۋىنىڭ بiرi الاش بولعان. كەڭەس يدەولوگياسى الاش قوزعالىسىن حا­لىقتان ءبولiپ تاستاۋعا تىرىسقان ءارi ارەكەت ەتكەن. حالىقتى الاشقا قارسى قويعان. بۇلارعا «ۇلتشىلدار»، «بۋرجۋازيانىڭ قال­دىعى» دەگەن ايىپ تا تاعىلعان. شىن ءما­نiندە، بۇل قازاق ۇلت ازاتتىعى قوزعالىسى، قازاق ۇلتتىق ۇكiمەتi دەگەن ءسوز. بiز سولاي قابىلداۋىمىز كەرەك. ەگەر الاش قوزعالىسى بولماسا، بiز كiم بولار ەدiك؟ بiز ساحارادا قوي سوڭىندا قالىپ قويار ما ەدiك دەگەن وي كەلەدi. ولار ءوز باعدارلاماسىمەن، iس-ارەكەتiمەن بiزدi ۇلت دەڭگەيiنە كوتەردi. 1917 جىلى جازىلعان الاش پارتياسىنىڭ باع­دارلاماسىن ەۋرو­پالىق كەز كەلگەن ەلدiڭ جو­باسىمەن سالىس­تىرىپ، قاتار قويىپ وقۋعا، قابىلداۋعا بولا­دى. مىناۋ كورشi حالىقتاردىڭ (قىرعىزدار، وزبەكتەر، ءتۇ­رiكمەندەر، تاجiكتەر) ەشقايسىسى ونداي پارتيا قۇرۋ، قوزعالىس اشۋ دارەجەسiنە كوتەرiلگەن جوق. بiراق 1917 جىلى قوقاندا تۇركiستان اۆتونومياسى قۇرىلدى. دەگەنمەن ونى قۇر­عاندار دا الاشتىڭ ارىس ازاماتى مۇستافا شوقاي بولىپ، وكiمەتتiڭ العاشقى توراعاسى مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ، ىشكi iستەر مي­نيسترi سەرiكباي اقاەۆ  بولدى. الاشتىق­تاردىڭ دەڭگەيiنiڭ قانشالىقتى بولعان­دىعىن وسىدان-اق بايقاۋعا بولادى. تاعى بiر ماسەلە - ەگەر الاش قوزعالىسىنىڭ باع­دارلاماسى iسكە اسقان جاعدايدا بiز كiم بولاتىن ەدiك؟ ەگەر ورىندالعاندا بiز مۇلدەم باسقا ساپاداعى، باسقا دەڭگەيدەگi ۇلتقا اينالاتىن ەدiك.  مىسالى، 1917 جىلى وزبەك اعايىنداردىڭ سانى - 3,5 ميلليون، قازاقتاردىڭ جان سانى 5,5-6 ميلليون ەدi. بۇگiندە وزاعاڭداردىڭ سانى 30 ميلليوننان اسىپ كەتتi. ال قازاقتار 10 ميلليوننان ەندi اسىپ ۇلگەردi. نەگە ولاي بولدى؟ سەبەبi بiز كەڭەستiك رەفورمانىڭ دامۋ ۆاريانتىمەن جۇرۋگە ءماجبۇر بولدىق. فران­تسۋزدىڭ  ۇلى گۋمانيست عالىمى اشيل-كلود دەبيۋسسي  «كەز كەلگەن بيلiكتi باعالاۋداعى ءول­شەمدى سول مەملەكەتتەگi مەملەكەت قۇراۋشى حالىقتىڭ سانىنىڭ ءوسiپ نەمەسە كەمiپ كەتۋiنەن بايقاۋعا بولادى» دەگەن ەكەن. مiنە، 1931-1932  جىلدارداعى جوعارعى كەڭەستiڭ سانا­عىنا نەگiز­دەلگەندە قازاق حالقى جارتىسىنان ايىرىلدى. الاش­تىڭ جەڭiلۋi - ۇلتتىڭ جە­ڭiلۋi, بۇل - تراگەديا، بۇنى مويىن­داۋىمىز كەرەك. ءالي­حان بوكەيحانوۆقا  اتىلعان وق ۇلتتىق يدەياعا اتىلعان وق ەدi. ال بiز بۇگiن سول جوعالتقا­نىمىزبەن تابىسىپ جاتىرمىز. جاقىندا قاراعاندى قالاسىندا الاش­ورداشىلار تۋرالى ۇلكەن جيىن ءوتتi. سوندا بiر پروفەس­سوردىڭ ايتقاندارى ەسiمە ءتۇسiپ وتىر. ءالiمحان ەرمەكوۆ (الاش­ورداشى­لاردىڭ ەڭ سوڭىنان كەتكەن  تۇياعى ەدi) 1960 جىلدارى ايتقان ەكەن: «ۇلت-ازاتتىق قوز­عالىسى الەمنiڭ بارلىق ەلدەرiندە  بولعان. ولاردىڭ تۇلعا­لارى دا يمپەريالىق كۇشتەر تاراپىنان قۋدالاۋعا  ۇشىرادى. بiراق ولار ءدال قازاق قايرات­كەرلەرi سياقتى باۋداي وتالعان جوق»، - دەيدi. ونى جاساعان كiم؟ كەڭەستiك ۇكiمەت. ونداعى ويى قازاق حالقىن تاۋەلدi, اسسيمي­لياتسياعا ۇشىراعان حا­لىققا، ۇلت مادەنيەتiن كوشiرمە مادەنيەتكە اينالدىرماق بولعان. قازiرگi بiزدiڭ تۇتىنىپ جۇرگەن كوپتەگەن دۇنيەلەرiمiز - ورىستان، ەۋروپادان كەلگەن كوشiرمە ءما­دەنيەت. قۇدايعا شۇكiر، جەرگە تاستالعان ءدان ولمەيدi ەكەن. قازاق مەملەكەتi قۇرىلدى. بiز الەم ەلدەرiمەن يىق تiرەسە الاتىن بولدىق. الەم كۇردەلi جاعدايدا ءومiر ءسۇرiپ جاتىر. بۇل جاعداي ودان ارى كۇردەلەنە بەرمەك. ويتكەنi الەمدە حالىقتار سانى قاۋىرت وسۋiنە بايلانىستى جەر رەسۋرستارى ازايىپ كەلە جاتىر. سوعان بايلانىستى تالاس ءجۇرۋi مۇمكiن.  سول تiرەستە كۇشتiلەرگە شىداۋ ءۇشiن بiزدە ۇلتتىق رۋح، جوعارى مادەنيەت، ساپالى بiلiم بولۋى كەرەك. قازاقيانىڭ استىنداعى، ۇستiندەگi بارلىق يگiلiك قازاق مەم­لەكەتiنە قىزمەت ەتۋi كەرەك. ءاليحان بوكەي­حاننىڭ «ونىڭ ءاربiر ءتۇيiر تاسى ءار قازاقتىڭ وڭiرiنە تۇيمە بولىپ قادالۋى كەرەك» دەگەن دانالىعى ۇرپاق ەسiنەن شىقپاۋى تيiس. بiر سوزبەن ايتقاندا، قازاق جەرiنiڭ بار  بايلىعىن قازاق بولىپ قانا ساقتاي الامىز.

- ءتول تاريحىمىزدىڭ جازىلۋىنا بۇل كۇندە تاريحشىلاردان گورi ادە­بيەتشiلەر كوپتەپ اتسالىسىپ جۇرگەن سىڭايلى. ونىڭ دالەلi - بiزدەگi تاريحي روماندار، قول باستاعان باتىرلار تۋرالى ومiرباياندىق روماندار كوپ، ونداعى دەرەكتەردە بiرiزدiلiك بار ما؟

- ەلiمiزدiڭ تاريحىن جازۋدا جازۋشىلار باسىمدىق تانىتىپ ءجۇر دەگەنگە كەلiسپەيمiن. جالپى، تاريحتى قاشاندا تاريحشىلار جازادى. تاريح عىلىمىندا تاريحي جاد، عىلىمي تاريح دەگەن ەكi ءتۇرلi ۇعىم بار. ەلدiڭ، ۇلتتىڭ تاريحى عىلىمي نەگiزدە جا­زىلۋى كەرەك. سوندا عانا ول نەگiزدi, دالەلدi بولىپ شىعادى. سول ارقىلى ۇلتتىڭ تاريح سالاسىن قالىپتاستىرۋعا بولادى. ال تاريحي جاد حالىقتىڭ جادىنداعى تاريح نەگiزiنە باسىمدىق بەرەدi. رومان جازۋشىلار كوبi­نەسە تاريحي فاكتiلەرگە قاراعاندا حالىقتىڭ جادىنداعى دەرەكتەرگە نەگiزدەپ، كوركەمدiك بوياۋ، ادەبي وبرازدارمەن جازادى. حالىققا تۇسiنiكتi تiلمەن جەتكiزiپ جاتادى. مۇنىڭ ءوزi - ادەبيەتتiڭ، كوركەم شىعارمانىڭ ەرەك­شەلiگi. قازiرگi كەزدە عىلىمي تاريحقا كەلسەك، ول قازاق تاريحىنىڭ ەڭ كۇردەلi ماسەلەلەرiن يگەرۋ جولىندا تۇر. ەرتە، كونە كەزەڭدi الىپ قاراڭىز، قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنiنiڭ شىعۋ نەگiزiن عىلىمي تاريح تۇرعىسىنان  انترو­پولوگ ورازاق سماعۇلوۆ  اعامىز جازىپ ءجۇر. بۇگiنگi قازاقتاردىڭ قانىندا باياعى بiزدiڭ جەرiمiزدە ءومiر سۇرگەن، مەملەكەت قۇرعان، مادەنيەت قالىپتاستىرعان ساق، ءۇيسiن كەزەڭiندەگi حالىقتاردىڭ قانى بار بولىپ، سولارمەن ارامىزدا تiكەلەي گەندiك (گەنە­تيكالىق) بايلانىس بار دەيدi. بۇل، نەگiزiنەن، زەرتتەۋ ناتيجەسiندە دالەلدەنگەن تۇجىرىم. قۇدايعا شۇكiر، تاريحشىلار قازاق مەم­لەكەتتiلiگiنiڭ، ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىنا، تاۋەلسiزدiككە بايلانىستى iرگەلi ەڭبەكتەردi 21 جىلدىڭ iشiندە كوپتەپ جازىپ، زەرتتەدi. بiراق بۇدان دا قارقىندىراق، جەمiستiرەك بولعانى جاقسى بولار ەدi. قالاي بولعاندا دا تاريحتى قورىتۋ پروتسەسi كاسiبي تاريح­شىلار تاراپىنان  ءجۇرiپ جاتىر. ءارi سولاي بولىپ قالا بەرۋi تيiس. ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ال ەندi جازۋ­شىلار كوركەم شىعارمالارىندا عىلىمي ەڭبەكتەرگە سۇيەنگەنi دۇرىس بولار ەدi. ارينە، حالىق اراسىندا ساقتالعان (تاريحي جاد) دەرەك­تەرگە نەگiزدەۋدi تەرiستەۋگە بولمايدى، حالىقتىڭ جادىنداعى تاريح تا كەرەك. ايتسە دە  رومانيستەر ءار ۋاقىتتا دا عىلىمي تاريح­تى ەسiندە تۇتسا دەگەن تiلەك قانا. سوندا عانا عىلىم مەن كوركەم شىعارمانىڭ اراسىنداعى تابيعي بايلانىس كەلiستi ۇيلەسiم تابادى دەپ ويلايمىن. ونسىز تاريحي قاتەلiكتەرگە جول بەرiپ الۋىمىز مۇمكiن. ال بiزدە قازiر ەتەك الىپ بارا جاتقانى - رەگيوندىق ماسشتابتاعى باتىر­لار تۋرالى كوركەم شىعارمالار كوپتەپ جازىلىپ جاتىر، تاريحتى قورىتۋدىڭ جولدارى مەن ارەكەتتەرi بولعاندىقتان، مۇمكiن، ول دا كەرەك شىعار. قالاي بولعاندا دا جازۋشىلار ەڭبەكتەرiن حالىقتىڭ تابيعي، تاريحي ارناسىندا جازسا جاقسى بولار ەدi.

- تاريحتان شەرتكەن، تاعىلىمى تەرەڭ سىر-سۇحباتىڭىزعا راقمەت.

الاشقا ايتار داتىم...

جالپى، عالىمنىڭ سوقپاعى كۇردەلi, ول تەگiس، كەدەرگiسiز جول ەمەس. اسiرەسە قازاق تاريحىنداعى كۇردەلi تاقىرىپتارعا قالام تارتۋ تاريحشىعا جەڭiل سوقپاسى انىق. وندا عالىم ارقيلى ۇستانىمدارعا بەتپە-بەت كەلەدi. ارينە، سiزدiڭ تاريح جازۋداعى ۇستانىمىڭىز قوعامداعى جالپىعا بiردەي ۇناي قويماسى داۋسىز. بiراق بiر نارسەنi ەستە ساقتاعان ابزال. ول تاريحشىنىڭ مiندەتi - شىنايى تاريح جازۋعا تالپىنۋ. فاكتiلiك نەگiزi بار تۇجىرىمدار جاساۋعا تىرىسۋ كەرەك.  بiزدiڭ مەملەكەتتiلiگiمiز كۇردەلi كەزەڭدەگi دامۋ جاعدايىندا ءومiر ءسۇرiپ جاتىر. سونداي جاعدايدا بiز ارقاشان تاريحتى ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۇرعىسىندا جازۋىمىز كەرەك. بiزدەر قازiر رۋلىق، ايماقتىق تۇرعىدان وي قورىتۋدان ءوتiپ كەتتiك. ونى ارتتا قالدىرۋىمىز كەرەك. ونداي ۇستانىمنىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر. ادامزاتتىق، مەملەكەتتiك دەڭگەيدە تالداۋلار جاساۋىمىز، سونىڭ اياسىندا حالقىمىزدىڭ ءومiرiن تۇسiندiرۋگە تىرىسۋىمىز كەرەك.

اۆتور: نۇرشات توكەن

"الاش ايناسى" گازەتى