Qazaqstandaghy dinaralyq kelisim — qoghamnyng damytyp, saqtap qalugha tiyis qúndydyghy. Sebebi, әrtýrli últtar men etnostartar ústanatyn dinderding ózara әrekettesuining túraqty modeli – býgingi Qazaq elinde bólinbeytin birtútas jasampazdyq pen kelisim jaghdayyn qalyptastyryp otyr.

Qazaqstandaghy qazirgi diny jaghdaydy dinaralyq súhbat mәdeniyeti ayasynda, yaghny Qazaqstandy qazirgi kezde әlemge tanymal qylyp otyrghan basty qúndylyghy beybit qatar ómir sýru mәdeniyeti ayasynda bagha bergen jón. Qoghamdyq sananyng formasy retinde dinning qogham men adam ómirinde, mәdeniyeti men dәstýrinde atqarar róli zor.

Álemdegi tynyshtyq, beybit qatar ómir sýruge jol bastaytyn basty ústanym – dinaralyq súhbattastyqqa basty mәn berilui kerek. Óitkeni songhy kezderi sayasilanghan dәny ústanymdar saldarynan keybir elderde konfessiyaaralyq qaqtyghystar oryn alghan. Osy sebepter zayyrly elderde diny sala zannamalarmen jýieli týrde baqylanyp otyrady. Memleket tarapynan diny birlestikter qyzmetin qadaghalau, olargha qarajat bólu, missionerlik qyzmetti qadaghalau – memleketting qauipsizdigin, beybitshiligin saqtaugha qajet. Dindarlar men diny birlestikter qoghamnyng ruhany qúrylymynyng ajyramas bóligi bolghandyqtan, memleketimizde dәstýrli dinderding mәdeniyetti qúrushy әri jalpygha ortaq ruhany әleuetin dinaralyq kelisim men últaralyq tatulyqty saqtau men nyghaytudaghy alatyn ornyna erekshe mәn berilip otyr.

Dinaralyq kelisim mәdeniyeti toleranttylyq, dinaralyq kelisim, tózimdilik, dinaralyq súhbat úghymdarymen dәriptele bastady. Toleranttylyq úghymy ghasyrlar boyy qalyptasty. Ár zamannyng ózindik jaghdayyna qaray, sol kezenning shyndyghyn beruge tyrysty. Alghash ret toleranttylyq úghymynyng zandyq rәsimdelui YuNESKO-gha mýshe 185 memleketting Parijde 1995 jyly 16 qarashada  «Toleranttylyq prinsipterining Deklarasiyasyn» qabyldauymen bastaldy. Osy resmy qújatta toleranttylyqtyng mynaday maghnalaryn bildirdi:

«1.1. Toleranttylyq әlemdegi mәdeniyetterding kóptýrliligin qúrmetteu, qabyldau jәne dúrys týsinu, óz-ózimizdi kórsetu formalary jәne adamnyng individualdylyghyn kórsetu tәsilderi  degendi bildiredi. Oghan bilim, ashyq qabyldau, qarym-qatynas jәne oi, ar jәne senim erkindigi  septesedi. Toleranttylyq – búl kóptýrliliktegi ýilesim. Búl tek moralidyq borysh qana emes, sonymen birge sayasy jәne qúqyqtyq qajettilik. Toleranttylyq – búl beybitshilikke qol jetkizuge jәne soghys mәdeniyetin beybitshilik mәdeniyetimen auystyrugha mýmkindik beretin iygilik.

1.2. Toleranttylyq – (bәrine) jol beru, jogharydan qarau nemese jasandylyq emes. Toleranttylyq – әmbebap qúqyqtar men adamnyng negizgi erkindikterin moyyndau negizinde qalyptasatyn belsendi qarym-qatynas. Toleranttylyq eshqanday jaghdayda da osy qúndylyqtargha qol súghushylyqqa qyzmet etpeydi, toleranttylyqty jeke adamdar, toptar jәne memleketter tanytuy tiyis.

1.3. Toleranttylyq – adam qúqyqtarynyng bekitiluine, pluralizmge (sonyng ishinde mәdeny pluralizmge), demokratiya jәne qúqyqtyq tәrtipke qyzmet etetin mindettilik. Toleranttylyq – búl dogmatizmnen, aqiqatty absoluttendiruden bas tartudy jәne adam qúqyqtary salasy boyynsha halyqaralyq aktilerde bekitilgen normalardy bildiretin úghym.

1.4. Adam qúqyqtaryn qúrmetteuge ýndes keletin toleranttylyqty kórsetu әleumettik әdiletsizdikke tózimdi bolu, óz seniminen bas tartu nemese basqalardyng senimine jol beru degendi bildirmeydi».

Toleranttylyq ústanymy adamdy qúrmetteu, onyng kózqarasyn, senimin syilaugha baghyttalghan. Biraq toleranttylyqty kóp jaghdayda «tózimdilik» dep týsinip jatady. Tózimdi bolu nemese keng bolu degende barlyq senimderge, barlyq dinderdegi aitylghangha tózu degendi bildirmeu kerek, búl arada tandampazdyq qajet. Din salasyndaghy toleranttylyq mәselesin zertteu barysynda dinaralyq kelisim, dinaralyq súhbat, ýnqatysu úghymy tiyanaqtala týsedi. Dinder arasynda ózara týsinisuding bir formasy retinde «basqanyn» «basqa» ekendigin týsinu jolyndaghy izdenister bolyp sanalady.

Elimizde azamattardyng diny senim bostandyghy, últaralyq tatulyq Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasymen negizdeledi. Ata Zannyn 14-baby 2-tarmaghyna «Tegine, әleumettik, lauazymdyq jәne mýliktik jaghdayyna, jynysyna, nәsiline, últyna, tiline, dinge kózqarasyna, nanymyna, túrghylyqty jerine baylanysty nemese kez kelgen ózge jaghdayattar boyynsha eshkimdi eshqanday kemsituge bolmaydy», 39-bap 2-tarmaghyna say «Últaralyq tatulyqty búzatyn kez kelgen әreket konstitusiyalyq emes dep tanylady» dep naqty kórsetilgen.

Elimizde últaralyq kelisim, beybit qatar ómir sýru qúndylyqtarynyng qalyptasuy halyqaralyq úiymdar tarapynan da ong baghasyn alyp keledi. Mysaly, Qazaqstan Respublikasynyng 2010 jyly EQYÚ tóraghalyq etip, toleranttylyqty basym baghyt retinde kórsetip, «Senim. Dәstýr. Transparenttlik. Toleranttylyq» negizderin anyqtady. 2011 jyly Islam konferensiyasy úiymyna memleketimizding tóraghalyq etui qazaq jerindegi beybit ymyralasudyng tiyimdiligine kórsetilgen senim belgisi boldy.

Al elimizde әr ýsh jyl sayyn ótkizilip túratyn Álemdik jәne dәstýrli dinder sezining konfessiyaaralyq kelisimdi nyghaytuda halyqaralyq dengeyde orny erekshe. Ár sezd óz aldyna eleuli maqsat qoyyp, sony jýzege asyruda qyruar júmystar atqaryp keledi. Álemdik jәne dәstýrli dinder kóshbasshylarynyng 2003 jylghy alghashqy Sezi dinder arasyndaghy ýnqatysu mәdeniyetin qalyptastyru jәne osy baghytta sheshimdi jýzege asyratyn halyqaralyq dinaralyq institut qúrudy kózdese, ekinshi Sezd «Din, qogham jәne halyqaralyq qauipsizdik» taqyrybynda ótti. Búl sezde «Dinaralyq ýnqatysu prinsipteri» qabyldandy. Ýshinshi Sezding negizgi taqyryby – ruhany basshylardyn, әr týrli dinbasylarynyng toleranttylyqqa, ózara yntymaqtastyq pen qúrmetke qúrylghan әlemdi qúrudaghy róli turaly boldy. Álemdik jәne dәstýrli dinder kóshbasshylarynyn  IV sezi 2012 jylghy 30-31 mamyrda Astanada ótti. IV Sezding taqyryby «Beybitshilik pen kelisim adamzat tandauy retinde» dep ataldy. Forumgha әlemning 40 elinen 85 delegasiya qatysty.

IV Sezd ayasynda Diny kóshbasshylar kenesining birinshi otyrysy bolyp ótti. Mәdeniyetter dialogyna jәne ekonomikalyq ózara yqpaldastyqqa baghyttalghan ózge de forumdar men halyqaralyq úiymdarmen dialog jәne yntymaqtastyqty qamtamasyz etuding basymdyqtary men tetikterin aiqyndau diny kóshbasshylar kenesining negizgi maqsaty bolyp tabylady.

Sezd júmysynyng nәtiyjesinde qatysushylardyng ýndeui qabyldandy. Diny kóshbasshylar býkil adamzatty әlemning bolashaghy ýshin ózara yqpaldastyqqa, kelisim men  beybitshilikke, әdilettilik pen jasampazdyqqa úmtylugha shaqyrdy.

Dinaralyq mәdeniyetti damytuda býgingi tanda joghary bilikti, kәsiby mamandardyng róli artyp otyr. Qoghamda dintanushylargha beriler jauapkershilikting jýgi auyr. Dintanushy kez kelgen mәselege bagha berude bayypty boluy kerek. Eshqashan birjaqty pikirge berilmeui kerek, al búl qiyn dýniye. Din ókilderi әrqaysysy óz tarapynan, sol ózi uaghyzdaytyn dini tarapynan oiyn ashyq, býkpesiz aita alady, zayyrly dintanu ghylymynyng ókilderi subektivtilikten joghary bolyp, din turaly mәselelerdi baghalauda, saraptauda obektivtilikti basty prinsip retinde ústanuy tiyis.

Qazaq eli tu kóterip tәuelsizdik alghaly elimizdegi dinaralyq qatynas salasynda memlekettik syndarly sayasat jýrgizip keledi. Dinaralyq kelisim men toleranttylyq azamattyq beybitshilikting negizi. Bizding memleketimizdegi әleumettik progresting manyzdy faktory bolyp esepteledi. Teng qúqyqqa jәne mindetke ie barlyq diny birlestikter, diny senimderine qaramastan, jasaghan qúqyq búzushylyq әreketteri ýshin zang aldynda birdey jauap beredi.

Qazaqstan konfessiyaaralyq jәne etnikalyq kópjaqtyghymen erekshelenetin әlemdegi sanauly memlektterding qataryna jatady.

Qazaqstan demokratiyalyq, zayyrly qúndylyqtardy ústanatyn el jәne elimizdegi etnostar ózining mәdeniyetin, salt-dәstýrin saqtau men damytuyna barlyq jaghdaylar jasalghan.

Abai.kz