قازاقستانداعى دىنارالىق كەلىسىم — قوعامنىڭ دامىتىپ، ساقتاپ قالۋعا ءتيىس قۇندىدىعى. سەبەبى، ءارتۇرلى ۇلتتار مەن ەتنوستارتار ۇستاناتىن دىندەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىنىڭ تۇراقتى مودەلى – بۇگىنگى قازاق ەلىندە بولىنبەيتىن ءبىرتۇتاس جاسامپازدىق پەن كەلىسىم جاعدايىن قالىپتاستىرىپ وتىر.

قازاقستانداعى قازىرگى ءدىني جاعدايدى دىنارالىق سۇحبات مادەنيەتى اياسىندا، ياعني قازاقستاندى قازىرگى كەزدە الەمگە تانىمال قىلىپ وتىرعان باستى قۇندىلىعى بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتى اياسىندا باعا بەرگەن ءجون. قوعامدىق سانانىڭ فورماسى رەتىندە ءدىننىڭ قوعام مەن ادام ومىرىندە، مادەنيەتى مەن داستۇرىندە اتقارار ءرولى زور.

الەمدەگى تىنىشتىق، بەيبىت قاتار ءومىر سۇرۋگە جول باستايتىن باستى ۇستانىم – دىنارالىق سۇحباتتاستىققا باستى ءمان بەرىلۋى كەرەك. ويتكەنى سوڭعى كەزدەرى ساياسيلانعان ءداني ۇستانىمدار سالدارىنان كەيبىر ەلدەردە كونفەسسياارالىق قاقتىعىستار ورىن العان. وسى سەبەپتەر زايىرلى ەلدەردە ءدىني سالا زاڭنامالارمەن جۇيەلى تۇردە باقىلانىپ وتىرادى. مەملەكەت تاراپىنان ءدىني بىرلەستىكتەر قىزمەتىن قاداعالاۋ، ولارعا قاراجات ءبولۋ، ميسسيونەرلىك قىزمەتتى قاداعالاۋ – مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن، بەيبىتشىلىگىن ساقتاۋعا قاجەت. ءدىندارلار مەن ءدىني بىرلەستىكتەر قوعامنىڭ رۋحاني قۇرىلىمىنىڭ اجىراماس بولىگى بولعاندىقتان، مەملەكەتىمىزدە ءداستۇرلى دىندەردىڭ مادەنيەتتى قۇرۋشى ءارى جالپىعا ورتاق رۋحاني الەۋەتىن دىنارالىق كەلىسىم مەن ۇلتارالىق تاتۋلىقتى ساقتاۋ مەن نىعايتۋداعى الاتىن ورنىنا ەرەكشە ءمان بەرىلىپ وتىر.

دىنارالىق كەلىسىم مادەنيەتى تولەرانتتىلىق، دىنارالىق كەلىسىم، توزىمدىلىك، دىنارالىق سۇحبات ۇعىمدارىمەن دارىپتەلە باستادى. تولەرانتتىلىق ۇعىمى عاسىرلار بويى قالىپتاستى. ءار زاماننىڭ وزىندىك جاعدايىنا قاراي، سول كەزەڭنىڭ شىندىعىن بەرۋگە تىرىستى. العاش رەت تولەرانتتىلىق ۇعىمىنىڭ زاڭدىق راسىمدەلۋى يۋنەسكو-عا مۇشە 185 مەملەكەتتىڭ پاريجدە 1995 جىلى 16 قاراشادا  «تولەرانتتىلىق پرينتسيپتەرىنىڭ دەكلاراتسياسىن» قابىلداۋىمەن باستالدى. وسى رەسمي قۇجاتتا تولەرانتتىلىقتىڭ مىناداي ماعنالارىن ءبىلدىردى:

«1.1. تولەرانتتىلىق الەمدەگى مادەنيەتتەردىڭ كوپتۇرلىلىگىن قۇرمەتتەۋ، قابىلداۋ جانە دۇرىس ءتۇسىنۋ، ءوز-ءوزىمىزدى كورسەتۋ فورمالارى جانە ادامنىڭ ينديۆيدۋالدىلىعىن كورسەتۋ تاسىلدەرى  دەگەندى بىلدىرەدى. وعان ءبىلىم، اشىق قابىلداۋ، قارىم-قاتىناس جانە وي، ار جانە سەنىم ەركىندىگى  سەپتەسەدى. تولەرانتتىلىق – بۇل كوپتۇرلىلىكتەگى ۇيلەسىم. بۇل تەك مورالدىق بورىش قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ساياسي جانە قۇقىقتىق قاجەتتىلىك. تولەرانتتىلىق – بۇل بەيبىتشىلىككە قول جەتكىزۋگە جانە سوعىس مادەنيەتىن بەيبىتشىلىك مادەنيەتىمەن اۋىستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن يگىلىك.

1.2. تولەرانتتىلىق – (بارىنە) جول بەرۋ، جوعارىدان قاراۋ نەمەسە جاساندىلىق ەمەس. تولەرانتتىلىق – امبەباپ قۇقىقتار مەن ادامنىڭ نەگىزگى ەركىندىكتەرىن مويىنداۋ نەگىزىندە قالىپتاساتىن بەلسەندى قارىم-قاتىناس. تولەرانتتىلىق ەشقانداي جاعدايدا دا وسى قۇندىلىقتارعا قول سۇعۋشىلىققا قىزمەت ەتپەيدى، تولەرانتتىلىقتى جەكە ادامدار، توپتار جانە مەملەكەتتەر تانىتۋى ءتيىس.

1.3. تولەرانتتىلىق – ادام قۇقىقتارىنىڭ بەكىتىلۋىنە، پليۋراليزمگە (سونىڭ ىشىندە مادەني پليۋراليزمگە), دەموكراتيا جانە قۇقىقتىق تارتىپكە قىزمەت ەتەتىن مىندەتتىلىك. تولەرانتتىلىق – بۇل دوگماتيزمنەن، اقيقاتتى ابسوليۋتتەندىرۋدەن باس تارتۋدى جانە ادام قۇقىقتارى سالاسى بويىنشا حالىقارالىق اكتىلەردە بەكىتىلگەن نورمالاردى بىلدىرەتىن ۇعىم.

1.4. ادام قۇقىقتارىن قۇرمەتتەۋگە ۇندەس كەلەتىن تولەرانتتىلىقتى كورسەتۋ الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىككە ءتوزىمدى بولۋ، ءوز سەنىمىنەن باس تارتۋ نەمەسە باسقالاردىڭ سەنىمىنە جول بەرۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى».

تولەرانتتىلىق ۇستانىمى ادامدى قۇرمەتتەۋ، ونىڭ كوزقاراسىن، سەنىمىن سىيلاۋعا باعىتتالعان. بىراق تولەرانتتىلىقتى كوپ جاعدايدا «توزىمدىلىك» دەپ ءتۇسىنىپ جاتادى. ءتوزىمدى بولۋ نەمەسە كەڭ بولۋ دەگەندە بارلىق سەنىمدەرگە، بارلىق دىندەردەگى ايتىلعانعا ءتوزۋ دەگەندى بىلدىرمەۋ كەرەك، بۇل ارادا تاڭدامپازدىق قاجەت. ءدىن سالاسىنداعى تولەرانتتىلىق ماسەلەسىن زەرتتەۋ بارىسىندا دىنارالىق كەلىسىم، دىنارالىق سۇحبات، ۇنقاتىسۋ ۇعىمى تياناقتالا تۇسەدى. دىندەر اراسىندا ءوزارا ءتۇسىنىسۋدىڭ ءبىر فورماسى رەتىندە «باسقانىڭ» «باسقا» ەكەندىگىن ءتۇسىنۋ جولىنداعى ىزدەنىستەر بولىپ سانالادى.

ەلىمىزدە ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم بوستاندىعى، ۇلتارالىق تاتۋلىق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىمەن نەگىزدەلەدى. اتا زاڭنىڭ 14-بابى 2-تارماعىنا «تەگىنە، الەۋمەتتىك، لاۋازىمدىق جانە مۇلىكتىك جاعدايىنا، جىنىسىنا، ناسىلىنە، ۇلتىنا، تىلىنە، دىنگە كوزقاراسىنا، نانىمىنا، تۇرعىلىقتى جەرىنە بايلانىستى نەمەسە كەز كەلگەن وزگە جاعداياتتار بويىنشا ەشكىمدى ەشقانداي كەمسىتۋگە بولمايدى»، 39-باپ 2-تارماعىنا ساي «ۇلتارالىق تاتۋلىقتى بۇزاتىن كەز كەلگەن ارەكەت كونستيتۋتسيالىق ەمەس دەپ تانىلادى» دەپ ناقتى كورسەتىلگەن.

ەلىمىزدە ۇلتارالىق كەلىسىم، بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ قۇندىلىقتارىنىڭ قالىپتاسۋى حالىقارالىق ۇيىمدار تاراپىنان دا وڭ باعاسىن الىپ كەلەدى. مىسالى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2010 جىلى ەقىۇ توراعالىق ەتىپ، تولەرانتتىلىقتى باسىم باعىت رەتىندە كورسەتىپ، «سەنىم. ءداستۇر. ترانسپارەنتتلىك. تولەرانتتىلىق» نەگىزدەرىن انىقتادى. 2011 جىلى يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنا مەملەكەتىمىزدىڭ توراعالىق ەتۋى قازاق جەرىندەگى بەيبىت ىمىرالاسۋدىڭ تيىمدىلىگىنە كورسەتىلگەن سەنىم بەلگىسى بولدى.

ال ەلىمىزدە ءار ءۇش جىل سايىن وتكىزىلىپ تۇراتىن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر سەزىنىڭ كونفەسسياارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋدا حالىقارالىق دەڭگەيدە ورنى ەرەكشە. ءار سەزد ءوز الدىنا ەلەۋلى ماقسات قويىپ، سونى جۇزەگە اسىرۋدا قىرۋار جۇمىستار اتقارىپ كەلەدى. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ 2003 جىلعى العاشقى سەزى دىندەر اراسىنداعى ۇنقاتىسۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ جانە وسى باعىتتا شەشىمدى جۇزەگە اسىراتىن حالىقارالىق دىنارالىق ينستيتۋت قۇرۋدى كوزدەسە، ەكىنشى سەزد «ءدىن، قوعام جانە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك» تاقىرىبىندا ءوتتى. بۇل سەزدە «دىنارالىق ۇنقاتىسۋ پرينتسيپتەرى» قابىلداندى. ءۇشىنشى سەزدىڭ نەگىزگى تاقىرىبى – رۋحاني باسشىلاردىڭ، ءار ءتۇرلى ءدىنباسىلارىنىڭ تولەرانتتىلىققا، ءوزارا ىنتىماقتاستىق پەن قۇرمەتكە قۇرىلعان الەمدى قۇرۋداعى ءرولى تۋرالى بولدى. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ  IV سەزى 2012 جىلعى 30-31 مامىردا استانادا ءوتتى. IV سەزدىڭ تاقىرىبى «بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم ادامزات تاڭداۋى رەتىندە» دەپ اتالدى. فورۋمعا الەمنىڭ 40 ەلىنەن 85 دەلەگاتسيا قاتىستى.

IV سەزد اياسىندا ءدىني كوشباسشىلار كەڭەسىنىڭ ءبىرىنشى وتىرىسى بولىپ ءوتتى. مادەنيەتتەر ديالوگىنا جانە ەكونوميكالىق ءوزارا ىقپالداستىققا باعىتتالعان وزگە دە فورۋمدار مەن حالىقارالىق ۇيىمدارمەن ديالوگ جانە ىنتىماقتاستىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ باسىمدىقتارى مەن تەتىكتەرىن ايقىنداۋ ءدىني كوشباسشىلار كەڭەسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى بولىپ تابىلادى.

سەزد جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە قاتىسۋشىلاردىڭ ۇندەۋى قابىلداندى. ءدىني كوشباسشىلار بۇكىل ادامزاتتى الەمنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ءوزارا ىقپالداستىققا، كەلىسىم مەن  بەيبىتشىلىككە، ادىلەتتىلىك پەن جاسامپازدىققا ۇمتىلۋعا شاقىردى.

دىنارالىق مادەنيەتتى دامىتۋدا بۇگىنگى تاڭدا جوعارى بىلىكتى، كاسىبي مامانداردىڭ ءرولى ارتىپ وتىر. قوعامدا دىنتانۋشىلارعا بەرىلەر جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جۇگى اۋىر. ءدىنتانۋشى كەز كەلگەن ماسەلەگە باعا بەرۋدە بايىپتى بولۋى كەرەك. ەشقاشان بىرجاقتى پىكىرگە بەرىلمەۋى كەرەك، ال بۇل قيىن دۇنيە. ءدىن وكىلدەرى ارقايسىسى ءوز تاراپىنان، سول ءوزى ۋاعىزدايتىن ءدىنى تاراپىنان ويىن اشىق، بۇكپەسىز ايتا الادى، زايىرلى ءدىنتانۋ عىلىمىنىڭ وكىلدەرى سۋبەكتيۆتىلىكتەن جوعارى بولىپ، ءدىن تۋرالى ماسەلەلەردى باعالاۋدا، ساراپتاۋدا وبەكتيۆتىلىكتى باستى پرينتسيپ رەتىندە ۇستانۋى ءتيىس.

قازاق ەلى تۋ كوتەرىپ تاۋەلسىزدىك العالى ەلىمىزدەگى دىنارالىق قاتىناس سالاسىندا مەملەكەتتىك سىندارلى ساياسات جۇرگىزىپ كەلەدى. دىنارالىق كەلىسىم مەن تولەرانتتىلىق ازاماتتىق بەيبىتشىلىكتىڭ نەگىزى. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدەگى الەۋمەتتىك پروگرەستىڭ ماڭىزدى فاكتورى بولىپ ەسەپتەلەدى. تەڭ قۇقىققا جانە مىندەتكە يە بارلىق ءدىني بىرلەستىكتەر، ءدىني سەنىمدەرىنە قاراماستان، جاساعان قۇقىق بۇزۋشىلىق ارەكەتتەرى ءۇشىن زاڭ الدىندا بىردەي جاۋاپ بەرەدى.

قازاقستان كونفەسسياارالىق جانە ەتنيكالىق كوپجاقتىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن الەمدەگى ساناۋلى مەملەكتتەردىڭ قاتارىنا جاتادى.

قازاقستان دەموكراتيالىق، زايىرلى قۇندىلىقتاردى ۇستاناتىن ەل جانە ەلىمىزدەگى ەتنوستار ءوزىنىڭ مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن ساقتاۋ مەن دامىتۋىنا بارلىق جاعدايلار جاسالعان.

Abai.kz