Júma, 27 Qyrkýiek 2024
Janalyqtar 3372 0 pikir 10 Sәuir, 2013 saghat 05:36

Shyghys Týrkistan Respublikasynyng qily taghdyry (jalghasy)

 

ShYGhYS TÝRKISTAN RESPUBLIKASYNYNG QILY TAGhDYRY (Jalghasy)

Abai.kz aqparattyq portalynyng oqyrmandaryna Auyt Múqiybek balasy dayyndap úsynghan «Shynjannyng Ýsh aimaq tónkerisindegi iri ister» dep atalatyn tarihy shejirelik kitaptan ýzindi berudi jalghastyryp otyrmyz. Búl taraudan sizder ShTR Uaqyttyq ýkimetining 4-retki joralar mәjilisi Shyghys Týrkistan territoriyasynan Qytaydyng dara biylik ýstemdigin týp-tamyrymen joiy jóninde  qauly qabyldaghanyn oqy alasyzdar.

17.11.1944

Shynjang ólkelik ýkimetting 71-retki joralar mәjilisi jer-jerde kóterilgen qúraldy kýreske әskeri, sayasy jaqtan qatar kirisu baghytyn qoldanyp, qúraldy kýshpen janyshtaumen birge, «kónil aulau komissiyasyn» qúryp, shyghys, batys, Ile, Altay, Tarbaghatay, Qarashari - alty baghyttaghy ýlken top úiymdastyryp, «kónil aulau» qimylyn jýrgizudi úighardy.

Sol kezde Ile aimaghynyng kóp bólegi azat bolghandyqtan, ol jaqqa baratyn «kónil aulau toby» Jyn, Búratala, Arasan ónirinde ghana qimyl jasady.

 

***

17.11.1944

ShTR Uaqyttyq ýkimetining Oqu-aghartu mengermesi qúryldy. Bastyghy Qabip Bernashov, orynbasary Saypiyden Ázezy boldy.

 

***

20.11.1944

 

ShYGhYS TÝRKISTAN RESPUBLIKASYNYNG QILY TAGhDYRY (Jalghasy)

Abai.kz aqparattyq portalynyng oqyrmandaryna Auyt Múqiybek balasy dayyndap úsynghan «Shynjannyng Ýsh aimaq tónkerisindegi iri ister» dep atalatyn tarihy shejirelik kitaptan ýzindi berudi jalghastyryp otyrmyz. Búl taraudan sizder ShTR Uaqyttyq ýkimetining 4-retki joralar mәjilisi Shyghys Týrkistan territoriyasynan Qytaydyng dara biylik ýstemdigin týp-tamyrymen joiy jóninde  qauly qabyldaghanyn oqy alasyzdar.

17.11.1944

Shynjang ólkelik ýkimetting 71-retki joralar mәjilisi jer-jerde kóterilgen qúraldy kýreske әskeri, sayasy jaqtan qatar kirisu baghytyn qoldanyp, qúraldy kýshpen janyshtaumen birge, «kónil aulau komissiyasyn» qúryp, shyghys, batys, Ile, Altay, Tarbaghatay, Qarashari - alty baghyttaghy ýlken top úiymdastyryp, «kónil aulau» qimylyn jýrgizudi úighardy.

Sol kezde Ile aimaghynyng kóp bólegi azat bolghandyqtan, ol jaqqa baratyn «kónil aulau toby» Jyn, Búratala, Arasan ónirinde ghana qimyl jasady.

 

***

17.11.1944

ShTR Uaqyttyq ýkimetining Oqu-aghartu mengermesi qúryldy. Bastyghy Qabip Bernashov, orynbasary Saypiyden Ázezy boldy.

 

***

20.11.1944

ShTR Uaqyttyq ýkimeti qúlaqtandyru shygharyp, bylay dep kórsetti: «Qoghamda tonaushylyq, úrlyq, aldamkóstik, ósek-ayang qúbylystary ýnemi tuylyp otyrghandyqtan, Uaqyttyq ýkimet әr últtyng bedeldi adamdarynan erekshe Áskery sot qúryp, halyqtyng qalypty túrmysyna ziyan salghan barlyq delolardy qaraugha jәne búzaqylardy jazalaugha jauapty bolady».

 

***

20.11.1944

ShTR Uaqyttyq ýkimeti partizandar qosyny bas shtaby Erdege bir partizandar atretin bastap Qúljadan shyghyp, Shiynshúihyzy arqyly Búratala audanyna barudy úighardy. Onda gomindang ýstemdigine qarsy ýgit qimylyn jýrgizudi; jerlik halyqty partizandar qosynyna qatynasugha, qosyn kýshin molaytugha kómektesuge shaqyrudy tapsyrdy.

 

***

1944-jyl, qarasha aiynyng orta sheni.

Patih Mýsilimov, Mәnsúr Lomiyovty Kәrim Ajymen birge Sýidin, Shiynshúihyzy, Lusaugu, Mushúitayzy ónirlerindegi húizu (dýngen) últy jii qonystanghan qystaqtargha baryp, ýgit jýrgizip, attanyqa keltirip, 50-den asa adamy bar húizu partizandar atretin úiymdastyrugha jiberdi.

***

1944-jyl, qarasha aiynyng orta sheni.

 

ShTR Uaqyttyq ýkimeti partizandar qosyny bas shtaby Lusauguden bólimshe shtab qúrudy, әri Qúljadan bir parizandar ýlken atretin shygharyp, ony Lusaugu partizandar atretimen, Sýiding partizandar atretimen, húizu (Dýngen) partizandar atretimen qosyp, tórt ýlken atret etip qúrudy úighardy. Bir ýlken atretke 400-den adam berilip, Qorghas qalashyghy, Sýiding qalashyghy, Kýre qatarly jerlerdegi gomindang qarauylshy armiyasyn jeke-jeke qorshap joi tapsyryldy.

 

***

1944-jyl, qarasha aiynyng orta sheni.

ShTR Uaqyttyq ýkimeti sheshim shygharyp, Qúlja audandyq ýkimetti qúryp, ony basqarugha Tipahúndy qoydy.

***

1944-jyl, qarasha aiynyng orta sheni.

Múnghúlkýre audanyn partizandar qosyny mengeruine alghan habar Tekes audanyna taralghan son, ondaghy jerlik malshylar óz erikterimen jabal ýn qosty. Gomindannyng Tekes audanyndaghy әkimi Sau Yansu әskerler men ýkimet qyzmetkerlerin bastap, qalashyqty tastap, Toghyztarau audanyna qashyp bardy.

 

***

1944-jyl, qarasha aiynyng orta sheni.

Gomindannyng Súmyl audanyndaghy әskeri, әkimshilik kýshteri Súmyl qalashyghyn (qazirgi Altynbúlaq qalashyghy)  iyelep jatqandyqtan, ShTR Uaqyttyq ýkimeti Lunuguda (Shapshal sibe avtonomiyaly audanynyng qalashyghy) Súmyl audandyq ýkimetin qúrudy úighardy. Basqarugha Shang dyshandy taghayyndady.

 

***

1944-jyl, qarasha aiynyng orta sheni.

ShTR Uaqyttyq ýkimeti sheshim shygharyp, Nylqy audandyq ýkimetti qúryp, ony basqarugha Patiyh  Mýsilimovty qoydy.

***

19-20.11.1944

19-qarasha kýni Mogitnov Lusaugu parizandar atretindegi 400-den astam adamdy bastap, Qorghas qalashyghyn qorshaugha aldy. 20-qarasha kýni tansәride qalashyqqa shabuylgha ótip, tórt saghan qiyan-keski shayqas jýrgizdi. Qarauylshy әskerding 300-dey adamyn bir-aq joyyp, audan qalashyghyn basyp aldy. ile-shala ýsh baghytqa bólinip, birinshi baghyttaghylar Kensaydy qorghap jatqan partizandar atretine kómekke bardy. Ekinshi baghyttaghylar Qúljagha baryp, Ayrodromdy qorshaugha alu shayqasyna qatynasty. Songhy baghyttaghylardy Mogitnov bastap, Sýiding qalashyghyn qorshap shabuyldau soghysyna qosyldy.

 

***

22.11.1944

ShTR Uaqyttyq ýkimeti sheshim shygharyp, Tekes audandyq ýkimetti qúryp, ony basqarugha Toqqojany taghayyndady.

***

22.11.1944

Jushauliyang jana 45-diviziyanyng komandiyri Shiey Fyngha Túrpan audanyndaghy (Túrpan qalasyndaghy) eki polkti bastap Jyng audanyna baryp, Qúljagha kómekke barudy kýtip túrugha búiyrdy.

 

***

22.11.1944

Qorghas qalashyghyn partizandar qosyny basyp alghanyn, Qúlja airodromy partizandardyng qat-qabat qorshauynda qalghanyn estigennen keyin, Jushauliyang Dudyfudy Qúljagha qosa jiberip, Qúljadaghy qarauylshy әskerlerge qolbasshylyqty kýsheytudi belgiledi.  Jushauliyannyng oghan tapsyrghan mindeti - qorshaudaghy әskery bólimderdi qayta rettep, Ayranbaqty, Ayrodromdy, Gýyanmiyaudy myqty qorghap, kómekshi әskerler barghannan keyin, Qúlja qalasy rayonyn qaytaryp alu edi. әri әue arqyly әskery búiymdardy ýzbey jetkizip túrugha uәde berdi.

Dudyfu jan-jaghynan qorshauda qalghan Qúlja  airodromyna sol kýni jetip bardy.

 

***

23.11.1944

Dudyfu Ayrodromda әskery ister mәjilisin ashyp, ózi qolbasshy, Sauryling orynbasary bolghan birlesken qolbasshylyq shtab qúrdy. Lishigha bir batolion әskery kýshti basqaryp, Qúlja airodromyn; Pynjýniyege ýsh batolion әser kýshpen Ayranbaqty; Jianshuanchuangha bir batolion, bir rota әskery qosynmen Gýyanmiyaudy berik qorghaudy búiyrdy.

 

***

24.11.1944

Álihan Tóre Kenestik Qazaqstan Respublikasy ýkimetine hat jazyp, kómekke qaru-jaraq, oq-dәri sheshim etudi talap etti. Hatta onyng bodauyna ShTR Uaqyttyq ýkimeti halyqtyng jylugha ataghan nәrselerin nemese mal beriledi delingen.

***

25.11.1944

Jyanjiyeshi Ujúnshin me Jushauliyangha hat jazyp, әskery isterdi ornalastyruda mynaday núsqaular berdi:

1). Qúlja tóniregindegi әskery kýshti toptay otyryp,  belsene shabuyl jasap, Qúljany jәne basqa jerlerdi keshiktirmey alu kerek. Alugha shama jetpese, tiresuding úzaq uaqyttyq josparyn jasau tiyis. Ózge bir memleket aralassa, odan olandamau kerek.

2). Qúljagha jiberilgen әskery bólimderden basqa әskery kýshterdi búrynghy joba boyynsha ornalastyryp, Ýrimjiden Yuiyminge deyingi shyghys ýlken joldyng qorghanysyn kýsheytu; ontýstik Shynjang men soltýstik Shynjandaghy manyzdy jerlerdi berik qorghap, «bandyqyq derttin» basqa jerlerge taraluynan qatang saqtanu kerek.

3). Kenes Odaghymen diplomatiyalyq isterdi sol jerding ózinde isteu, jylt etken ýmit bola qalsa, ekonomikalyq istestik jaghynda mýmkindiginshe jol beru arqyly territoriya men iyelik úqyqty qorghap qalu kerek.

4). Shynjannyng jer-jerin barlyq sayasy jәne әskery tәsildermen berik iygeru kerek. Ýrimjining manyndaghy bekinisti, óte-móte búrynghy aiyrplan rimonttau zavodty men aiyrodromdy qorghau júmysyna tez kirisu kerek!

***

26.11.1944

Talghat Músabaev, Guanlu jәne Lubiniyler Toghyztarau audanyna barghanda, Toghyztarau audanynyng әkimi Shijýn, Toghyztarau audanyna qashyp barghan Tekes audanynyng әkimi Sauyansular osy eki audannyng әskerleri men ýkimet qyzmetkerlerimen qalashyqty tastap, shyghysqa qashty.

***

27.11.1944

ShTR Uaqyttyq ýkimeti sheshim shygharyp, Múghúlkýre audandyq ýkimetti qúryp, ony basqarugha Saydolla Maqsúmdy taghayyndady.

***

1944-jyl, qarasha aiynyng ayaq sheni.

ShTR Uaqyttyq ýkimetining úsynysy boyynsha, Vladimir Kozlov jәne  Vladimir Stefanovich bastaghan Kenes Odaghynyng eki aqylshylar ýiirmesi Qúljagha keldi.

***

1944-jyl, qarasha aiynyng ayaq sheni.

Gauuy men Súmyl audanynyng әkimi Dúnjiyanshu Súmyl audanyndaghy Gomindang әskerleri men ýkimet qyzmetkerlerimen birge audan qalashyghyn tastap, Ile ózeninen ótip, Sýiding audanynyng Kýre jambylyna qashyp bardy.

***

1944-jyl, qarasha aiynyng ayaq sheni.

ShTR Uaqyttyq ýkimeti sheshim shygharyp, Kýnes audandyq ýkimetti qúryp, ony basqarugha Jәiirbekti taghayyndady.

***

1944-jyl, qarasha aiynyng ayaq sheni.

Jushauliyang júrt kónilin ornyqtyru, qauypty jaghdaydan qútylu, Ýrimjini saqtap qalu ýshin 29-qúrmanyng әskery kýshin batysqa bir-aq kóshiru jóninde búiryq berdi. Naqtyly ornalastyuy mynaday:

1). Jana 2-korpustyng shtabyn Ýrimjiden batysqa - Shihugha kóshiru, 29-qúramanyng shtabyn Qúmyldan batysqa - Ýrimjige jótkeu, 42-Korpustyng shtabyn Jushuannan batysqa - Qúmylgha aparu.

2). Uuidy qorghap túrghan uaqyttyq 56-diviziyanyng polkin Shynjangha әkelip, Ýrimjige kómekti kýsheytu.

***

29.11.1944

Luishiyang әskery bólimdi bastap, Jyng audanyna keldi. Kensaydan Ile ózeni angharyna joryq jasap, Qúljagha kiru jóninde әskery ister soghys josparyn jasady. Ile uәlii Zoshuping onymen birge kelip, Ile aimaqtyq uәly mekemesin Jyng audanynda qúryp, «Kónil aulau» qyzmetin istedi.

***

1944-jyl, qarasha aiynyng sony.

Qúlja airodromyn qorshap túrghan partizandar qosyny airodromnyng symsyz radio stansiyansasyn basyp alyp, airodromdy minamotpen atqylady. Osydan bastap gomindang airoplany úshyp-qona almay qaldy da, әue tasymalyn әueden kerek-jaraq tastaugha ózgertti. Alayda partizandar qorshaudy barghan sayyn taraytyp, aspandy oqpen torlap otyrghandyqtan, biyikten tastalghan zattyng onnan segiz-toghyz bólegi partizandar bazasyna týsip otyrdy.

***

1944-jyl, qarasha aiy.

ShTR Uaqyttyq ýkimetining Ishki ister mengermesi qúryldy. Bastyghy Ábdikerim Abbasov boldy.

***

1944-jyl, qarasha aiy.

ShTR Uaqyttyq ýkimeti sheshim shygharyp, Qorghas audandyq ýkimetti qúryp, ony basqarugha Mәmet Ajyny taghayyndady.

***

01-15.12.1944

1-jeltoqsan kýni Luishiyang «Kensaydan Ile ózeni angharyna joryq jasap, Qúljagha kiru» soghys josparyn atqarugha kiristi. Sәntaydan jibergen әskery bólimder jana Artaygha shabuyl jasaghanda jeniliske úshyrady.

3-jeltoqsan kýni Luishiyang zapas 7-diviziya komandiyrining orynbasary Hushynyandy, Jana 45-diviziya 3-polkining komandiyri Huuynsyny Symintuzgha baryp, aldynghy shep qolbasshylyq ornyn qúrugha jiberdi.

4-jeltoqsan kýni Luishiyang Symintuzgha ózi baryp, soghysty baqylady.

6- jeltoqsan kýni Jana Artaygha taghy shabuyl jasady. Eki jaq tórt kýn súrapyl soghys jýrgizdi. Partizandar qosyny qaysarlyqpen tosqauyldap soqqy berdi.

9-jeltoqsan kýni Jaujýrekter atretin úiymdastyryp, eki airoplannyng qorghauynda Jana Artaydy ekpindete soqqylasa da, ónimi bolmady. Alay-dýley qarly boran soghyp, temperatura otyz gradusqa tómendegendikten, onyng ýstine әskery bólim auyr shyghyndalghandyqtan, amalsyz sheginip, Symintuzgha qaytyp keldi.

15-jeltoqsan kýni zapas 7-diviziyaaldynghy shep qolbasshylyq orny Dahiyanzygha shegindi. Sonymen, «Kensaydan Ile ózeni angharyna joryq jasap, Qúljagha kiru jónindegi jasalghan» jarym ailyq әskery ister soghys jospary jenilispen tyndy.

***

03-25.12.1944

3-jeltoqsan kýni Mognnov partizandar ýlken atreti, Mәnsúr Lomiyonov partizandar ýlken atreti Sýiding qalashyghyna shabuyl jasady. Ondaghy gomindang әskery bólimderi qatty qarsylasqandyqtan, úrys úzaqqa sozyldy.

25-jeltoqsan kýni úsynys boyynsha kelgen Kenes Odaghy qúrlys әskerler bólimining selbesuinde, qorghandy qoparghysh dәrimen talqandap, býkil qalashyqty aldy. gomindang armiyasynyng 50 rotasyn joydy. Audan әkimi men orynbasaryn tútqyndady. Qalashyqtaghy qytay búqarasynan kóp adam óldi jәne jaralandy.

Parizandar atreti Sýiding qalashyghyn alghannan keyin eki baghytqa bólindi. Birinshi baghyttaghylar Artaygha baryp, qorghanys quatyn kýsheytti. Ekinshi baghyttaghylary Kýre jambylyn qorshau shayqasyna qatynasty.

***

04.12.1944

ShTR Uaqyttyq ýkimeti habarlandyru shygharyp, búqaranyng qolyndaghy Shynjang ólkesining qaghaz aqshasy men faby aqshany Uaqyttyq ýkimet tanityndyghyn jәne qorghaytyndyghyn, aqsha qúnynyng ózgermeytindigin; aqshany qúnsyzdandyryp, baghany qymbattatushylardyng búqaranyng ekonomikalyq mýddesine ziyan jetkizdi dep qaralyp, jazalanatyndyghyn jariyalady.

***

1944-jyl, jeltoqsan aiynyng basy.

Ábilmit Hajiyev Shәueshektegi «Azattyq ýshin kýres» úiymynyng birispyra mýshelerin bastap Kenes Odaghyna bardy. Abyla Ramazanovtyng kómektesuinde, Tarbaghatay aimaghyndaghy jasyryn qimylgha basshylyq etu ýshin Qarabasta qolbasshylyq shtab qúrdy.

***

1944-jyl, jeltoqsan aiynyng basy.

Hyjyng audanynyng Bayynbúlaq saharasyndaghy múnghúl Shiyanzydy Nylqy audanyna kelip, Patih Músiylimovqa jaghdaydan mәlimet berdi. Ol qaytarynda birqydyru qaru-jaraq, oq-dәri alyp baryp, Bayynbúlaq partizandar qosynyn qúrdy. Sóitip, gomindang әskery bólimderining Qarashәriden Ilege kómekke keletin jolyn kesip tastady.

***

07.12.1944

ShTR Uaqyttyq ýkimetining Joghary sót mekemesi qúrylyp, Múqametjan Maqsúm sot bastyghy boldy.

***

12.12.1944

Dudyfu Jushauliyangha telgramma arqyly, «birneshe kýnnen beri partizandar qosyny minamotpen, auyr-jenil pilimottarmen Ayranbaq, Ayrodrom, Gýyanmiyau bekinisterin tolassyz atqylauda. Kýnine mynnan astam mina jarady. Bekinister, ýiler negizinen kýiredi. Áskery bólimderding oq-dәri, azyq-týligi tausylugha ainaldy. At-kólikti soyyp jey bastadyq» - dep mәlimdedi.

***

15.12.1944

Dәlelhan Sýgirbaev Altay partizandar qosynynyng mýsheleri men әr últ búqarasy qatynasqan jinalysta Ile aimaghyndaghy gomindang kertartpa ýstemdigine qarsy qúraldy kýresting jeniske jetkendigin habarlady.

***

18-20.12.1944

Erde parizandar atreti ShTR Uaqyttyq ýkimetining partizandar qosyny bas shtaby jibergen Qaynam bastaghan qúraldy bólimmen birigip, Arasan qalashyghyn qorshaugha aldy. Qalashyqtaghy úsaq últ búqarasynyng sәikesuinde, eki kýn shayqasyp, 20-jeltoqsan kýni audan qalashyghyn aldy. Buka Ambany Arasan audanyna uaqytsha jauapty etip taghayyndady. Búl jolgha soghysta jau armiyasynan 70-tey adam joyyldy. Arasan audanynyng әkimi Uanbiynshiyang qolgha týsti.

***

20.12.1944

Luzyrúng Kenes Odaghynan Ýrimjige kelip, Gomindang ýkimeti Syrtqy ister ministrligining Shynjang ólkesinde túratyn syrtqy ister erekshe uәkili boldy.

***

26-30.12.1944

26-jeltoqsan kýni Liiishiyang Jushauliyannyng Qúljagha kómek beru jónindegi jana jobasy boyynsha, soghystyq ornalastyruyn ózgertti. Qúljagha kómek beru soghysynda Jyng audanynyng ontýstigindegi Ashaly asuyn búzyp ótip, Ilege basyp kirudi týiin etti.

28-jeltoqsan kýni ýsh rotalyq әskery kýshti Ashaly asuy men Dahiyanzydan Qúsemshekke qaray shabuyl jasaugha jiberdi. Olar bes kýnge sozylghan qiyan-keski soghys arqyly Qúsemshekti basyp aldy. Ashaly asuynyng soltýstigindegi asugha shegingen partizandar qosynynyng qaysarlyqpen tosqauyldap soqqy beruine tap bolyp, gomindang әskery bólimderining Qúljagha kómekke baru qarqyny bayaulady.

***

26-31.12.1944

ShTR Uaqyttyq ýkimetining partizandar qosyny bas shtaby Ysqaqbek Mononovqa Sýiding qalashyghyn alugha qatynasqan partizandardyng bir bóligin bastap, 26-jeltoqsan kýni bir aidan astam qorshauda qalghan Kýrege tóte kirudi búiyrdy.

29-jeltoqsan kýni Ysqaqbek Mononov Kýre jambylyndaghy әskerlerge tize býgu búiryghyn týsirdi. Ondaghy әskerlerding oq-dәri, azyq-týligi azayyp, salyndysy sugha ketkendikten, Ile aimaqtyq saqshy mekemesining bastyghy Gauui, jaraly әskerlerdi sauyqtyru ortalyghynyng bastyghy Goiynhúi, Gýre saudagerler qoghamynyng bastyghy Gaushinular qarauylshy әskerlerding uәkili bolyp, jambyldan shyghyp, partizandar qosynymen kelissóz ótkizdi. Eki jaq aqyldasyp, mynalardy belgiledi:

1). Endigi әry qaruly qaqtyghys jasalmaydy.

2). Qúral-jaraqty tyqpay, býldirmey, joghaltyp jibermey, jiyp alyp, partizandar qosynyna tapsyrady.

3). Eki jaq uәdesine opa qylady. Búqaranyng ómiri men mal- mýlkining amandyghyna kepildik etiledi.

4). Shynzyliyang bastaghan mәnsaptylardyng bas amandyghy saqtalady. Tútqyngha alynbaydy. Súraqqa tartylmaydy.

5). Gomindang komandirleri men әskerlerining talaby boyynsha ornalastyru jasalady.

6). Jogharydaghy tarmaqtargha qayshylyq jasap, tonmoyyndyqpen qarsylasqandar qatang jazalanady.

Kelissóz uәkilderi jambylgha qaytyp barghannan keyin, amandyqty qorghau әskery 4-polkining komandiyri Shynzyliyang jәne 1-rotadaghy әskerler tize býguden bas tartty.

31- jeltoqsan kýni partizandar qosyny súrapyl shabuyl jasap, amandyqty qorghau atty 4-polkine tóte qarasty bólimder, 2 atty әsker rotasy   jәne saqshylardan qúralghan jýzdegen adam joyyldy. Gauuy men Shynzyliyang ózderine-ózderi qoljúmsap óldi. Kýre jambyly alyndy.

Súmyl audanynyng әkimi Dúnjianshu qatarlylar Súmyl audanyna qashyp bara jatqan jolynda ShTR Uaqyttyq ýkimeti jibergen partizandar qosyny jaghynan týgeldey tútqyngha týsti.

***

28-30.12.1944

Liiishiyang Hushynyandy Búratalagha baryp, Búratala, Arasan jaqtardaghy soghysqa birtútas qolbasshylyq etuge jiberdi. Hushynyang 30- jeltoqsan kýni Búratalagha barghan son, sol aradaghy әskery kýshti dereu Búratala qalashyghynyng manyzdy jerlerin qorghaugha ornalastyrdy. Sonymen birge, Liiishiyannan bireui Búratalany qorghaytyn, bireui Arasan audanyna shabuyl jasaytyn eki batolion әskery kýsh jiberudi talap qyldy.

***

31.12.1944

Tanghy saghat segizde Jushauliyang Ýrimjiden airplanmen Qúljagha әue kenistigine kelip, Jiyanjiyeshy atynan Dudyfudy jәne barlyq komandirler men әskerlerdi jigerlendirdi. Jýz bumaday oq-dәri, azyq-týlik tastap berdi.

Dudyfu ólsek te mindetti oryndaymyz dedi.

Partizandar qosyny airplandy zenbirekpen atyp zaqymdaghandyqtan, Jushauliyang masqara bolyp, Ýrimjige qaytyp ketti.

***

31.12.1944

Ujúnshin Tarbaghatay aimaghynyng uәlii bolyp baratyn Pynrúndy shaqyryp alyp, oghan óz qolymen jazylghan tórt parsha hat berdi. Olardy Tarbaghatay aimaghyn qorghap túrghan gomindang әskery bólimderining jauaptylaryna berudi tapsyrdy. Hatta olardan әskey saqtyqty kýsheytip, Tarbaghatay aimaghyn qorghaudy talap etken.

***

1944-jyl, jeltoqsan aiy.

Álihan Tóre talay retki búqaralyq jinalysta sóz sóilep, «Shynjang Qytay teritoriyasynyng aiyrylmas bir bólegi» deytin kózqarasty sandyraq dep, «Bizding Otanymyz Shyghys Týrkistan» degendi dәriptedi.

***

1944-jyl, jeltoqsan aiy.

ShTR Uaqyttyq ýkimetining Ýgit bólimi qúrylyp, bastyghy Ábdikerim Abbasov boldy.

***

1944-jyl, jeltoqsan aiy.

ShTR Uaqyttyq ýkimeti úighyr, ózbek, qytay últtarynyng «Últtyq mәdeniyetti ilgerletu» qoghamdaryn jәne olardyng mal-mýlkin ótkizip aludy úighardy. Audandyq oqu-aghartu mekemeleri audan dәrejeli «Últtyq mәdeniyetti ilgerletu» qoghamdaryn jәne olardyng mal-mýlkin ótkizip alsyn dep búiryq týsirdi.

***

1944-jyl, jeltoqsan aiy.

Eng joghary Dinny sot Qúljada qúryldy. Zarypqaly Ajy sot bastyghy boldy. әr audanda Dinny sot art-artynan qúryldy.

***

1944-jyl, jeltoqsan aiy.

ShTR Uaqyttyq ýkimeti Kenes Odaghynyng әr saladaghy mamandarynan bir tobyn mengermelerde aqylshy bolugha úsynys etti.

Olardan Múqsyn Uaqyttyq ýkimettin, Grominkin Qazyna mengermesinin, Ály Ishki ister mengermesinin, Sýleymen Roziyev Joghary sottyn, Abylaev (keyin Ghalym Qúdayberdi, Marsaevter boldy) Oqu-aghartu mengermesinin, Japar Damolla Din ister mengermesinin, Omar Egin-orman-mal-su sharuashylyghy mengermesining aqylshysy boldy.

(1945-JYL)

***

01.01.1945

ShTR Uaqyttyq ýkimeti Densaulyq saqtau mengermesi qúryldy. Qasymjan Qambarbay onyng bastyghy boldy.

***

01.01.1945

ShTR Uaqyttyq ýkimeti Erekshe әskery soty Kýrege shabuyl jasap kirgennen keyin, beykýna qytay búqarasynan birtalayyn óltirgen Lafusandy ólim jazasyna ýkim etti.

***

02-05.01.1945

2-qantar kýni gomindannyng shonjarlary Shaulizy men Súnky Ujúnshiyn, Jushauliyandargha birlesip telegramma joldap, Qytay-Kenes Mәdeniyet qoghamynyng Shynjang bólimshesin aldymen qalpyna keltirudi Shynjandaghy jerlik biyleushilerding Kenes Odaghymen jarasuynyng sharasy etudi úsynys etti.

5-qantar kýni búl qoghamnyng Ýrimjide is-qimyly qalpyna keltirildi.

***

05.01.1945

ShTR Uaqyttyq ýkimetining 4-retki joralar mәjilisi mynaday Ýkimet qaulysyn maqúldady:

1). Shyghys Týrkistan teritoriyasynan Qytaydyng dara biylik ýstemdigin týp-tamyrymen joiy.

2). Shyghys Týrkistan teritoriyasyndaghy әr últ halqynyng terezesi teng bolu negizinde shynayy erkindikke, derbestikke ie memlekt qúru.

3). Shyghys Týrkistannyng ekonomikasyn jan-jaqty damytu ýshin, aldymen ónerkәsipti; egin, mal sharuashylyghyn jәne jekelik saudany damytu. Sol arqyly halyqtyng túrmystyq óresin jogharlatu.

4). Shyghys Týrkistandaghy halyqtyng basym kóbi islam dinine senetindikten, osy dindi erekshe dәripteu kerek. Sonymen birge, basqa dinge de erkindik beru jәne ony qorghau.

5). Mәdeniyet, oqu-aghartu jәne densaulyq saqtau isterin damytu.

6). Dýnie jýzindegi demokratiyaly eldermen, óte-móte Shyghys Týrkistangha kórshi Kenes Odaghymen qarym-qatynas ornatu. Sayasi, ekonomikalyq jaqtan Qytay ýkimetimen baylanysty da ilgerletu.

7). Shyghys Týrkistannyng beybitshiligin qorghau ýshin, әr últ halqynyng qúdiretti әskery qosynyn úiymdastyru.

8). Bank, pochta, telefon, telegramma, orman jәne barlyq jer asty baylyqty memleket iyeligine alu.

9). Memleket qyzmetkerleri arasynda ózimshildik, tóreshildik, últshyldyq jәne jemqorlyq syndy nashar stilderdi joi.

(Jalghasy bar)

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2562