2

Ákbar-Seyit, Fatihter myna Fuje әkelgen tótenshe jat habardy estigende qatty qobaljydy. Endi amalsyz búrynghy ózderi jasap, oilasyp otyrghan josparlaryn búzyp, shúghylynan ózgertuge mәjbýr boldy. Búlar tap sol kýnning ózinde Ákimdi Sherumen irgeles, tau jaylaghan Taymas ruynyng adamy - Ausynaqyngha tizgin úshymen jóneltti...

Búl kezde Kýredegi «Myn-ha sho tangha» (Manghúl-qazaq mektep internaty) býkil Kýre uezine qarasty úighyr, qyrghyz, qazaq, manghúldyng kóptegen eresek balalaryn el-elden toptap jinap әkep jatty. Qabyldanghan kóbinese 15 jastaghy balalar. Maqsat - búlardy osy biyl óte tyghyz tújyrymmen bir qys «tәrbiyeleu» bolatyn. Búghan Kerimbek auylynan da bala alynsa kerek edi. Olay bolmady... Júrt múny Kerimbekti shet qaghyp, balalaryn «oqudan» shektegendikke jorydy. Al Kerimbek jayly naqty sheshimdi Kýre osy kezde anyqtap, dayyndap ta qoyghan-dy... Endigi batyl qimyldary boyynsha Kerimbek pen Qarymsaqty bir-birinen bólmey, ekeuin qolgha birge týsiru kerektigi josparlanghan.

1944 jylghy birinshi qyrkýiek kýninen bastap, ekeuin tapqan jerde ústaytyn ýkim shygharyp, ýiezdik ýkimet atynan Ma shyanigon mór basqan búiryq edi. Qúljagha aman ilingen Kerimbekti bir qaterden ótti degeni bolmasa, búlardyng ókshe-izinen týsken jau qolynan jolda myltyq atylyp, oghan darymaq oqqa Qarymsaq óz denesin tosqan...

2

Ákbar-Seyit, Fatihter myna Fuje әkelgen tótenshe jat habardy estigende qatty qobaljydy. Endi amalsyz búrynghy ózderi jasap, oilasyp otyrghan josparlaryn búzyp, shúghylynan ózgertuge mәjbýr boldy. Búlar tap sol kýnning ózinde Ákimdi Sherumen irgeles, tau jaylaghan Taymas ruynyng adamy - Ausynaqyngha tizgin úshymen jóneltti...

Búl kezde Kýredegi «Myn-ha sho tangha» (Manghúl-qazaq mektep internaty) býkil Kýre uezine qarasty úighyr, qyrghyz, qazaq, manghúldyng kóptegen eresek balalaryn el-elden toptap jinap әkep jatty. Qabyldanghan kóbinese 15 jastaghy balalar. Maqsat - búlardy osy biyl óte tyghyz tújyrymmen bir qys «tәrbiyeleu» bolatyn. Búghan Kerimbek auylynan da bala alynsa kerek edi. Olay bolmady... Júrt múny Kerimbekti shet qaghyp, balalaryn «oqudan» shektegendikke jorydy. Al Kerimbek jayly naqty sheshimdi Kýre osy kezde anyqtap, dayyndap ta qoyghan-dy... Endigi batyl qimyldary boyynsha Kerimbek pen Qarymsaqty bir-birinen bólmey, ekeuin qolgha birge týsiru kerektigi josparlanghan.

1944 jylghy birinshi qyrkýiek kýninen bastap, ekeuin tapqan jerde ústaytyn ýkim shygharyp, ýiezdik ýkimet atynan Ma shyanigon mór basqan búiryq edi. Qúljagha aman ilingen Kerimbekti bir qaterden ótti degeni bolmasa, búlardyng ókshe-izinen týsken jau qolynan jolda myltyq atylyp, oghan darymaq oqqa Qarymsaq óz denesin tosqan...

Sol birinshi qyrkýiek kýni keshki mezgilde ýiezden shyghyp kele jatqan bes sherik pen ýsh poliyseyding qúpiya qorjynynda qolgha salatyn eki bilezik kisen - «kózir» bar bolatyn.

Mazyny órlep, qopaqtap shapqan suyt jýristi toptyng qorjyny ishinen sol kisen bayau syldyrlap, keshki apaq-sapaq mezgilde tau qoynauyna taman ýn berip kele jatqan. Kerimbekti ústaytyndaryna býgin búnyng bәri de kýmәnsiz sengen. Búl  top Sherudi ýsh kýn boyy aqtarghylap, tintip izdep jýrgende, ekinshi jaqta Kerimbekke jol tosyp jatqan Mamozy kezdesken. Kóp adam bop kózge týskileri kelmegen Qarymsaq pen Kerimbek Qúljagha Kýre manyndaghy keruen jolmen jýrmey, Sýidinning jelkesin Kerimqúl - Kebenekti basyp, Sarybúlaqtaghy Múhabay auylynyng ýstimen ótken. Biraq Kerimbekting búl saqtyq saparyn Mamozy «kóripkeldey» bilgen. Sýidinning aty әigili «Qara-dóninde ainalagha dýrbi salyp, jol kesip jatqan qaraqshy ýshinshi kýni bolghanda kýderin ýzip otyr edi. Dýrbining arghy shenberinen qylt etken eki attyny shalyp qaldy. Eki ara keminde 20 shaqyrym jer bolsa da sol ekeuining biri Kerimbek ekeninen kýmәndanbaghan. Ayghyr jaldy, aqsary attyng top qúiryghy shúbalandap, Mamozy kózine ottay basyldy. Janyndaghy atqosshysy Hoyyldyr-sibege:

- Bol, min! - dedi de, ózi sart etip atqa qona, «Aryppay qaragha» qamshy úrdy. Qahargha mingen qandyshelek jymdaghy jolbarystay Qúr-Almatynyng anghar-ózegimen kes-kestep tartty. Kýn batar mezgil edi. Kerimbek pen Qarymsaq bir aghashtyng sayasynda at shaldyryp, ózderi jan torsyqtaghy jolgha alghan qymyzdan susyndap otyrghan. Bir sәtte Qarymsaq jan-dauysy shygha:

- Oibay, Keke!...- dep, ózge sózge auyzy kelmey, agha joldasyn óz boyymen bas sala, qorghay berdi.

Búl sәtte myltyq ýni de shanq etken. Ayaghyn az jazyp otyrmaq ýshin shyntaqtanqyraghan Kerimbekti tómengi baltyr etten jaradar etu ýshin atylghan oq ekeni bilindi... Kerimbekting jilinshik túsynan kep, Qarymsaqty qoltyq astynan jyryp ótti. Sol kezde Qarymsaq:

- Atqa úmtylynyz, Keke! - dey berip, qatty sasyp esi shyqqan ýlkendi ornynan túrghyzyp demep jiberdi. Shylbyry qolda otyrghan attyng ýzengisine ekeuining de ayaghy ilindi. Búlar qosarlana tartyp jónele bere Qarymsaq:

- Saspanyz! Saspanyz! - dedi appaq quday bolghan Kerimbekke dem bere: - Qolgha týsiru ýshin ayaq jaghynyzdan kózdedi, zalym!

- Ózin... ózing qalaysyn? Bir jerine oq daryghanday bop qaldyng ghoy?!

- Joq, Keke, kisi óletin dert emes siyaqty!..

- Týsing jaman ghoy, qay jerin? Qansyrap jýrme! - Kerimbek qaysar serigining beyghamsytuyna senbey Qarymsaqtyng quang týsine shoshyna qarap qadalghan. Sol jaq emshek túsyn ong qolymen basyp alghan joldasynyng sausaqtary arasynan qan kórinip keledi eken.

Mamozy búl ekeuining sonynan jәne týsken-di. Sol kezde Qarymsaq qoynynan shygharyp alghan oqtauly alty-atardy art jaghyna kezene, Kerimbekpen qatarlasa shauyp kele jatyp Hoyyldyr sibeni at ýstinen sereng etkize qúlatyp atyp ketti. Qúlayghyr sherikten týsirgen myltyq túnghysh ret «aqjoltay» boldy. Dúshpany attan omaqasa úshqanda Qarymsaqtyng aiyzy qanghany sonsha, óz denesindegi jarany az uaqyt úmytyp, saq-saq kýlip jiberdi. Manadan bergi әbigerlik te saspas erding esin shyghara almaghan eken.

Mamozy susyndap otyrghan Kerimbekterge Úrymtal jerden shygha kelip, at ýstinen myltyq kezey bergende qighashtau otyrghan Qarymsaqtyng kózi sol sәtin shalyp qalghan. Sonymen búl sapardan ómirdegi janqiyar joldasy Qarymsaq bolghandyqtan Kerimbek aman qútylghan.

Mamozy endi órt sóndirgendey týnerip Kýrege mәlimdep, bir top sherikti eki-ýsh poliyseymen qosa ózi bastap jýrip, Kerimbekti Qúljadaghy onyng tanys-tanysynan adaqtap izdedi. Biraq Kerimbek búl kezde Qúljada emes, Ákbar-Seyitting qasynda... Ma shyanigon Kerimbek «esh jerde joq» degen habardy estigen son, ony әli de shúghyl izdettire otyryp, aqyrynda Qúljadaghy aimaqtyq shtab arqyly endi ashyq týrde «qashqyn» atandyryp, jer-jerding nazaryna jariya ótkizetin. Kimde-kim «qashqyn» Kerimbekting qayda boy tasalaghan sybysyn sezse, ókimetke baulap qolgha týsiruge atsalyspasa basymen jauap beredi. Al kómek qyp, sebin tiygizse, sol ýshin eleuli syilyq bar delindi. Onysy óz zamanynda bes attyng qúnyna túrghan altyn saqa bolatyn. Kәdimgi arqar-qúljanyng onqay asyghynyng qalybyna altynnan qúiylghan búl múra ejelgi Jonghar qalmaqtarynan qytay qolyna týsirilgen altyn saqa. Kerimbekti qazaq onaylyqpen ústap bermeydi degeni me, adam qyzygharlyq bәige tikken.

Búl kezde Ile aimaghy boyynsha úighyr, qazaq, qyrghyzdan eng aldymen qamaugha alynugha tiyisti bolghan jetpis adamnyng ekeui Kerimbek pen Qarymsaq edi.

Biyl Mazy mektebi ashylmady... Maqsút ol júmysty bir jaqta qaldyryp, «Tas týlek» úiymynyng qajetine alynghan, Fatih qasynda Maqsúttay jas, sauatty hatshynyng boluy dәl qazir kezek kýttirmes isting ózi. «Avgusti jarlyghynyn» habary býkil aimaq boyynsha Ákbar-Seyitting tiyisti adamdaryna bilinui kerek. Kýredegi Lýrip-lamagha, Búrataladaghy Lәidin-ambalgha, Erenqabyrghadaghy Jamby-lamagha, órgi Qyzaydaghy Rabat balasy Ábilhayyr tórege, din nazaratyndaghy Álihan tórege, Qúljadaghy «Úighyr úiyshmasynyn» sekretary Ábdikerim Abbasúghlyna qysqasy, atay berse, osy siyaqty taghy-taghy sansyz jerge tizgin úshymen hat jóneltip, habarlasyp otyru Maqsúttyng mindeti. Bir ghana sol habar emes, «Tas týlek» shtabynda bolyp jatqan mezgil sayyn, kýn sayynghy erte-kesh janalyqtar bolsa sonyng barlyghyn ainaladaghy qajetti nýktelerge hatpen jetkizu kerek. Ákbardyng óz ainala manynda da «Tas týlek» úiymynan kýndiz-týni habardar bolyp otyrugha tiyis adamy az emes... Mine, osynyng bәri tek Maqsút boryshy. Búl  orayda Maqsúttyng ózine eng qolayly adam bolyp úighyr jigiti Sauyt Abdyrahmanúghly men qazaq Baybazar qosylghan. Búlar Maqsúttyng  «Bilim júrty» mektebinde oqyp jýrgende qúrghan «Tau týlegi» úiymynyng ýsh basshysy bolghany mәlim. Sheru siyaqty san jerdegi, san rulardyng Ákbar-Seyitke kerekti adamdary bar. Sonyng bәrine hatty qarday boratyp otyrugha «Tau týlegi» úiymynyng búl  ýsh adamy ýlgere almay, tez aralyqta qalghan mýshelerin shaqyrtqan. Mine osynday shaqta Kýre ýkimeti bir mektepti býtindey jauyp tastap, ózi joghalghan Maqsútty da qabynyp izdep búiryq jazyp shyghardy. Kerimbek tәrizdendirip ony da «býlikshi qashqyn» retinde jariyalady. Qyrkýiek aiy bitkenshe, búlardyng qayda ekenin ýkimet nazary bilmedi. Búl mezgilde Ákbar Ile aimaghy boyynsha qazaqta qansha myltyq bar, sonyng sanyn tolyq ala-almay janalqymgha kelip túrghan. Sol siyaqty. Ysqaqbek qyrghyzdardyn, Fuje qalmaq-manghúldardyng jәne Ábdikerim Abbas úighyrlardyng dayyndaghan qúral-saymandaryn anyqtauda. Ákbar bilgen aldynghy mәlimet boyynsha, myltyq sany oidaghy zor kýdikti azdap seyiltip, ýmitke ainaldyrarlyqtay bolsa da, oq-dәri jaghy kónildegi mejeden tómen jatty! Búl  orayda, oida joqta, Qúljadaghy bas sot Qojanazardyng paydasy tiydi. Aty sot mekemesi bolghanymen óz qarauynda on shaqty әsker ústaytyn-dy. Ózindik qúral-sayman saqtaugha arnalghan qoymasy bar. Sol qoymada bes jәshik oq, jarym sentner «qara dәri, jasyl jarma dәri» deytin әr týrli dәri túr eken... Qarasyn «sasyq qara» dep te aitatyn. Osydan ýsh-tórt jyl búryn, Maqsút Múrynshaqtyng kishkene nemeresin aimaqtyq sottyng sheshimi arqyly qaytaryp alghanda, qol úshyn bergen osy Qojanazar edi. Anada Gýlnazym mәselesi jóninde ózining Kerimbekpen búrynnan tanystyghy bolsa da Qojanazardyng paydasy tiymegen. Sebebi búl oryndy az últqa basta bir arnap qoyghan aty bolmasa, gubernelik shtab aldynda qazirgi kezde bedel jaghynan júrday dese bolatyn. Sotsyz da polisiya men әskery oryn isteytinin istep, shesherin sheshe beredi. Qojanazar Múhabaymen dos edi. «Avgust jarlyghyn» estigen Múhabay ózderine shyn qauip endi tóngenin aityp, týn ishinde búghan kelgende Qojanazarda ýrey qalmaghan. Sebebi «2603 jarlyq tek qyr qazaghynyng adamdaryn ghana ústaugha shygharylmaghan. Meyli, az últtyng kimi bolsyn, osylarday ilikke alar adam tapsa bәrining de týp tamyryna balta shabugha, otap qyrqugha arnalghan. Sonymen Qojanazar eskili-janaly besatar myltyqtyng on besin, barlyq oq-dәrisimen bir týnde shygharyp beruge uaghda baylaghan.

3

Ákbar osyghan erekshe quanyp otyrghan kýni búlargha shyn sýiinerlik taghy bir hosh-habar ilindi. At jetpes alystan, jandy múrynnyng úshyna keltire kýttirip jetken búl habar Tarbaghatay men Altay aimaghynan edi! Qyrkýiekting basynda ketken Ausynaqyn men Ákim keshigip, qazannyng jarymyna deyin kele almauy búndaghylardyng shybyndaryn shyrqyratyp otyrghan. Teginde, Ausynaqyn Bәitik tauyndaghy Ospannyng dәl ózimen kezdese almaushy edi. Óitkeni Bәitikting ainalasyn Gomindang әskeri qysy-jazy tapjylmay qorshap jatatyndyqtan, Ospangha qaray til ótkizbeytin. Sondyqtan Altay aimaghynyng ortalyghy Sary-Sýmbe qalasynda Dәlelhanmen tildesip qaytyp túratyn. Ysqaqbek, Fuje, Múhabaylar siyaqty Dәlelhan da Ýrimjide әskery mektepti bitirgen jigit.

Ausynaqyndy osydan bir jyl búrynghy alghashqy saparynda Dәlelhangha Ysqaqbek hat jazyp berip tanystyrghan. Basynda әskery mektepti óte ýzdik bitirip, Ýrimjide bas shtabtyng ózinde qalghan Dәlelhan keyin az últ ziyalylaryn tómendetu sayasatymen óz aimaghyna jiberilip, Altay gubernelik ýkimetine alynghan. Qajetti degen bir oryngha әskery qyzmetke taghayyndaghan... Dәlelhannyng búl jylghy qorytyndy sózi «Qymbatty Ákbar! Men dayynmyn. Is bastaghan sәtterinnen qaldyrmay, tizgin úshymen habar úshyrtyndar. Keletin Ausynaqynnyng ózi bolsyn...» degen.

Moldajannyng ýiinde, týn mezgilinde ózderine qarauyl qoyghan Ghany batyr, Fatiyh, Seyit, Kerimbek, Qarymsaqtar Ákbardyng qolyn qysa qúttyqtasyp, qazaq aimaqtary soghysty býgin-aq bastaytynday jelpinisip qaldy. Osy sәtte sýiegindegi batyrlyghy qysyp otyrghan Ghani, Ýrimji týrmesinen qashyp kele jatqan saparynda jolda «Taldy» degen qystaqta týnde basyna qauip tóndirgen bir bay qytaydy óltirip, ýiin tonaghanda alghan alaqanday kýreng torghyngha týngli gauharyn koynynan shygharyp:

- Ákbar! Mә, tút! - dep, zorlyghy men búiryghy aralas úsynyp: - Qalysh apamgha beresin. Seni qúttyqtaghanym! Sol kisi ústasyn, - dep alghyzdy. Ejelgi qytay biyleushilerining sandyghy týbinen shyqpaytyn tobyqtay gauhar ala-kólenke ýide sәule tastap túrdy.

Ausynaqyn Shәueshekke de soqqan. Búryn jol bilmeytin Ákim jolda Tarbaghatay aimaghyna qaray jeke ózi aiyrylyp kete almay, ekeui birge aldymen sol Shәueshekke jetken. Ondaghy jolyqqan adamy «Tas týlekpen» tildes jigit Atalyq balasy Jaghda:

- Bizding Tarbaghatay shet aimaq bolghandyqtan búrynghy tónkeristerde qolgha kóp qaru-jaraq týsire almaghan el. Jәne búl jerding qazaghy Ile aimaghynday qalagha ýiir halyq emes, saptama etik, keng qoltyq tau-taudyng arasyna sinip jatqan el. Biraq qol qusyryp otyrghanymyz joq... Niyetterindi bastaghan saghatta habar jetkizinder! - degen. Atalyqov Jaghda Tarbaghatay aimaghynyng ortalyghy Shәueshek qalasyndaghy halyq qamyn erte oilaghan, eli ýshin bolashaq ansaghan kýresker qazaq jasy bolatyn.

Óstip, arada jәne bir ay shamasy ótken kezde taghy bir erekshe oqigha tudy. Jazda Lýrip-lama ýiinde bolghan jiyn jayynan sybys shyghyp, ýkimet әldeqalay qúlaqtanyp qalypty! Sol ýshin polisiya orny Lýrip-lamany bir týnde ýiinen ústap ketken!.. Búl mәseleni ýkimetke bildirushi sol kýni, jiynnyng ishinde, top ortasynda otyrghan adamnyng biri bopty!.. Sonda әr kimning betine bir qarap, ýdirek kózben antarylyp tanyrqaghan bireu bolghan. Ol Fatihtan mәjilis mәnin jagha ústaghanday tanghala súraghan Qanatbek degen aqalaqshy eken. Sonyng auzynan shyghypty desken. Biraq ras-ótirigin eshkim bilmeydi. Búl habar ýkimet ornyna osy qarasha aiynyng basynda bir-aq kýnde dýnk ete týsti... «Alty qaraqshy» degen atpen býkil Ile aimaghyn eleng etkizdi..

Búl isting Ile gýbernesin ghajaptandyrghany sonshalyq Lu bin y ol turasynda mәselege óz jeke basymen qorytyndygha kele almay, Ýrimjige dereu tyghyz, tótenshe habar saldy. Mashinamen eki-ýsh kýndik jolgha kýn-týn jýrip Shynjannyng bas shtabynan Qúljagha óte bir ailaker general jetti... Endi janaghyday  «eng tәuir» el aghasy degenderdi gubernelik shtabtyng qabyldaghan «sheshimi» boyynsha әlgi generaldyng aldyna salyp «alty qaraqshygha» barudy oilady. Sóitip asa qúpiya «Tas týlek» úiymyn qúrushy «alty qaraqshygha» «ýgit-nasihat» jýrgizu ýshin qasyna jetpis-seksen әsker men birge bir top el basylaryn alyp shayqatylghan tobymen Lastaydaghy Esbosyn qystauyna kelip týse berdi. Ishinde qazaqtan keybir aqalaqshylar jәne úighyr qojasy Ákimbek-Qoja balasy Ákiramhan siyaqty bir top el juandary bar kóp әsker eki maya shópke attarynyng auyzdyghyn alyp, ózine-ózi sengen myghym týrde týsti. Sharua baqqan qazaqtyng jaz boyghy manday terin sypyryp jighan ýime shóbin qysqy malgha sary mayday saqtap otyr-au degen joq, óktem.

«Alty qaraqshy» dep atalghandar sol Lastaydaghy Esengeldi ruynan shyqqan Esbosyn batyrdyng úrpaqtary, belgili: Ákbar-Seyit. Nauan deytin ýsh qazaq jigit pey tatardan Fatiyh, úighyrdan Ghany batyr degen adam. Jәne búlargha zor jaghday tughyzyp, óz ýiining ishinen jer kepe qazdyryp jasyryn shtab ústaushy - (jalghyz ýy Alban) Moldajan. Shynjandaghy tariyhqa mәlim sharualar qozghalysynyng oshaghy bolghan Ile aimaghynyng әigili alty kóterilisshisi, mine, osylar bolatyn. (Keyin Ile, Altay, Tarbaghatay siyaqty qazaq aimaqtary tútas kóterilgendikten ózindik tarihynda «ýsh aimaq» soghysy atanghan).

Osynday jer ýidi túraq etken «Tas týlek» shtabynda Qúpiya on adam bolghanda, janaghy altaudan basqa: Fatih inisi - Hamiyt,  úighyr diqany Qary jәne Fatihpen dos tatar jigiti - Rafiyh, qazaqtan Manaphan, Suanbek deytin sharualar edi. Búl kezde «Tas týlektin» qúramyna «Manghúl úiyshmasy», «Qyrghyz-qazaq úiyshmasy» men birge «úighyr úiyshmasy» da tildes bolyp, endi az sandy últtardyng basy tez arada týgeldenip, birigip qalyp edi. Óitkeni «Avgust jarlyghy» az últtardan adam ústau arnasyn kýnnen-kýnge keneyte bastaghanda, aimaq boyynsha az últtar ýshin ýlken oryndar bolghan sol ýsh «úiyshmanyn» astyrtyn úrangha shaqyrghan habarlary da el ishine tez jetip, qanaudaghy halyqty bir-aq sәtte dýrliktirip әketti. Az sandy últqa airyqsha bir dýmpuli tolqyn jetti. «Avgust jarlyghynyn» syry ashyldy. Onyng ýstine Ákbar manyndaghy partizandar jәne bir qyzyq is atqarghan. «El aghasy» atalatyn, halyqqa attary mәlim, biraq jandary ayauly biy-bolystardyng bir tobyn Músa-kókkóz degen bozashy úighyrdyng ýiinde týnde syrtynan habarlanyp kelip birden qamap alyp, sәtti is tyndyrghan. Ospan-shýi, Saduaqas-shang zun, Núrbolat-mampan, Púnsún-ambal, Sauyt-shaniya, Shyn-syn-sibe siyaqty toghyz adamdy ýreylerin úshyra, qorqyta qamap alyp, solardyng mórlerin zorlyqpen basqyzyp otyryp, qalyng elge óte tyghyz týrde kóp habarshylar shaptyryp, qaghaz taratyp jiberedi. Qarday boraghan sansyz, qyzyl mórli qaghazdar jýz san ereuildi, attylar jýrisimen: «Halayyq! Biz gomindang biylep tósteushilerine qarsy soghys ashamyz! Jang qay shynyng Shynjandaghy otarshyl ókimetin osy qystyng ishinde qúlatyp ózimizge ejelgi  «Shyghys Týrkistan» memleketin qaytadan irgelendirip kúramyz!» delinip, qalyng elding qoyny-konshyn aralap ketti. «Qyrghyz-qazaq úiyshmasynyn» bastyghy  soghys taktikasynyng jattyqtyrushysy - Ysqaqbek Qúljadaghy óz júmysyn Múhabaygha qaldyryp, Lastaydaghy partizandargha qauyrt merzimdegi әskery soghys tәsilining amal-aylasyn, shúghyl sholyp ýiretip jatty. Osydan ýsh jyl búryn Ysqaqbekti Ýrimjidegi әskery mektep oqu bitiruine baylanysty bir maqtap jibergen bolsa, búnda gýbernelik shtabtyng ózi de ony az últ ishindegi әskery qabileti joghary ofiyser dep syrtynan kýnde baqylap, kórip otyrghan-dy. Agha leytenant dәrejesimen kelgen ofiyser jigitti qazir әskery saptyng ózinde bolmasa da, әr jylghy әskerlik synaqtarda kórsetken enbegin senimmen moyyndap, shtab búny osy jyldar ishinde-aq kapitandyqqa jogharylatqan bolatyn.

4

Ólkeden shyqqan general «alty qaraqshygha» jýzdesudi dәme qylyp Lastaygha jetkende, jayma-shuaq kýz kýni enkeyip qalghan mezgil edi. Ýsti-basy sap-sarala, biyik mәrtebeli әskery aqsýiek tóre guberniyalyq shtabtan jaly kýzelgen bir әsem qara jorgha atqa minip, qasyna ertken el adamdarymen birge «eshnәrse bilmegen» kisidey jyp-jylmaghay ghana, astyndaghy jorghasyn jylan jýrispen, jәy susytyp kelip týsken. Jәne ózi bastap attardyng auyzdyghyn tegis aldyryp, «beyqam» adamday jylmiyp jetken. Moldajan ýiindegi shtabty bile me, joq pa, belgisiz soghan tayaq tastam ghana kelip ornady! Qauip degen osy edi... «Jaqsylyq» ýshin jýrgendigin «dәleldeu» jolynda bir qarapayym, momyn qariyagha óz mórin basyp hat jazdyryp berip, Ákbargha júmsatqan. «Barlyghy kelip jolyqsyn! Ýkimetke qoyatyn talaptaryn aitsyn. Qúlaq asyp tyndaugha, pikirlerimen sanasugha keldik. Eger ózdering kelsender barlyq kinalaryndy keshiremiz!..» - degen qazaqsha hatqa alaqanday ghyp tarbaytyp qalta mórin basyp bergen. Soghan qosa Ýrimjidegi qazaqsha baspadan shygharylghan «Talap-tilekterindi «oryndaymyz» degen negizdegi qatynas qaghazgha bas shtab móri basylghan. 1757-jyldan osy uaqytqa sheyin eki ghasyr ishinde Shynjanda ýkimet pen az últ arasyndaghy tarih boyynda ýlkendi-kishili kóptegen ereuil, qaqtyghystar bolghanyn jaqsy biletin general «qoyday qonyr» bolyp kelgen-di. Búl uaqytta bir jaqsysy, Ákbarlar ózderi ýshin osynday jat týstegi әsker shyghyp kele jatqanynan aldyn ala habarlanyp, batys bettegi auylgha minbelep, taqau túrghan biyik sar qabaqtyng jelkesinde boy tasalap qalghan... Ýsh-tórt adam qyratta boy baghyp, baghanadan bastaryn qyltyndatyp qarauylda túrghan. General qystau aldyndaghy pishendikting ornyna, keng jazyqqa jayylyp qonghan kýzgi jaybaraqat auylda ózining bar nóker, sarbazymen alqa-qotan ýiirile otyryp, әlde ne jaydan birazgha sheyin sheshile sóilep, maslihat bastaghan. Týsi «jaydary»... Ózi symbatty, deneli adam eken. Áskerlerden shetke ala ózderinshe bir shoghyr bola jayghasqan qazaqtyng qoshemetshil biy-bolystary sonynda bir eskadron әskeri bar, sap-saryala aibyndy generaldyng sonsha saltanatty bola túra, mynaday «júmsaq» týsine «meni tanyp alsa eken» degendey, jaramsaqtanghan qúrmetpen qarasady. Olar tipti ara-túra manyndaghy tilmashqa estirte kýbirlesip:

- Shirkinning kelbeti-ay! Didarynan aq jarylyp, kýn tuyp túrghan joq pa! Neghysa da, tegin emes, osy últtyng shynynan shyqqan qasqa-jaysannyng ózi ghoy!

- Kelimine qaray, terisining ken, sabazy-ay, bozymnyn! - desip, sýiingen maqtaular aitysyp qoyady... Múny aitushynyng songhysy Erkinbek, alghashqysy Qanatbek edi. Kóp әsker de ózderining mynaday qolbasshysyna sýienip, anyq nanyp, sengen týste. Qastarynda patshaday bop tolqysyp, altyn iyq general otyrghanda ózderin ala qoyar jau joqtay kórinetin bolsa kerek... Moynyndaghy nayzaly myltyqtary auzy týgelimen órge qaray saudyrap, sәt kýtkendey, qybyrsyz tynyp qalypty. Týr-týsi naghyz shonjargha layyq jaralghan; mandayy sýiemdey, jaq sýiegi sorayghan ýstem adam arbaghysh kózi jergilikti irikti toptyng ishi-bauyryna kire qarap, qazaq mansapkerlerine bir jyly, «bauyrmal» ray tanytady. Arasynda olardyng janaghyday  qoshamet sózderin jerde qaldyrmay, tilmashqa audartyp, bas iyzep, kýle tynday, anyq marqasqa adamnyng minezin tanytty... Qanatbek, Ákiramhan tәrizdi atqaminerlerdi boyyna ýirete, erkinsitip tildesedi. Analar soghan-aq armany qalmaghan adamday eligude. Ózderining danq-qúmarlyghy boyynsha generaldyng qasyna erip kelgenin onsyz da maqtan kórip otyrghan mansapqor, biyshikeshter endi osynday dәrejeli úlyqtyng nazaryna iline týsudi de kózdep, moldagha tәuir kóringen shәkirt baladay qamdanysady.

Biraq osy kezde anau ýilerde dybystaryn syrtqa shyghara almay, bastaryna shynayy qasiret kýnderi tuyp kele jatqanday bolyp jylaghan әiel atauly kóp... «Er ólip, Ertis búzylsa» baqayynan kelmeytin, maly týgel baylar qaghanaghy qaryq bolghanmen, qatyn-bala, kempir-shal ishken asy boyyna taramas kýnge jetken. Bas iyesi Esbosyn búl auyl jýrek shayly, qorqaq bolghany ras. «Soghys bolady» degeli qanday kýn tuaryn oilap, el atauly japyraqtay titirep, qorquda bolatyn.

General ózining bir sózinde:

- Sizderding jerleriniz «Le-hugha»* jer jetpeydi... Adamdary da kóbinese óndi, aq manar bolady! Mine shetinizden әdemisizder!.. Tarih tilimen aitqanda, osydan jýz jylday búryn 1871-1881-jyldary orys patshalyghynyng Kolpakovskiy degen generaly «Le-hu» jerining әsemdigine qyzyghyp, ózining bar әskerimen kelip on jylday túrghan...- degende, qoshametshi qazaq baylary bir-birine antaryla kýbirlesip «ony qaydan biledi» degendey, bas shayqasa, generalgha shyn tanyrqap qarasqan. Osy tústa jas baybatsha Ákiramhan qoja:

* Le-hu - Ile aimaghyn qytaysha ataghany.

- Taqsyr! Sizding óz jerinizding tabighaty da jerúiyghy shyghar, ә? Nege deseniz, mәselen, tabighaty kórkem Altay jerining týlki terilerin osynda әkelse bir attyng qúnyna bermeydi. Bizding ýide bireui túr, jengemizge ala baruynyzgha tatidy. Kórseniz qolynyz batyp, kóziniz qiyp, búzghynyz kelmeydi... Soghan qaraghanda, jan-januar, adam barlyghy óz tughan jerining qúnaryna qaray tuatyny dausyz. Óziniz aityp otyrghanynyzday, biz sizdi de sonday әsem tabighat týlegi bolar dep shamalaghaly otyrmyz. Onay mekennen ózinizdey kórikti, túlghaly adam shygha ma? - dep, generalgha kópe-kórineu ózin tyqqyshtap, qoynyna kirip bara jatty. Qanatbek aqalaqshy tilmashqa andata:

- Qoy, tiling tiyip keter! - dey bergen.

Biraq... mine, tap osy uaqytta kýz shuaghyna maujyrap, jym-jyrt bop túrghan ólkeni titirentip, sar qabaqtan yra-tómen oq jauyp qaldy... Auyl ýstinde aspan jarylyp jerge týskendey, kórgen týs tәrizdi kýy tudy. Otyrghan әskerding kóbi ornynan da túra almay: «Áy-io!» «әi-io!» dep baqyryp jusap týsti. Ishinara ornynan atyp-atyp týregelgender bolsa atqa qaray jan úshyra qashqanmen úzay almay, olar da qúlap jatyr. Qazaq kisileri men әskerding eki ortasyndaghy ashyqta, tilmashymen onashalau otyrghan generaldy tiri qolgha týsiru ýshin tek Ákbardan ózge eshkim atpaugha kelisim bolghan-dy. Myltyq ýnimen qabat qiraghan әskerding keybiri jan dauysymen baqyryp jibergen sәtte general ong qoly jambasyndaghy tapanshagha qalay baryp qalghanyn ózi de andamay. ornynan úshyp týregelgen. Osy sekundta ol ózining búrynghy baq-dәureni qaytyp kelmestey qapy qalghanyn ghana oilay alghan-dy. Jelke tústaghy qabaqtan tik qúiylghan, balqyp úshqan qorghasyn sherikterdi janaghyday bauday týsirgen kezde general jan úshyrghanday bir soyqan shapshang qimylmen mayadaghy atyna qaray úmtylghan. Ony ayaghynan atu kerek edi. Jýz qadamday jerge bara almastan denesi qatty bir solq etip qalyp, qolyndaghy tapanshasy jerge úshyp týsti. Mayadan ary qaray josyp ýrikken kóp attargha ilige alghan joq. Alghashynda kelisim boyynsha sannan kózdep ózi atqan Ákbardyng birinshi oghy qalyng etin týirep ótip, jan-dalbasamen jyghylmay qashyp edi. Ekinshi oq taghy da ong jaq jilinshigin ýzip, terbelip túryp jantaya qúlap ketken. Seksen әskerding oryndarynan úzaghany joq. Ápsәtte typ-tipyl bop jusap týsti. Alty atarlar saudyrap qoramsaq-qoramsaq syqasqan oq qorymen qaldy. Belge taghyp baylanghan, jauyryngha qighashynan asylghan úya-úya oq pen qosaq-qosaq granatalar qan sasyghan sherikter denesinen sheshilip alynyp jatty. Býgin «úlystyng úly kýni» atalghan qúrban aittyng ýshinshi kýni bolghandyqtan, el alqasy jiyn bolatyn. Sary qabaqtyng ýstinde eki jýzdey partizan qapysyz saylanyp tosqan edi.

Jyghylghan generalgha qaray qabaq basynan tómen jarysa shauyp, qúiylyp jetken júrttyng ishinde Sheruden Kerimbek, Qarymsaq, Taylaqbay, Maqsúttar bar. General az sәtte es jiyp, basyn kóterip aldy. Oq tiygen jaghyn astyna basa, qos qolymen jer tayanyp kósile otyrghan boyynda ong jaq balaghynyng auzynan qan saulap aldyna kelgen qazaqtargha bir nәrse jayly qatty dauystap sóiley bastady. Ysqaqbekting audaruy boyynsha osynyng ishinde «Ákbar-Seyit» deytinderding qaysysy ekenin súrap kórip alyp:

«Men senderding basyndy óz qolymmen alamyn dep kelip edim!.. Amal joq, peshene oghan jazbady!» dep, júdyryghymen óz mandayyn ayamay bir-eki úrdy: - Biraq, bәribir týpting týbinde itting taban izindey jerge syyatyn az qazaq, senderding búl әreketterinnen eshnәrse shyqpaydy! - dep aghayyndy eki jigitke jaraly jauyz ot shasha qaraghan. Ákbar onyng óz pistoletimen ózin atqaly algha taman attaghanynda general jer tayana qalshyldap, entigip otyryp, qarsylasyp, baqyryp sóilegen sózinen tanghan joq. Ayanar emes, jaraly qasqyrday. Osy kezde әldeqaydan sap etip, kelip qalghan Ghany mynaday jauyzdy Ákbargha atqyzbastan ýstine qona týsti. Sol bette kýrektey qolymen kenirdeginen syghyp, buyndyryp óltirip jiberdi.

5

Osy kýnning týninde, tang ata-aq, Sheru ruynan jýzdey sayly jigitpen jәne solardy bastaghan jýz shamaly ýlkenderi qúiylyp Lastaygha jetti. Búghan deyingi aralyqta Ghany bas bolghan bir top týnning jarymynda jaqyn mandaghy Ivan degen orystyng diyirmeninde Qarasu ýiezdik әskerining únyn tartyp jatqan 20-30 sherikting birde-birin tyrp etkizbey joyyp, myltyqtaryn taghy alghan. Jәne Ákbardyng әkesi Esbosyndy ústatqan, ózi bay, qytay ýkimetine qol baladay jaqqan Jamsa degen shal qalmaqtyng jeti jýz jylqysy shabylyp alynghan. Kerimbek eleusizdeu bir adamdy Kýrege, Ábdireyimge, osyndaghy bolyp jatqan tosyn jaghdaydan tótenshe habarmen jóneltken-di.

Ákbar, Fatiyh, Ghany batyrlar osy týni Nylqy shabuylyn bastamaq! Ýiezdik ýkimet Nylqynyng ózinde emes, osy Lastay manyndaghy Qarasu degen jerde. Nylqydaghy tek polisiya mekemesi. Ákbardyng óz ainalasynda qazir ýsh jýzdey ghana qúraldy partizan bar edi. Soghan endi Sheruden qosylghan bes jýz qoldyng jýz eludeyi-aq myltyqty bolyp kelgen.

Keshegi general jayynan jan-jaq әli habar ala qoymaghan-dy. Qúljadaghy gýbernelik ókimet olardy qazaq aulynyng birine nemese osy mandaghy ýiezdik oryn Qarasugha qonyp, birer kýn nasihat jýrgizip qaytuyn tabystaghan. Generalmen birge barghan әlgi «aqylgói» el basylardy da eshqayda shygharmay ózderin bir ýige jeke iyirip, qamap otyrghan.

Ákbarlar Lýrip-lama ýiindegi bolghan jiyndy ýkimetke bildirushi Qanatbek aqalaqshy ekenin dәl osy kezge deyin bile almaghan. Nylqygha basyp kiruding týngi joryq jospary boyynsha Lastaydan qas qaraya shyqqan jasaq qyryq-otyz shaqyrym jerdegi mejeli oryngha qalyng týndi jamylyp asyqpay jetti. Týn aisyz, júldyzdy edi.

Lastaydan shyqqan boyda kýnshyghysty tóske alyp kelip, Ile dariyasynyng basqy bir tarmaghy bolghan Qas ózenining boyyna jaqyndap toqtaghan qosynnyng aldynda úzyn aqtanger atqa mingen Ákbar, toryqasqa atty Ghany bar edi. Fatih Muslimov, Seyit Mahmutúly, Fatih inisi Hamit siyaqtylarmen Sheruden kelgen basshy adamdar da osy aldynghy topta bolatyn. Ózennen Nylqygha qaray ótetin Qas kópiri bar. Al sol kópirde sherikterding kýzet jayy «botay» túr. Sondyqtan partizan legi kópirmen ótpey ótkelmen keship óteyik desti. Óitkeni shabuyldy aldymen kópirden bastau, arghy jaqtaghy polisiya úyasyn ýrkitip túrghyzu bolady. Tómendeu baryp ótkelden ótip alsa, qosyndy ekige bólip, mol bóligimen Ákbar, Ghanilar Nylqy shabuylyna kirispek. Ekinshi az bólik kópir qarauylyna tiymek. Kópirding jalghyz jaryghy botay terezesinen kómeski ghana sarghyshtanyp әne kórinip túr. Jap-jaqyn jerde túryp qyrghyn jayly aqyldasqan búl elding qazirgi dәl osy túrysy jýreksintken qorqyghysh kýdigimen qosa ghajaptandyrghan qyzyghy da mol kez tәrizdi bolatyn. Eniske qúlap aqqan Qas ózeni úiqyly ónirdi týngi sarynymen shulatyp, mine alda jatyr. Qosyn kep jasyrynghan eki jaghy biyik qabaqtyng qaranghy angharynyng ishinen qaraghanda júldyzdy aspan bozghylttanyp, jaryq tartyp kórinedi. Ózek ishi qap-qara týn. Jonghar aspanynan ashyq týnde gauharday jarqyraghan júldyz әlemi býgin tipti erekshe mazdap, tay-talasa elbirep janady. Ýlken ózen boyyndaghy toghayly anghar kýzding salqyn týninde denege bir shiryqqan jelik, sergektik shaqyryp, semiz, jarau attarmen yqsham kiyingen joryq sәtindegi adamgha bir týrli qyzuly, júmbaq syrly dýrmek bergendey. Tizgin tartyp, pysqyrynghan attar dybysyn, er-túrman syldyryn ózen shuy jútady. Adam ataulyny ór jigerli, әlde bir tynyshsyz, asyghystyq qysady. Keler sәt óz júmbaghymen siqyrlap, sezim kózin baylap alghan. Aldynghy jaqta әne endi jarty-aq shaqyrym jerde Nylqy polisiyasynyng kóp jaryghy kórinedi. Ertegilerde aitylatyn әldebir dii-periler mekenindey, jat syrly.

Attylar aldy-arty tegis sudan ótip shyghyp, bir mol ýiirim, qoynaugha toqtady. Jiyn bir aumaqqa shoqtay iyirilip, joryq basshylarynan auqym baqty. Tizgindi tejep ústap sulyq, ýzengini syldyrlatpaydy. Jasy otyzdyng ishindegi Ákbar bar toptyng ýlkeni Taylaqbay men Kerimbekke búrylyp til qatty. Kerimbekting ata-joldastyghyn, әkesimen әkesining dostyghyn eske alyp túrghan synayy bar. Tomagha kóz, qiyaq múrt jigit bala býrkit qabaqtas. Ol:

- Al, Tayleke! Keke! Er qazasy - namysy bolsyn! Ólisip kóremiz! - degen. Tanynda ýkining aqshyl balaq jýnindey ýlpildegen baraq jýn qaptaghan aqtanger iyesining kónil-kýiin tanytqanday qarghylap túr. «Jibershi, jiber» degendey, sulyq tartyp, moynyn júlqa sozyp, әldeneni sezip túrghanday pysqyrynady.

- «Er óler jerine kýlip barady» degen. Jannan keshpey jau jenbeysin, - Taylaqbay Ákbardyng janaghy sózine oray,  manyndaghylargha lep berip sóiledi. Búnymen Ákbar ekeuining rulary Soltangeldi, Esengeldi bolyp, týbi birge tuysatyn qatar jatqan eki taypa el edi. Sol sebepti Ákbardyng әkesi Esbosynmen Taylaqbay da búryn jas kýninde tanys adamdar bolatyn. Ózining qyryq jastar shamasynda, Sheruge kóshpey túrghanynda Taylaqbay Esbosyn batyrdyng ruymen qanattas elding jigiti bolghan. Osyny biletin Kerimbek:

- Ákeli-balaly ekeuinizding basyndy sheber taghdyr bәlen jylda әkelip qayta qosqan eken... Osy ýilesulerindi tegin demey, maghúryptaghy mәshýriptegige qosylyp túr dep bileyik. Joryq sәti joldasymen, - dep kópke des bere týsti.

- Endi Shynjan emes, býkil Gomindanmen soghysugha men dayyn! - dedi Ghany da dauysy kýrkirep. Qazaq atauly «Qaynam batyr» dep, erekshe auyzgha alatyn Ghany ózgeshe zor, atan túlghaly jan edi. Aqsarylau, atjaqty iri jýzinen jinishke ghana, siyrek aqshyl qastary andalmaytyn, airyqsha ýlken múryny shoqylanyp túrghan ózi kirpiksiz adam. Sonda zorgha kórinetin taqyr qasymen suyq qabaghy astynan uyttanyp qaraytyn kirpiksiz janary jylan kózding anyq ózi bolyp qadalatyn. Tabighat erekshe tughyzghan, nysanagha bitkendey kórinisi bar búl  adamnyng Ýrimji týrmesinen qashuy da qyzyq bir qisyngha sighanday... Abaqtyda kisenmen jatqan Ghanidy endi eki-ýsh kýnde atylady eken degen jasyryn sybys shyghyp qalady. Ghany kisenning bekiter jerdegi tilshigine dәl qylmoyynnan u sarymsaqty janshyp tartyp, temirin aldyn ala shiritip jýredi. «Atylady» degen súm habardy estigenine eki kýn ótedi. Uayymmen shólmektey bolady. Eng ghajaby ekinshi týni tang ata jer silkinedi!.. Ghanidyng dәl janyndaghy qabyrghanyng kirpishteri jik týsip bosansyp qalady. Tútqyn temirtekpen shúqylap, ólgende әreng bir kirpishti suyryp alady! Sodan tang atpay bir kisilik tesik shygharyp, kisendi әlgi jerinen bir-aq búrap syndyrady da, ekinshi basyn ong jaq baltyryna orap tanyp alyp qashady. Ózi jalghyz ketpeydi. Qasyndaghy ózining eng tatu, dos qazaghy Ýseyindi ala shyghady. Mine, osy sәttiligine qarap-aq, el-júrt búrynnan batyr ataghan әigili adamnyng «tegin emestigin» sóz etisetin. Osyghan deyin: qazaq, qalmaq baylarynyng jylqysyna tiimen jýrgen, jasynan jetim, kezbe jigitti óz úighyrlary keyde «Ghaniy-úghry» dep te ataytyn. Búl uaqytqa deyin «әlipti tayaq dep bilmegen» ózi ýisiz-jaysyz adamdy, ygha bilmeytin anyq batyrlyghyna qyzyghyp Ákbar-Seyit aghayyndy ekeui qoltyghyna alghan. Ghanidyng ózine de osylarday bir myghym orta qajet edi. Óz tarihynda týrmeden ýshinshi ret qashyp shyghyp kelip otyrghan ol «Tas týlek» úiymyndaghy bir shoghyr adamgha aibyn bergen, shynayy beldi mýshe bolyp shygha keldi. Keshe ólkeden shyqqan general kele jatqanda Ákbar-Seyit, Fatihter qashqyn bop jýrgen Ghanidy basynda kózden tasa qoya túrghan. Sonynan kelip, generaldy sózge kelmey qylqyndyryp óltirgeni Gomindang ýkimetinde keshpes kegi bar adam ekenin aitpay-aq bildirgen. Týp atasy ontýstik Shynjandaghy Qotan-Qaraqashtan bolghan «Ghaniy-úghry» Jang qay shy ýkimetine ózin qazaq-qalmaq baylary ýsh ret ústatqandyqtan, atqaminer ataulymen qany qas, maydany berik, qara-qasqa kedeyding ózi bolatyn. Jasy mine otyzdar shamasyna jetkenshe, ýilenu degenning de ne ekenin bilmey ótken, tonauly, tapshy taghdyrdyng jútang iyesi.

Áne, sonday Ghany «Shynjang ghana emes, býkil Gomindanmen soghysugha men dayynmyn» degende ózgeler shynymen arqalanyp edi.. Sebebi, qazir bar adamnyng jýregi auyzyna tyghylghanday bolyp, qyl ýstinde túrghan mezet. Árkimning kóniline soghysudan dagh sol soghysty bastau oirany  qiynday seziletin, ótpeli kezen. Belindegi sala-qúlash qylyshy at qimylymen salaqtap, Ghany janaghyday shoqtyqtana til qatqanda:

- Jýr! Tart! - dep, Ákbar qoydy órtke bastaghan serkedey, algha oza berdi.

Nylqy polisiyasy ishke kirer qaqpa, esik-tesikterining barlyghyn qúm toltyrghan qap-dagharlarmen ýiip tirep, ashylmastay ghyp, tas bekitip alghan eken. Qytay biyleushilerining ejelden bergi tarihynda soghysta qoldanatyn bir amal-tәsil osy. «Alty qaraqshynyn» aty jayylghan song saqtyq ýshin osyny aldyn alyp istegen. Olay bolsa, adamdary da sauysqanday saq degen sóz.

Ózenning at bauyrynan asqan, keng jayqyn ótkelinen ótip, Nylqy polisiyasynyng qorghanyna taqap kelgen qosynnyng aldy endi attaryn tastap, jayaulap, búgha jyljyghan kez - saghat dәl týngi ýshting shamasy edi. Fatihtyng inisi - Muslimov Hamit súr kózdeu, sary jigit, jasy әli otyzgha tolmaghan, úzyn taramys denesi sileusindey epti de, shapshang bolatyn. Osy bir tarihy joryq basynda, syn saghatynda kózge eng aldymen sol kórinip, segiz granatty birine-birin baylastyryp alghan boyynda, aghash-aghashtyng arasymen enkeye tez jyljyp otyryp, tap qaqpanyng týbine taman keldi. Búnyng sonynan bir-birlep ergender Ákbardyng inileri - Seyit, Nauan. Ákbarmen aty qatar atalatyn Seyit minezi jenil Hamitty eteginen basyp toqtatyp:

- Qaqpany ashpa! Ashpau kerek dedim ghoy! - dep jekire sybyrlaghansha Hamit qosaqtalghan bir shoghyr granatty ishke qaray laqtyryp ýlgerdi. Gomindanshylar úyasynyng poliyseyler jatahanasyn dәl, orta tústan talqandaghan zor jarylys qara týndi qaq aiyrdy. Sol sekundta óz ójettigine basqan albyrt Hamit qaqpagha da úmtyldy. Osy kezde qorghannyng tóbesindegi botay-ýishiginde bolatyn eki kýzetshi es tappay, sasqandyqtarynan myltyqtaryn kezey-kezey ashyqqa óz-ózinen shyqqan. Ákbar men Fatih jaqyn jerden olardy bir-bir atqannan qaldyrghan joq. Seyitting «qaqpany birden ashpaymyz» degenine Hamit qúlaq salmady:

- Granatty tastaymyz... Ishki jaqqa zobalang tiyip jatqanda darbazany qiyratamyz da, hauaryshtardyn* úyasyna birden basyp kirip qyrghyn salamyz! - dep polisiya ornyn oiynshyqtay sanaghan... Sonymen qatar búl óz tuylysyndaghy kózsiz erlikting yrqyna ketip túrghanyn da alghashqy osy qimylynan shýbәsyz tanytqan. Hamit oilaghanday ishki jaqqa «zobalan» tiiin әp-sәtte-aq tiydi. Jataqhananyng tóbesi ortasyna opyryla qúlap týskende, tiri qalghany jan tappay shoshynghan poliyseyler saulap dalagha qashyp shygha bastaghan. Ár qaysysy óz kereuetterining bas jaghyna myltyqtaryn tizbekteuli oghymen ilip jatqan saq top, qolynda qúraly bary-bar, joghy-joq qalpynda tóbesi qúlaghan ýiden ózderining aulagha qalay saulap shygha bastaghandaryn da bilmegendey. Es jighandary tasa-tasany qolayttap, jau әiteuir qaqpa jaqtan keledi dep solay qaray myltyqtaryn kezenip, bekinis saqtady.

* Hauarysh - qashyr degen sóz.

Hamit óz qasyndaghy bireuding qolynan júlyp alghan qysqa sapty kýrekpen qaqpanyng shiyki kesekten qalanghan jaqtauyn qazghylay bastaghanda, osynday kýrek ústaghan ózgeler de eki jaghyn tús-túsynan qazugha kirisken. Temir qaqpa sәlden keyin-aq, syrtqa qaray shalqayyp baryp qúlap týsti. Osy uaqytta búiryq berilgen bolsa kerek, ishten syrtqa qaray oq jaudy. Hamit oilaghan «basyp kiru» maqsaty sheshilmedi. Bir jaqsysy anyrayyp qalghan qaqpanyng partizandar kelgen túsy qaranghy. Búl saghatqa sheyin óz basynan búnday qandykezeng atysudy keshpegen qazaqtar tegi mergendikten de qúralaqan emes-ti. «Qúralaydy kózge atqan» deytin óz әlinshe «súr mergender» eng qiyn tau-tastyng ózindegi anshylyq sýrgininde synalghan. Qaqpa qúlap týsken sәtten-aq: Fatiyh, Ghani, Ákbar, Seyit, Hamiyt, Nauandar bastaghan alghy top qúm toltyryp ýigen qaptyng tasasyna tyghylghan. Osylar bastap ishke qaray oq shygharyla berisimen art jaqta qaranghyny tasalaghan qalyng el polisiya mekenin nysanagha aldy. Bos qalghan qaqpadaghy qaranghy jaydan oq atqan sarbazdyng moldyghyn angharghanda, múnday tosyn әlekten әsheyindegi myghymsyp jýretin shetinen kerden-qoraz poliyseylerding jannan búryn ýreyleri úshyp ketkeni mәlim. Polisiyanyng jataqhanalarynan әli shyghyp bola almay, qayshalysqan poliyseyler alghashqy sәtte auladaghy elektr jaryghymen oqqa ózin-ózi ústap berdi. Bir ýiezdik ókimetting ne bary elu-alpystay saqshy-poliyseylerin, qylp etip kóringenin qúlatyp, sanap atty. Biraq, endi ghana bastalghan, ózindik tarihynda airyqsha dabyraly oqighanyng alghashqy ókinish saghaty da soqty!.. Ólsheusiz múrat, ýmitting túnghysh «qúrbany» bolyp jiyrma segiz jasar - Hamit Muslimov jau oghyna úshyp ýlgerdi! Fatih pen Ákbardyng eki jaqtap, qysqa-qysqa búiyryp:

- Ózindi bayqa!

- Basyndy kóterme! - dep sholaq qayyra, jekirip eskertkenderine nazar audardy ma, joq pa? Bir kezde keude túsyn qos alaqanymen shap basyp, ile-shala sylq etip qúlap týsti. Fatiyh:

- Hamiyt! - dep qatty dauystap jiberip, bar auyzyna týsken sózin aityp: - Ne boldy! Ne boldy, baghyrym! - dep, iyghynan silkiley júlqyp jatty. Seyit Hamitpen dos edi, bir jaghynan o da keldi.

- Hamiyt! Hamit deymin! - dey kelip, keudesin qúshaqtay kóterip, shetke qaray sýirep, o da dybys ala-almady.

Poliyseyler tek myltyqpen ghana emes, qol pulemetpen de oq tókken. Atys eki saghatqa sozylyp, jerge jaryq týsip kele jatty. Tiri qalghan poliyseyler quys-quysty panalap, qashyp-búghyp atysty. Anyghynda polisiya jaldanbalarynyng kórsetken búl qimyly jenisten dәmeli bolu emes, «aqyr óldimnin» qarsylyghy syqyldanghan. Osy kezde polisiya bastyghynyng orynbasary, el-júrtqa әigili Qyzay jigiti Nýsiphan qolyna aq tu ústap... «ózderining tize býkkendigin» moyyndaghan bolyp, maydangha shyqty... Sony kóre salysymen poliysey ataulynyng jany bary týgel qaru-jaraqtaryn ortagha laqtyryp tastap Nýsiphannyng sonynan bir-birlep ashyqqa jinala bastady. Qoldaryn ýreylene kóterip, elbek qaqqan qimyldary tang appaq atqanda qaqpa syrtynan kózge anyq shalyndy. Mine, sol mezet bayaghydan bergi ýkimetting eng bekem orny sanalyp kelgen polisiyanyng keng aulasyna qaqpa syrtyndaghy jasaq lap qoydy. Osydan keyingi әrekette bireudi-bireu bilip bolmady.

Agha leytenant Nýsiphan Ákbardyng jan dosy ekenin qytay polisiyasy býginge deyin sezbegen... Kýn búrynghy kelisim boyynsha, Nýsiphan әdeyi aldyn-ala tәsilim bolyp shyghu belgisine «Tas týlek» úiymynyng ózinen janaghy aq tudy alghan.

Baghynyp shyqqan jiyrma shaqty poliyseyge, әsirese, endigi qasqyrday tiygen Ghany boldy. Armanynan bir shyqqysy kelgen adamday, jalanashtanyp tastap, poliyseylerdi búryshtan-búryshqa qualap, qylyshtady. Hazyret-Ghaliday aqyryp, solaqay qolmen iyqtan, bastan shauyp týsiredi. Árbireuin shapqan sayyn bar dausymen kýrkirep, «mine! mine!» dep qylysh sermese, qalghan poliyseyler ana jaqta baqyryp, bajylday jylap, es-týssiz kózderin Ghany jaqtan almay, jer tekpilene shoshynady. Maghynasyz halde eki qoldary da erbendep baqyrghan. Ghany ne sharshayyn demeydi. Neghúrlym dauysy qattyraq shyghyp qashqangha qaray bet týzep úmtylady. Sóite jýrip Nýsiphannyng janynda sostiyp túryp qalghan Ákiramhan qojagha:

- Ákiramhan! Bayaghy ýgit-nasihatyndy, qane, endi aitpaysyng ba! - dep aighaylap jiberdi. Sonsha zor denesimen barystay ytqyp, kóz ilespestey shapshandyqta ondy-soldy qylysh siltep jýrip aqyrghandaghy aibaty aldynda adam shydap túra almastay. Qahary ayazday Ghanidan әsheyinde solqyldaghan myrza Ákiramhan qojanyng jany qalmay qoryqqany sonsha, Nýsiphangha «pana bol» degendey jaltaq-jaltaq qarap, qalshyldap ketken. Lastayda bolghan qúlaq estigisiz súmdyq oqighany, әlgi ólgen generalgha ergen seksen әskerden bireu qalmay jusaghanyn aitqaly kelgen jerinen Nýsiphan Qanatbek pen oghan ergen Ákiramhandy eshqayda shygharmay bir bólmege qamap ústap otyrghan. Endi az bolmaghanda eki etegi jelpildey shauyp jetken lauazymshyl Qanatbek bar syrdy osy polisiya mekemesine bildirip jibergendey eken?

Keshe keshke Ábdireyimnen «Tas týlek» úiymyna qayta habar jetip, bayaghy Lýrip-lama ýiinde jasyryn ótkizilgen jiyndy Kýrege habarlaghan osy Qanatbek bolys ekenin, sodan «saq boludy» qúlaqtandyrghan.

Baghanadan Nýsiphan men Ákiramhandy daldalap, kózge týspeuge tyrysqan Qanatbekti jerge jaryq týskende Ghany endi bayqady. So boyda oghan bir auyz sóz de aitpastan, ketip bara jatqan jerinen basynan bir-aq atty. Búny kórip jany qalmaghan Ákiramhan qashyp baryp bar toptyng ishinen Ákbargha ghana tyghylghan son, sol qorghap qaldy. Osynday sәtte myltyqtaryn tapsyrghan polisiyanyng bir ofiyseri qoynyndaghy jasyryn pistoletpen Ghany batyrdyng syrt jaghynan kezey berdi. Biraq sol sәtte eki kózi osy Ghanidyng qimylynda aiyzy qana tanyrqauda bolghan Qarymsaq nayzaly myltyqpen ofiyserdi ash býiirden boylata shanshyp, úzynynan súlatty. Búl kezde abaqty esigi talqandala ashylyp, taghy bir osharyla dabyr salghan qamaudaghy mol top aulagha qaray aghyla aqtarylghan. Polisiya bastyghy juan moyyn qytay - Ryn dau syny osy abaqty ishinen shyqqan Qazyhan degen úzyn boyly, sylynghyr qara jigit jasyrynyp qalghan jerinen jelkeden ústap, sýirep kele jatyp:

- Ákbardy óz qolymmen atamyn dep edi, sol Ákbargha endi múnyng ózin bereyin! - dep Qazyhan danghyray sóilep, polisiya bastyghyn tyrtystyryp, sýirelep әkele berdi. Búl kezde taghy bir tústa Búryn Ákbardy jazyqsyzdan sottaghan sibe sot (siy-bo) sol Ákbardyng ayaghyna oralyp, endigi zaryn jetkize almay, ókirip jatqan bolatyn. Biraq býgin kóz jas ótetin kýn emes edi. Ayaghyn qúshyp tizerlep jatqan sotty myltyq nayzasymen sýbelikten jerge qaday shanyshqan Ákbar Ryn dau syny janyndaghy Fatiyhqa menzep:

- Myna itten Hamitynnyng kegin al! - dey bergen. Qazyhannyng әluetti qolynan endi bosaghan tórtbaq qytaygha Fatih qylyshyn qynabynan suyryp úmtylghanda, shybyn jany shyrqyraghan borsyqtay semiz neme qútylar jaghy bolmasa da, jandәrmen, barbandap túra qashqan. Fatih ony adamdardyng arasymen qualap, jotalata qighash shapqanda, jany ayauly tóre, donyzday shynghyryp qúlady. Búnday ýn shygharushy bir ghana ol emes, әr tústa ógizdey ókirip jatqan aiqay, ýn. Óstip kep jerge jaryq әbden týsken kez boldy. Kisi ólimi de osy uaqytta, endi ayaqtap, polisiya qorghanynyng keng aulasyn qan sasytqan keskileu basylghan. Keshe ghana basyndaghy telpegining sary jezderin danq sanap, kýn qagharyn kózine týsire kiyip, shetinen tymyrsyqtanyp jýretin qoraly poliyseyden tigerge túyaq qalmady. Jetpestey kórip jýrgen qarghys osylay jetip, býgin-aq ornyn sipaghanday etti. Ózderine shen sanaghan, mandayynda jarqyraghan kakar shytyrasy bar, әshekey bas kiyimderi endi it alghysyz bop әr jerde jatty. Kesirli bastar las deneden bólinip domalap týsti.

Týnde kópir kýzetine qaldyrylghan jýz shaqty sarbaz baylasqan uaghda boyynsha Hamittyng granattary jarylghan mezette-aq, kópir qarauylyndaghy jalghyz jaryqqa birden oq jaudyryp jibergen. Kýzetjaydyng jalghyz ýishigine tyghylghan qarauyldar qarsy oq atugha ýlgermegen. Ortalarynda bir qol pulemeti bar on shaqty poliysey eken. Bas qalqalary esik, tereze ataulydan shúryq-tesik bolghanda ishtegi adamdar da jayraghan. Sóitip, ol jaqty da jýz adam iyesiz qaldyryp kelgen. Shyghyngha úshyraghan tek poliyseyler ghana bolmady. «Tas týlek» úiymynyng astyrtyn habarshysy bolyp jýrgen úighyr diqany: qalyng qara múrtty, qashqar shekpenining anqayghan omyrauynan keude jýni kóringen Hary da Nylqynyng alynghanyn kózimen kóre almay ketken on bir adamnyng qatarynda opat boldy. Sonyng bodauyna Nylqy polisiyasynyng ózinen neshe myng oghymen ýsh jýz myltyq, jiyrma jeti qol pulemet, jýzdey qylysh shyqty. Týngi úrys bastalmastan búryn Nylqynyng Kýredegi ýiezdik ýkimetpen habarlasatyn telefon symdary qiylghan.

(Jalghasy bar)

Abai.kz