Kavkazda VIII-HVII ghasyrlar aralyghynda ómir sýrgen kasah-kashaktar bizding qazaqtyng bir bóligi me, basqa ma? Ol halyq qazir nege joq, olardyng úrpaqtary qayda? Osy saualdardyng naqty jauabyn tabu, tarihy túrghydan alghanda, asa manyzdy.

Ataulary bizge úqsas «kazak» degen orys tildi әri hristian dindi ataqty últ bar, Qazaqstanmen qosa býkil Orta Aziyany, Kavkazdy jәne Qiyr Shyghysqa deyingi alyp aimaqty Resey imperiyasyna baghyndyryp bergen sol at qúlaghynda oinaghan jauynger kazak halqy ekeni dausyz. Kazaktardyng arghy tekteri kirgiyz-qaysaq (qazaq) halqynan ekenin reseylik ataqty akademik Vasiliy Bartolid «Týrkiler jayly 12 bayandama» degen belgili enbeginde jazghan. Ony reseylik belgili tarih zertteushi ghalym Múrad Adjy de «Mәngi kók aspansyz» degen kitabynda naqtylaydy.

HIH ghasyrdaghy Resey tarihshylary da Don kazaktarynyng eski sózderi kirgiyz-kaysak (qazaq) sózderimen birdey ekenin jazghan. «Q» әrpi joq orys tilinde «qazaq» atauy «kazak» dep jazyluy zandylyq. Sol kazaktardyng últtyq kiyimderi kavkazdyqtargha úqsaydy. Búl olardyng ata-babalary Kavkazdan shyqqan qazaqtar ekenin bayqatady. Resey imperiyasynyng oqymystylary: «Kazaktar Reseyden krepostnoy qúldyqtan qashqan orys-slavyandardan qalyptasty, Don aimaghyndaghy týrki taypalary qosylghandyqtan jәne esh patshagha baghynbay erkin ómir sýrgendikten olar týrkishe «erkin salt atty» úghymyn beretin «kazak» atauymen atalyp ketken» dep sendiruge tyrysty (týrkilik tilderding eshqaysynda «qazaq» degen sózding onday maghynasy joq ekeni anyq). Kavkazda bolghan kasah-kashak elin «kabardinderding ata-babalary» dep tújyrymdady. Alayda, naqty faktiler orys ghalymdarynyng tújyrymdarynyng jalghan ekenin dәleldeydi. Solargha naqty toqtalsaq:

1. Arab tarihshysy Ibn әl Asir VIII-HIII ghasyrlar arasyndaghy Kavkazdaghy oqighalardy bayanday otyryp ondaghy kasah-kashak elin qypshaq dep kórsetedi, yaghny týrkitildi halyq ekenin aighaqtaydy. Al orystar «kasah-kashaktardyng úrpaghy» deytin kabardinder adyh tildi (adygey-abhaz tilderimen tuys) halyq ekeni belgili. Onyng ýstine, Anna Antonovskayanyng «Velikiy Mouroviy» degen enbeginde qazirgi Gruziyada HVI ghasyrda gruzinderge kórshi qazaq eli otyrghany, ol qazaqtardyng týrki tildi әri jartylay kóshpendi ekeni jazylghan. Osy faktiler grek-arab jazbalarynda «kasah-kashak» dep kezdesetinderding qazaqtar ekenin, olardyng kabardinderge ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytynyn aiqyn dәleldeydi. Al olardy ózara tuys deu qazaqtyng erteden bar halyq ekenin jasyru ýshin ghana qajet bolghan.

2. «Kazak» degen el Qyrymgha HIII ghasyrda ornygha bastaghany kóne jylnamalarda jazylghanyn orys tarihshylary moyyndaydy. Onyng ýstine, Dongha jaqyn aimaqta Kasog degen kóshpendi el HII ghasyrda ómir sýrgeni kóne rus jylnamalarynan mәlim. Al krepostnoy qúldyq Reseyde naqty HVII ghasyrda (1649 jyl) payda boldy, HVI ghasyrda bolghan degen pikir de bar. Qalay bolghanda da «kazak-kasog» degen elding reseylik krepostnoy qúldyq zamanynan 500 jyl búryn Don-Qara teniz aimaghynda ómir sýrgeni anyq. Sondyqtan «Kazaktar krepostnoy qúldyqtan qashqan orys sharualary» deuge esh negiz joq. Áriyne, kazaktargha HVIII ghasyrda ishki Reseydegi krepostnoy qúldyqtan qashyp kelip qosylghandar boldy. Alayda, olar kazak elin qalyptastyrghan joq. Anyghynda, olar qúldyqtan qashyp óz eline kelip qosylghan kazaktar edi. Olar HVI ghasyrda Mәskeu patshalyghynyng әskeri bolghan kazaktardyng úrpaqtary bolatyn. Ivan Groznyy әskeri «streleskie polki» dep atalghany jәne ol tek kazaktardan jasaqtalghany belgili (kazaktar – Ivan Groznyidyng naghashy júrty). Sol «streleskie polkin» joyyp, ondaghy kazaktardy krepostnoy qúldyqqa satyp jibergen – HVII ghasyrdaghy Petr I patsha. Ekaterina II patsha zamanynda krepostnoy qúldyqtaghy sol kazaktardyng key úrpaghy Dondaghy ata-babalarynyng eline, yaghny Kazak eline qashyp barghan (olardy keyin qaytaru ýshin әiel patsha arnayy әsker jibergen). Osy derekterdi paydalanyp, «Kazaktar qúldyqtan qashqan orys sharualarynan qalyptasty» dep búrmalaydy. «Ótirikting qúiryghy – bir-aq tútam», terenirek zerttesek, múnyng anyq-qanyghyna kóz jetkizu qiyn emes.

3. Orystardyng últtyq kiyimi men kazaktardyng últtyq kiyimderi bir-birine mýlde úqsamaydy. Dongha jaqyn aimaqta otyrghan qazaqtardyng últtyq kiyimderi de kazaktardyng kiyim ýlgisine jaqyn emes. Resey ghalymdary aitqanday, kazaktar qúldyqtan qashqan orys sharualarynan jәne olargha qosylghan jergilikti týrki taypalarynan qalyptassa, últtyq kiyimderi orys nemese qazaq últtyq kiyimderine jaqyn boluy tiyis edi. Kazaktardyng últtyq kiyimderi kavkazdyqtargha úqsaydy. Demek, olar Don aimaghyna әuelde Kavkazdan kelgen. Áuelgi kazaktardyng týr-týsteri de sary orysqa úqsamaghan, qara týsti kavkazdyqtargha keletin. Ekaterina II patsha zamanynda Dongha ishki Resey orystaryn jappay qonystandyru bastaldy, sonyng nәtiyjesinde kazaktar assimiliyasiyagha týsip orystildi etnosqa ainalghan. Hristiandyqty qabyldap, tek shirkeu-orys tilinde sóileuge mindetti bolghandyqtan, tól ana tilderin (qazaq tilin) joghaltqan. Dini bir orystarmen jappay aralasyp, qyz alysyp, qyz berisken son, kóp kazaktardyng týrleri de orysqa úqsap ózgergen. Alayda, kazaktar jayly eski fotoderekterden olardyng týrleri әuelde kavkazdyqtargha jaqyn bolghany bayqalady. Kazaktardyng arghy tegi qazaqtan ekenin ataqty akademik Vasiliy Bartolid jazghanyn, ony reseylik belgili ghalym Múrad Adjy de naqtylaghanyn aityp óttik.

Demek, kazaktar – hristiandyqty qabyldau arqyly ana tilinen (qazaq tilinen) airylyp, orys tiline kóshuge mәjbýr bolghan qazaqtar. Orys tilinde «q» әribi bolmaghandyqtan, «qazaq» atauy «kazak» bolyp ózgergen. Olar – Kavkazdaghy qazaq elining HI ghasyrdan keyin Don aimaghyna qonys audarghandarynyng úrpaqtary. Kazaktardyng ata-babasy – kavkazdyq qazaqtar, al kavkazdyq qazaqtar – VII ghasyrda qazirgi Qazaqstan dalasynan Kavkazgha barghan aziyattar (Zakavkazieni 626-jyly qysyq kózdi, jalpaq betti aziyattar basyp alghany tarihshylargha mәlim). Olay bolsa, qazaq halqy VII ghasyrda óz jerinde óz atauymen bolghany aqiqat. Al Kavkazdaghy Qazaq eli – bizding halyqtyng ajyramas bir bóligi. Osy faktining ózi qazaq tarihshylary Qúranday senip jýrgen Dulati, Qashhary jәne Rashiyd-ad-din  jazbalarynyng jalghan ekenin, ol enbekter qazaqtyng erteden bar ekenin jasyru ýshin arnayy dayyndalghanyn dәleldeydi.

Zakavkazieni 626-jyly jaulap barghan Batys Týrki qaghanaty әskeri dep tanylatyn. Olar qazirgi bizding daladan barghan jәne Hazar qaghanatyn ornatqan. Reseylikter olardy hazarlar dep tújyrymdaghan. Sondyqtan Zakavkaziege barghan qazaqtar jayly aitpas búryn, әueli hazarlar jayyn anyqtap alu qajet. Endeshe hazarlar jayly derekterdi sholyp ótelik:

«Vo dny ego (Kobad, pravil 489-531 g.) vystupily hazary y vtorglisi v ego stranu y doshly do Dinavera. Y poslal Kobad protiv nih voenachalinika, odnogo iz svoih velikih voenachalinikov, vo glave dvenadsaty tysyach (voinov). Y vstupil on v stranu Arrana y zavoeval to, chto mejdu rekoy, izvestnoy (pod nazvaniyem) Arras do Shirvana. Vsled za tem, Kobad dvinulsya za nim y postroil v Arrane gorod Baylakan y gorod Barda’u, glavnyy gorod vsego kraya, y drugiye. A hazary ostalisi (tam). Zatem on postroil pregradu Allana mejdu oblastiu Shirvana y vorotamy Allana. Y postroil nad pregradoy mnogo gorodov, kotorye byly razrusheny posle postroyky Bab-al abuaba...»  (Ibn әl Asir – «Polnyy sbornik letopiysey).

Múnda Irandy Kobad biylegen zamanda (489-531 jyldar arasy) hazarlardyng Irangha basyp kirgenin, olardyng Dinaver degen jerge deyin jetkenin aitady. Ol zamanda Iran men Eftalidter jii qaqtyghysqan, eftalidter iyeligi Irangha kórshi qazirgi Týrkimeniya aimaghynda bolghany belgili. Al at-Tabary men Prokopiy jazbalary Kobadtyng biylikke eftalidter kómegimen kelgenin, 506-jyldary Vizantiyamen soghysta eftalidter kómegine sýiengenin, alayda Kobad pen eftalidtter birde odaqtas bolsa, birde jaulasyp otyrghanyn kórsetedi. Eftalidterding әuelgi ata qonysy – qazirgi Týrkimenstan aumaghy, al Hazar – qazirgi týrkimender qúramyndaghy ýlken taypa. Osy derekter hazarlardyng qazirgi Týrkimenstan aimaghynan shyqqanyn aighaqtaydy. Yaghni, Irangha basyp kirgen hazar taypasy eftalitter әskeri bolghan. Ibn әl Asirding aituynsha  Kobad olargha myqty qolbasshysyn ýlken әskerimen jibergen, sosyn sol әskerlerding Zakavkaziede Araks ózeni men Shirvan aimaghy arasyn jaulap alghany aitylghan. Kobad sol jerlerde shekaralyq bekinis qamaldar saldyrghan jәne hazarlar sonda qalghan. Alayda, Kobad hazarlardy Iran jerinen quyp, Zakavkaziege ketuge mәjbýr etti me, әlde hazarlardy baghyndyryp, Savir eline qarsy joryqqa qoldandy ma, osy jaghy týsiniksiz. Ibn әl Asir jazbasynyng arabsha týpnúsqasyn tikeley qazaqshagha audarsa, kóp nәrse aiqyn bolar edi. Al biz amalsyz orystar óz qajetterine qaray búrmalap audarghan qújattargha jýginip otyrmyz. Qalay bolghanda da, Ibn әl Asir hazarlardyng qazirgi Ázerbayjan aimaghyna Kobad zamanynda (VI ghasyrda) ornyqqanyn aiqyn kórsetedi.

Sol kezde Kavkazda hristian dindi Savir patshalyghy ómir sýrdi. Prokopiy jazbasynda Aziyadan kelgen Ivir eli dep tanbalanghan, al reseylikter Ivir elin әuelgi Gruzin knyazdigi dep týsindiredi (osynyng ózi Savir patshalyghy Zakavkaziede bolghanyn aighaqtaydy). Prokopiy jazbasy Savir biyleushisi Kurgen 523-jyly Kobad әskeri qysymynan Vizantiyagha qashqanyn bayandaydy, tarihshylar da Iran әskeri sol jyldary Savir әskerin talqandaghanyn aitady. Yaghni, VI ghasyrdyng basynda (523-jyly) Kobad әskeri Zakavkaziedegi Savir patshalyghynyng key aimaghyn jaulap alghany anyq. Ibn әl Asirding «Araks ózeni aralyghy men Shirvangha deyin»,  «Kobad onda Baylakan men Bardau qalalaryn saldy», «al hazarlar (sonda) qaldy» degen derekteri ol aimaqtyng qazirgi Ázerbayjannyng ontýstik-shyghys ólkesi ekenin anghartady. Osylaysha arab tarihshysy hazarlardyng VI ghasyrda qazirgi Týrkimenstannan Irangha kelgenin, sosyn Iran әskeri qysymynan Arran eline barghanyn rastaydy. Naqtyraq aitsaq, hazarlar VI ghasyrda (523-jyly) Zakavkaziege ornyqqan. Ol kezde Armeniya Iran elining qúramynda bolghan, qazirgi Ázerbayjan jeri Arran dep atalghan, al Ázerbayjan dep ol tústa Irandaghy qazirgi Ontýstik Ázerbayjan aimaghy aitylghan.

Kobad 531-jyly qaytys bolady, onyng ornyna úly Hosroy Anushirvan patsha bolghan (531-579-jyldar arasy). Ibn әl Asir sol Hosroy Anushirvan zamanynda abhaz, bandjar, balandjar degender Iran eline joryq jasaghanyn, olar әueli Armeniyany basyp alghanyn bylay bayandaydy: «Y sobralisi abhazsy y bandjar y balandjar s seliu (napasti) na ego (Hosroy Anushirvan, pravil 531-579 g) stranu y napravilisi v Arminii, chtoby napasti na ee jiyteley, a puti (tuda) byl legkiym. Y dal im (Hosroy) vremya (do teh por), poka ony ne uglubilisi v stranu. Y poslal protiv nih voyska y ony srajalisi s nimy y unichtojily iyh, za isklucheniyem desyaty tysyach chelovek, kotorye byly vzyaty v plen y poseleny v Azerbaydjane» (Ibn әl Asir – «Polnyy sbornik letopiysey»).

Mine, Hosroy Anushirvan olardy óz elining ishine boylap engenshe tiymegen, sosyn ýlken әskermen baryp soghysyp jengen, olardyng aman qalghandaryn Ázerbayjangha qonystandyrghan (Irandaghy Shyghys Ázerbayjan ólkesine). Tarihshylardyng pikirinshe, Iran jerine shabuyl jasaghan Savir әskeri jәne búl oqigha 556-jyly bolghan. Ibn әl Asir jazbasynyng orysshasynda abhaz, bandjar, balandjar dep kórsetilgender – Savir patshalyghyndaghy halyqtar atauy, olardyng arabsha týpnúsqadaghy ataulary abhaz, jurjan, avar nemese alan nemese qúmyq boluy yqtimal. Óitkeni, Savir patshalyghynyng óz halqy – jurjandar (jujan) jәne ol aimaqta alan, abar, abhaz, qúmyqtar mekendegeni Ál Masudy derekterinen belgili. Qalay bolghanda da olardyng arasynda hazar degen joq (at-Tabarany men Prokopiy derekterinde de olardyng arasynda hazarlar bary jazylmaghan). Irangha Armeniya aimaghy arqyly shabuyldaulary olardyng Tbilisy aimaghynan shyqqanyn bayqatady. Al hazarlar qazirgi Ázerbayjannyng shyghys-ontýstigine ornyqqanyn aittyq (Araks ózeninen Shirvangha deyin). Hosroy Anushirvan olardyng el aimaghyna boylap enuin kýtken, sosyn olardy týgelge juyq qyryp salghan. Kelgen jaghyna sheginip qashar mýmkindikteri bolmaghan, olardyng tu syrtynan soqqy berip sheginer jerlerin jauyp tastaghan hazarlar boluy mýmkin. Hosroy olardy qyryp salghany, bar bolghany on myng adamdy aman qaldyrghany jazylghan derek Savir әskerinde kem degende 40-50 mynday adam bolghanyn bayqatady. Osy soghys nәtiyjesinde Savir patshalyghy qatty әlsirep, kóp úzamay tolyq joyyldy. Al halqy qazirgi Gruziya aimaghyndaghy kishi Kavkaz tauyna ketip aman qalghan. Óitkeni, gruziyn-orys tarihshylary Prokopiy deregindegi Ivir (Saviyr) elin Gruziya knyazdigi dep tanidy jәne gruzinderding әuelde jurzan dep atalghany mәlim.

Savir imperiyasyn ornatqan Gunn biyleushileri jәne savirler Kavkazgha IV ghasyrda bizding daladan barghany belgili. Sol Jujan qaghanaty zamanynda Kaspiy tenizi Jurjan dep ataldy. Olay bolsa, Savir memleketin ornatqan – jujandar (jurjan-jurzan), olar Savir patshalyghynyng negizgi halqy boldy. Gruzinder erteden óz aimaghynda otyrdy, olar eshqashan Soltýstik Kavkazdy nemese Daghystandy mekendemegen. Demek, Savir patshalyghy Zakavkaziede ómir sýrgen. Alayda Resey ghalymdary әdetterinshe derekterdi óz qajetterine búrmalap týsindiredi. Olar: «Hazarlar 556-jyldary Savir әskeri qúramynda Daghystannan baryp Irandy shabuyldady, olardy jengen Hosroy hazarlardyng bir bóligin Zakavkaziege qonystandyrdy» dep týsindiredi. Osylaysha Kobad biylegen zamanda bolghan oqigha (523-jyl) men onyng balasy Hosroy Anushirvan zamanyndaghy oqighany (556-jyl) birtútas kórsetuge tyrysady (arasy – 33 jyl). Anyghynda, hazar taypasy Kobad zamanynda, shamamen 523 jyly Zakavkaziege ornyqqan. Olar Kobad patsha savirlerden tartyp alghan jerge – Araks ózeni men Shirvan arasyndaghy ólkege qonystanghanyn Ibn әl Asir jazady. Savir patshalyghy óz jerlerin tartyp alyp ornyqqan hazarlargha jau bolghany, sol sebepten hazarlar Iranmen odaqtasqany anyq. Irangha shabuyl jasaghan Savir әskerinde hazarlardyng bolmauy sonyng aighaghy. Hazarlar kerisinshe, Irannyng odaqtasy retinde olardyng tu syrtynan soqqy bergen boluy mýmkin (sol kómekteri ýshin hazarlargha savirler jerine, Tbilisiyge deyingi aimaqqa qonystanugha Hosroy rúhsat etken bolar).

Hosroy Anushirvan zamanynda Savir patshalyghy tolyq joyylyp, Tbilisy qalasy irandyqtar qolyna ótken. Sol soghystarda Hosroy Anushirvan әskeri hazarlar bolghan siyaqty. Óitkeni, sodan keyingi ghasyrlar jayly derekterde Kaspiy tenizinen Tbilisiyge deyingi aimaqta hazarlar otyrghany jazylady (Ál Masudi, Ibn әl Asir derekteri), hazarlar 555 jyly Zakavkaziede bolghanyn Psevdo-Zahariy jazbasy da rastaydy. Savir patshalyghy joyylghan son, Zakavkaziede hazarlar negizgi kýshke ainalghan. Hosroy patsha Savir patshalyghy ornynda Hazar patshalyghy payda boluynan qoryqqan. Onyng Zakavkaziedegi әr halyqqa jeke patsha saylap, kóptegen jeke knyazdikter ornatuy sonyng aighaghy (ol knyazdikter oryssha audarmada prestol, filanshah, lakzov, maskat dep kezdesedi, onyng biri arabsha týpnúsqada «hazar» boluy әbden mýmkin). Hosroy Anushirvan hazarlar kýsheyse, Iran qalalaryn tonaugha kóshetinin jaqsy týsingen. Sol hazar joryqtarynyng aldyn alu ýshin Iran men Zakavkazie shekarasynda myqty qorghandar men qalalar saldyrghanyn, onyng eng negizgisi – әl-Bab qalasy men onyng tau men teniz arasyna salynghan qorghany.

Reseylikter әl-Bab dep qazirgi Derbent qalasyn kórsetedi. Osylaysha «Hazarlar qazirgi Daghystan aumaghynda otyrghan, al Iran men hazarlar shekarasy qazirgi Daghystan men Ázerbayjan shekarasy manynda bolghan» degen týsinik qalyptastyrdy (orystardyng tújyrymyna say derek beretin Prokopiy jazbasynda ol jer «Kaspiyskiy prohod» dep kórsetilgen. Teniz keyingi ghasyrlarda ghana Kaspiy dep atalghanyn eskersek, onda Prokopiy jazbasy Resey tarapynan búrmalanyp, ózgergenin týsinemiz). Shyndyghynda, әl-Bab qalasy qazirgi Iran men Ázerbayjan memleketteri shekarasyna jaqyn manda bolghanyn Ibn әl Asirding mynau derekteri anyq dәleldeydi: «Y postroil Kobad stenu, priylegaiyshuiy k odnoy chasty toy mestnosti. Kogda je on skonchalsya, sarem stal ego syn Anushirvan, polojenie ego ukrepilosi y sovershil pohod v Ferganu Burradjan, on, po vozvrashenii, postroil gorod Shabaran y gorod Maskat y gorod al-Bab-v-al-abuab, kotoryy byl nazvan Yabuab potomu, chto on byl postroen na doroge v goru. Y postroil drugiye, krome etiyh, goroda y dlya kajdyh vorot prohoda on postroil kamennyy zamok. Y postroil Anushirvan stenu, s morya, y provel ee po vershinam gor y ustroil nad ney jeleznye vorota y naznachil ludey dlya ee ohrany. Y vybral Anushirvan sarey, kotoryh on raspredelil po raznym oblastyam, y mejdu nimy vladeteli Prestola y Filanshaha y Lakzov y Maskata y drugiyh. Y ostavalasi Arminiya v rukah persov do poyavleniya islama... Pokonchiv s al-Babom, Suraka poslal Bukayra ibn-'Abdallaha, y Habiba ibn-Maslamy, y Huzayfu ibn-Usayda y Salimana ibn-Rabi'y k naselenii teh gor, kotorye okrujait Arminii; pry etom Bukayra on poslal v Mukan, Habiba – v Tifliys, Huzayfu – v gory allan y Salimana – v druguy storonu.  ...V etom je, 762 godu vosstaly turky y hazary v Bab-ali-abuabe y ubily bolishoe chislo musuliman v Arminiiy...» (Ibn әl Asir – «Polnyy sbornik letopiysey»)

Ibn әl Asirding osy ýsh deregi әl-Bab qalasy Armeniyagha kórshi ornalasqanyn aighaqtaydy (Derbent qalasy men Armeniya kórshi emesi anyq). Ál-Bab qalasy Armeniyagha kórshi ekenin H ghasyrdaghy arab tarihshysy әri geografy Ál Masudy de jazady. Osy geograf-ghalym әl-Bab qalasy Kavkaz tauynyng Kaspiy tenizine (Hazar) tirelgen sileminde ornalasqanyn, taudyng ekinshi shetindegi silemi Qara tenizge (jaghasynda Trabzon qalasy ornalasqan) tireletinin anyq kórsetedi: «Odny iz otrogov gory, kak my uje skazali, podhodit k Hazarskomu moru okolo al-Baba. Drugoy otrog iydet k upominavshemusya moru Maytas, kuda vyhodit Konstantinopoliskiy proliyv. Na etom more lejit Trapezond, pribrejnyy gorod...» (Al Masudy «Istoriya – Shirvana y Al Baba»). Osy derektegi Trapezond qalasy ol taudyng kishi Kavkaz tauy ekenin aiqyn dәleldeydi. Yaghni, әl-Bab qalasy kishi Kavkaz tauynyng Kaspiy tenizine tireler túsynda bolghan. Aqiqattyghyn ghalymdar moyyndaghan osy eki arabsha jazba Derbent qalasy әl-Bab qalasy emesin, Hazar qaghanaty әuelden Zakavkaziede bolghanyn, músylman әskeri kelgenge deyin Hazar qaghanaty men Iran shekarasy Armeniyagha kórshi jatqanyn aiqyn rastaydy. Osylaysha reseylikterding «Hazar qaghanaty aimaghyna Daghystan men Povolijiya jәne Batys Qazaqstan kirdi» degen tújyrymy tolyq jalghan ekenin kóremiz.

Ibn әl Asir Týrki qaghanaty әskerinin, yaghny qazaqtardyng VII ghasyrda Zakavkazieni jaulap alghanyn bylay bayandaydy: «Kogda je vosarilsya Hosroy, on postroil v okruge Sula y Djorajana mnogo postroek y ukreplennye zamki, kotorymy on ukrepil vsu stranu. Y napravilsya hakan Sindjibur v ego stranu. Eto byl velichayshiy iz turok y on privlek na svoi storonu hazar, abhazsev y balandjara y ony podchinilisi emu. Y vystupil on (hakan) vo glave bolishogo chisla (voinov) y napisal Hosroi, trebuya s nego podati y ugrojaya emu, esly on (etogo) ne sdelaet. No Hosroy ne udovletvoril ny odnoy iz ego prosib, tak kak on ukrepil svoi stranu iy ukrepil oblasti Arminiy tak, chto ona mogla dovolistvovatisya (dlya svoey zashity) nebolishim chislom (voinov). Y povernul hakan v svoY stranu, ne dostigshy svoey seli, tak kak on ne mog nichego sdelati...» (Ibn әl Asir – «Polnyy sbornik letopiysey).

Savirlerdi jengen Hosroy Anushirvan men týrki hany Sinjibur zamanyndaghy Hosroy eki bólek adam. Bireui –  Hosroy Anushirvan 531-579-jyldar aralyghyndaghy Iran biyleushisi, ekinshi biyleushi Hosroy Parviz – onyng nemeresi. Ol 570-628-jyldar arasynda biylik etken. Derekte týrki hany Sindjiburdyng әueli hazar, abhaz, balandjarlardy baghyndyrghany, sosyn Irangha jasaghan joryghy iske aspaghany, óitkeni Hosroydyng aldyn ala Armeniya aimaghyndaghy shekarasyn qorghandarmen kýsheytip qoyghany kórsetilgen. Osyndaghy abhaz, hazar, balandjarlar men Iran shekarasy retinde Armeniya aimaghy kórsetilui oqighanyng Zakavkaziede bolghanyn aiqyn dәleldeydi.

Sindjibur – Týrki qaghanatynyng ókili, al Týrki qaghanaty әskeri Zakavkaziege VII ghasyrdyng aldynghy jartysynda ghana, anyghyraq aitsaq 626-jyly barghanyn tarihshylar moyyndaydy. Hosroy Anushirvan ol zamanda ómirde bolghan joq, 579-jyly qaytys bolyp ketken. Demek, Sindjibur shabuyly zamanyndaghy Iran biyleushisi Hosroy Parviz ekeni anyq. Resey ghalymdary bolsa, Hosroy Anushirvan men onyng nemeresi Hosroy Parvizding esimderi birdey ekenin paydalanyp, ekeuin bir adamday kórsetedi. Osylaysha Týrki hany Sindjibur joryghy Hosroy Anushirvan zamanynda bolghanday búrmalaydy. Olar esh dәlelsiz Sindjibur han men Istemy qaghan bir adam dep tújyrymdap, Istemy qaghannyng eftalid elin (qazirgi Týrkimenstan aumaghyn) jaulap aluy men Sindjibur hannyng Zakavkazieni jaulap aluyn bir oqigha etip búrmalaydy. Ótirikterin ashatyn Ibn әl Asir jazbasyn senimsiz etip kórsetu ýshin «Ibn әl Asir derekterdi Iran jazbalarynan kóshire salghan» deydi. Sosyn 626 jyly Zakavkazieni basyp alghan týrki hanynyng esimin basqasha ataydy (ózderi búrmalaghan iran-vizantiya jazbalaryn paydalanady). Alayda, europalyqtar alghash bayqap, óz tilderine audaryp ýlgergen, sol sebepten orys oqymystylary búrmalay almaghan Ibn әl Asir jazbasy shyndyq, tipti basqa ekenin dәleldeydi. Ol Sindjibur hannyng Zakavkazieni basyp alghanyn, sodan song Armeniya aimaghy arqyly Irangha joryq jasaugha tyrysqanyn anyq kórsetedi. Osy derekter qazirgi Týrkimenstan aumaghyn jaulap alghan Istemy qaghannyng Sindjibur han emestigin anghartady. Búdan Resey tarihshylarynyng euraziyalyq halyqtar tarihyn jýieli týrde ózgertkenin, ótkendi hristiandyq imperiya sayasatyna say qayta búrmalap jazghandaryn taghy bayqaymyz.

Ibn әl Asir hazarlardy Sindjibur hannyng әskeri demeydi, kerisinshe Sindjiburdyng abhaz, balandjarlarmen birge, hazarlardy da baghyndyrghanyn aitady. Osy derek Sindjibur bizding daladan baryp Zakavkazieni basyp alghanda, hazarlar sol aimaqta otyrghan jergilikti halyq ekenin kórsetedi. Sindjibur han Iran eline attanghan, alayda Hosroy Parvizding el shekarasyna ornatqan myqty qorghandary oghan kedergi bolghan. Sindjibur óz eline qaytty degeni onyng Irangha bet alghan joryghyn toqtatyp, Zakavkaziege, yaghny ózi ornatqan Hazar qaghanaty aimaghyna oralghanyn dәleldeydi. Hosroy Parvizding Armeniya aimaghynyng qorghanysyn kýsheytkeni Iran men Hazar qaghanaty shekarasy Armeniya aimaghynda ekenin taghy bayqatady.

Ol zamanda (620-jyldary) Týrki qaghanaty ekige ydyrap, Ashina dinastiyasy qazirgi Qazaqstan aimaghyndaghy biyliginen airylghanyn, ol aimaqta Jujandyq súrbóras-shiybórash dinastiyasy «On Aq Týtin qaghanatyn» ornatqanyn búghan deyin jazghanbyz (reseylikter «On Oq Budun» dep búrmalaghan, ony sol reselikter yqpalymen «Batys Týrki qaghanaty» dep atap keldik). Sindjibur han – sol Týrki Ashina dinastiyasynyng ókili, biylikten airylghan song qazaq halqynyng ózine baghynyshty bóligin ertip Kavkazgha ketken. Demek, VII ghasyrda qazaqtardy Zakavkaziege bastap barghan – Sindjibur han. Ol sol jerdegi hazar, abhaz, qúmyq, alan tәrizdi jergilikti halyqtardy baghyndyryp, óz memleketin ornatqan (Hazar qaghanaty). Zakavkazede hazarlar basym bolghandyqtan jәne parsylar VI ghasyrdan ol jerdi «Hazarlar iyeligi» dep tanyghandyqtan, Sindjibur han ornatqan memleket Hazar qaghanaty bolyp tariyhqa endi. Anyghynda, ony ornatqan qazaqtar bolatyn, ol zamandarda arabtar qazaqtardy «týrki» dep te ataghan. Óitkeni, Ibn әl Asir ortaaziyalyq qalalar túrghyndary men Zakavkaziedegi hazarlardy «týrkiler» dep atamaydy. Ol «týrkiler» dep jalpaq bet, kózi qysyq dala halqyn aitady. Zakavkaziege qazirgi qazaq dalasynan barghan qysyq kóz, jalpaq bet aziyattar ekenin ghalymdar bir auyzdan moyyndaydy, tek orys oqymystylary ghana olardy esh dәlelsiz «hazarlar» dep búrmalaydy.

Sindjibur han – Asylúyanyng Týrki Ashina dinastiyasynan. Óitkeni, ghalymdar Hazar qaghanatyn Týrki Ashina toby biylegenin aitady. Aldynghy maqalalarymyzdyng birinde Týrki Ashinalar óz baqtalasy Súrbóras tobyn «shiybórash» dep atap ketkeni jәne ózderin «bórishi» dep ataghany jayly aitqanbyz («shiybórashty aulaytyn bórishi» degen maghynada). Sondyqtan Sindjibur han esimi dúrysynda – Asúyanshybóri. Arabsha jazyluy:  اثيانشيبورى Asyanshiburiy, ثيندشيبورى – Sindshibur. Shyndyghynda, hazarlardyng VI ghasyrda (523-jyly) Zakavkaziege qonystanghanyn osy Ibn әl Asir derekterinen kórsettik. Olay bolsa, VII ghasyrda (626-jyly) Zakavkazieni jaulap alghan qazaqtar. Onda VIII ghasyrda Qazaq degen bekinis-qala bolghany, Vizantiya imperatorynyng IH ghasyrda Zakavkazie dalasyn «strana Kasahiya» dep kórsetui sonyng dәleli.

Reseylikter: «Hazar qaghanaty VII ghasyrda qazirgi Daghystanda ornaghan» deydi, al Ibn әl Asir VII ghasyrda ol aimaqty Daghystan dep óz atauymen jazady: «Y napisal on saru Djurdjana, Zernan-Sulu, y tot otvetil emu y zakluchil s nim otnosiytelino Djurdjana miyr, po kotoromu on platiti djiziu s tem, chtoby Suvayd prekratil voynu s Djurdjanom y okazal emu pomoshi v sluchae, esly on, Zernan-Sul, budet pobejden. Suvayd (On ostavalsya tam) do teh por, poka ne sobral haradj y ne poznakomilsya s granisamy ego (Djurdjana), dlya zashity kotoryh on pristavil turok iz Dahistana, prichem teh, kogo on naznachil dlya ih zashity, on osvobodil ot djizii, togda kak s ostalinyh on ee vzyskal. Govoryat, chto zavoevanie ih bylo v 639 godu.... V. 729 godu turky vtorglisi v Azerbaydjan, gde ih vstretil al-Hars ibn-‘Amru y obratil ih v begstvo. Al-Djarrah vstupil v stranu hazar so storony Tiflisa, zavoeval ih gorod al-Bayd'a y vozvratilsya blagopoluchno...» (Ibn әl Asir – «Polnyy sbornik letopiysey»).

Jogharyda Jurjan (gruziyn) patshasy óz elin hazarlardan qorghau ýshin arab qolbasshysy Suvaydtan kómek súraghany jәne salyq tólep túrugha uәde bergeni, Suvaydtyng Dahistan («taghystan» – «jabayy el» degen maghyna) aumaghy týrkilerin Hazar qaghanaty men Jurjan patshalyghy shekarasyna ornalastyrghany bayandalghan. Osy derekten músylman halifaty qazirgi Ázerbayjan aumaghyn VII ghasyrda Hazar qaghanatynan tartyp alghanyn, kishi Kavkaz tauyndaghy Jurjan (gruziyn) eli de halifat biyligin moyyndaghanyn jәne Hazar qaghanaty men músylman halifaty shekarasy Tbilisy aimaghy bolghanyn kóremiz (Hazar qaghanaty Kolhida dalasy men Qara teniz jәne Azov tenizi jaghalaryna deyingi aimaqta saqtalyp qalghan). Al Daghystan sol zamanda óz atauymen bolghan. Ol jerde Hazar qaghanaty bolsa, adamdaryn «hazarlar» dep jazar edi. Óitkeni, Ibn әl Asirding derekteri hazar men týrkiler odaqtas bolghanymen, eki bólek el ekenin ayqyn kórsetedi: «Tem vremenem turky obedinilisi s hazaramiy y vstupily s musulimanamy v krovoprolitnui voynu. V etom, 652 godu hazary y turky oderjaly pobedu nad musulimanamiy.... V etom, 722 godu odna musulimanskaya armiya, vo glave kotoroy stoyal Sabit an-Naharany vstupila v stranu hazar so storony Arminiiy. Sobravshisi v ocheni bolishom kolichestve, hazary, kotorym na pomoshi prishly kipchakiy y drugie turkskie plemena, vstretily musuliman v meste, izvestnom pod nazvaniyem «Lug kamney...» V etom, 730 godu byl ubit al-Djarrah al-Hakamy ibn-'Abdallaha. Posle togo kak al-Djarrah obratil hazar y turok v begstvo, ony snova yavilisi so storony Allana...» (Ibn әl Asir – «Polnyy sbornik letopiysey»).

Ibn әl Asir músylman әskerining VIII ghasyrda Armeniya aimaghynan Hazar qaghanatyna shabuyl jasaghanyn bayandaydy. Osy derek Hazar qaghanaty Armeniyagha kórshi qazirgi Gruziyada ornalasqanyn, yaghny Hazar qaghanaty Daghystanda emestigin taghy dәleldeydi. Sol soghysta hazarlargha qypshaqtar kómekteskenin aitady. Yaghni, osy jerde týrkilerdi «qypshaq» atauymen kórsetken. Onyng «qypshaq» dep otyrghany – qazaq, arabsha týpnúsqadaghy «qasaq» atauyn orysshagha «qashaq» dep audaryp, sosyn «qashaq» degen «qypshaq» atauynyng arabsha búrmalanuy dep sendirgen. Osylaysha Zakavkaziedegi qazaq elin qypshaq etip tariyhqa engizgen Resey biyleushilerining zymiyan sayasaty. Sol sebepten bolar, Ál Masudy jazbasynyng oryssha audarmasynda «kashak eli» delingen. Alayda, Vizantiya imperatory jazbasynda elding atauy «Kasahiya» jәne Anna Antonovskayanyng «Velikiy Moroviy» jazbasynda «Kazahi» dep bizding halyq ekeni anyq tanbalanghan. Resey oqymystylary «qypshaqtardy Gruzin patshasy David HI ghasyrda soltýstiktegi daladan shaqyryp alghan» deytini mәlim. Al Ibn әl Asir bolsa, odan 300 jyl búryn (VIII ghasyrda) Zakavkaziede hazarlar men qypshaqtar birigip, arab-músylman әskerimen soghysqanyn aitady. Sol aimaqta «Qazaq» dep atalatyn jerler kóp saqtalghany, al «qypshaq» atauy mýlde joqtyghy, olardyng qypshaq emes Qazaq dep atalghan el ekenin dәleldeydi.

Arab tarihshysy әri geografy Ál Masudy H ghasyrdaghy Hazar qaghanaty jayly kóp qúndy derekter qaldyrghan. Ol Hazar qaghanatynyng әuelgi astanasy Samandar ekenin (anyghynda ol Tbilisiy qalasy ekenin Hazarlar jayly maqalamyzda dәleldep kórsetkenbiz), ol aimaqty músylmandar basyp alghanda memleket ortalyghy Qara tenizge jaqyn Amal qalasyna kóshirilgenin jazghan (qazirgi Kubani ózeni aumaghynda). Sonymen qatar Qyrymda urus pen sakalban (rus, sakaliba) elderi otyrghanyn, al qazirgi Don aimaghy Úly Búlghar patshalyghy jeri ekenin de mәlimdegen. Sol qújattardan Don aimaghynda, yaghny Úly Búlghar patshalyghynda kóshpeli qazaqtar da bolghanyn kóremiz: «Zdesi nahodyatsya horosho snaryajennye ludy hazarskogo sarya. [Ih zadacha] okazyvati soprotivlenie kajdomu, kto iydet s etogo morya ily s toy storony zemli, chasty kotoroy prostiraitsya ot Hazarskogo morya do Nitas (Chernogo morya). Eto potomu, chto turkskie kochevniki— guzy prihodily zimovati v etih mestah. Inogda rukav, kotoryy soedinyaet reku hazar s prolivom Ponta, zamerzaet, y guzy s ih konyamiy perepravlyaiytsya cherez nego. Eto bolishaya voda, no ona ne rasstupaetsya pod nimy potomu, chto [zimoy] ona krepnet, kak kameni. Tak guzy prohodily na hazarskuy territorii, y neredko, kogda ludy hazarskogo sarya, postavlennye zdesi dlya otrajeniya guzov, ne mogly uderjati iyh, vystupal sam sari, chtoby vosprepyatstvovati ih prohojdenii po lidu y otognati ih ot svoego sarstva; no letom dlya turkov net puty dlya perepravy...» (Al Masudy – «Istoriya Shirvana y Al Baba»).

Áriyne, reseylik audarmashy olardy «kochevniky guzi» dep kórsetken. Alayda, «Drevne russkie letopisi» degen jazbalar HI ghasyrda ol aimaqta kóshpendi Kasogta eli bolghanyn bayandaydy. Kóne urus jazbasyndaghy «Kasogta» dúrysynda – «Kasahtar», yaghny «kochevniky Kasogta» – kóshpendi Qazaqtar.

Ál Masudy jazbasynyng arabshasyndaghy «ghazaq» atauyn orysshada «guziy» dep búrmalaghan (arabta «g» әrpi joq, «gh» әrpin orysshada «g» dep jazghan). Arabsha jazylulary: غذق – ghazaq, غذى – ghuziy. Demek, Don aimaghyn qazaqtar erteden mekendegen, shamasy olar Týrki qaghanaty әskeri retinde VII ghasyrda Kavkazgha jәne Qara teniz manyndaghy dalagha baryp ornyqqan.

Endi Ál Masudiyding Kaspiy men Qara teniz arasyndaghy aimaq (qazirgi Ázerbayjan, Gruziya, Shyghys Daghystan jәne Abhaziya jerleri) halyqtary jayly derekterine kóz jýgirtsek: «Vernemsya teperi k opisanii al-Bab val-abvaba y plemen, jivushih poblizosty ot Steny y gory Kabh (Kavkaz). My skazali, chto vredneyshim iz takih sosednih narodov yavlyaetsya knyajestvo Djidan. Ego sari — musulimaniyn, kotoryy zayavlyaet, budto on arab iz [plemeni] Kahtan. V nastoyashee vremya, a iymenno v 943 godu, on izvesten kak Salifan, y v ego gosudarstve net drugih musuliman, krome nego, ego syna y semiiy.... Mejdu Djidanom y al-Babom jivut musulimane araby, kotorye ne govoryat horosho ny na kakom yazyke, krome arabskogo. Ony jivut na graniyse s sarstvom Djidan, no zashiysheny ot nego zaroslyamy y rekami. Ot nih do goroda al-Bab okolo treh mili, y jiytely al-Bab prihodyat im na pomoshi.

So storony Kabha y Sarira Djidan granichit s [zemley] sarya, nazyvaemogo B.rzban, kotoryy musulimaniyn, y gorod ego nazyvaetsya K.r.dj. (*Karah). Ony voorujeny bulavami. Kajdyy praviyteli etogo sarstva zovetsya B.rzban. Za etoy zemley lejit vladeniye Gumiyk. Ego jiytely – hristiane – ne podchinyaitsya nikakomu saru, no iymeiyt nachalinikov y jivut v miyre s sarstvom Alan...» (Al Masudy – «Istoriya Shirvana y Al Baba»).

Ál Bab qalasy, shamamen qazirgi Lenkoron qalasyna jaqyn aimaqta, al Djidan degen búzaqy el (evrey eli) qazirgi Ázerbayjannyng Terter men Bardin audandary aumaghynda bolghanyn anghardyq. Al músylman Barzban patsha eli degeni – músylman Qazaq eli. Óitkeni, oryssha audarmada Karadj jәne Karah dep eki týrli núsqamen kórsetilgen qala – qazirgi Qazaq qalasy. Arabsha jazylulary: كزح – kazah,  كرح – karah,  كرج – karadj  (Qazaq qalasy ekenin moyyndasa, onda әl-Bab qalasy Daghystanda emesin de moyyndaugha mәjbýr bolatyndaryn orystar jaqsy týsinedi). El biyleushisin oryssha «Barzban» dep audarypty, ol dúrysynda «Badshan» (patsha) boluy mýmkin. Batys qazaqtary, onyng ishinde Kavkazda anyq bolghan adaylar biyleushini «Badsha» dep ataydy («han» demeydi). Arabsha jazylulary: بارذبان  – barzban,  باضشان – badshan. Olardyng qaruy «bulava» eken, Don kazaktary da osy qarudy ústaghan (kazaktar – Kavkazdan barghan qazaqtar ekenin aittyq). Olardyng kórshileri – hristian dindi Qúmyq (gumiyk) eli (olardyng huni halqynyng qúman taypasynan qalyptasqanyn aldynghy maqalalarymyzdyng birinde jazghanbyz). Ibn әl Asir deregi de Qazaq qalasy VIII ghasyrda bolghanyn (oryssha audarmada «hayzah» dep kórsetilgen) jәne oghan kórshi Qúmyq eli otyrghanyn ayghaqtaydy: «V 738 godu Mervan ibn-Muhammeda ibn-Mervana, buduchy praviytelem Arminiiy, sovershil pohod; on ... vtorgsya v Gumiyk — ukreplennyy zamok, v kotorom nahodilisi dochi sarya y ego prestol. Sari bejal ot nego y pribyl v zamok po iymeniy Hayzah, v kotorom nahodilsya zolotoy prestol...» (Ibn әl Asir – «Polnyy sbornik letopiysey»).

Ol Qazaq pen Qúmyq elin basyp alghan adamnyng Armeniya aimaghy biyleushisi ekenin aitady. Búl Qúmyq eli ol zaman Daghystanda emes qazirgi Ázerbayjanda bolghanyn aighaqtaydy. Qazirgi Qazaq qalasy da solay ekenine kuә, óitkeni Ál Masudy men Ibn әl Asir de Qúmyq eli osy qalagha kórshi ekenin anyq jazady. Osy Qazaq qalasy HV ghasyrdan bastap Resey imperiyasy basyp alghan HIH ghasyrgha deyin Qazaq súltanatynyn astanasy boldy (HIH ghasyrda Europada qazaq kilemderi zor súranysqa ie bolghany belgili).

(Jalghasy bar) 

Bekjan Ádenúly

Abai.kz