كاۆكازدا VIII-حVII عاسىرلار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن كاساح-كاشاكتار ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءبىر بولىگى مە، باسقا ما؟ ول حالىق قازىر نەگە جوق، ولاردىڭ ۇرپاقتارى قايدا؟ وسى ساۋالداردىڭ ناقتى جاۋابىن تابۋ، تاريحي تۇرعىدان العاندا، اسا ماڭىزدى.

اتاۋلارى بىزگە ۇقساس «كازاك» دەگەن ورىس ءتىلدى ءارى حريستيان ءدىندى اتاقتى ۇلت بار، قازاقستانمەن قوسا بۇكىل ورتا ازيانى، كاۆكازدى جانە قيىر شىعىسقا دەيىنگى الىپ ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنا باعىندىرىپ بەرگەن سول ات قۇلاعىندا ويناعان جاۋىنگەر كازاك حالقى ەكەنى داۋسىز. كازاكتاردىڭ ارعى تەكتەرى كيرگيز-قايساق (قازاق) حالقىنان ەكەنىن رەسەيلىك اتاقتى اكادەميك ۆاسيلي بارتولد «تۇركىلەر جايلى 12 بايانداما» دەگەن بەلگىلى ەڭبەگىندە جازعان. ونى رەسەيلىك بەلگىلى تاريح زەرتتەۋشى عالىم مۇراد ادجي دە «ماڭگى كوك اسپانسىز» دەگەن كىتابىندا ناقتىلايدى.

ءحىح عاسىرداعى رەسەي تاريحشىلارى دا دون كازاكتارىنىڭ ەسكى سوزدەرى كيرگيز-كايساك (قازاق) سوزدەرىمەن بىردەي ەكەنىن جازعان. «ق» ءارپى جوق ورىس تىلىندە «قازاق» اتاۋى «كازاك» دەپ جازىلۋى زاڭدىلىق. سول كازاكتاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى كاۆكازدىقتارعا ۇقسايدى. بۇل ولاردىڭ اتا-بابالارى كاۆكازدان شىققان قازاقتار ەكەنىن بايقاتادى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وقىمىستىلارى: «كازاكتار رەسەيدەن كرەپوستنوي قۇلدىقتان قاشقان ورىس-سلاۆيانداردان قالىپتاستى، دون ايماعىنداعى تۇركى تايپالارى قوسىلعاندىقتان جانە ەش پاتشاعا باعىنباي ەركىن ءومىر سۇرگەندىكتەن ولار تۇركىشە «ەركىن سالت اتتى» ۇعىمىن بەرەتىن «كازاك» اتاۋىمەن اتالىپ كەتكەن» دەپ سەندىرۋگە تىرىستى (تۇركىلىك تىلدەردىڭ ەشقايسىندا «قازاق» دەگەن ءسوزدىڭ ونداي ماعىناسى جوق ەكەنى انىق). كاۆكازدا بولعان كاساح-كاشاك ەلىن «كابارديندەردىڭ اتا-بابالارى» دەپ تۇجىرىمدادى. الايدا، ناقتى فاكتىلەر ورىس عالىمدارىنىڭ تۇجىرىمدارىنىڭ جالعان ەكەنىن دالەلدەيدى. سولارعا ناقتى توقتالساق:

1. اراب تاريحشىسى يبن ءال اسير VIII-ءحىىى عاسىرلار اراسىنداعى كاۆكازداعى وقيعالاردى بايانداي وتىرىپ ونداعى كاساح-كاشاك ەلىن قىپشاق دەپ كورسەتەدى، ياعني تۇركىتىلدى حالىق ەكەنىن ايعاقتايدى. ال ورىستار «كاساح-كاشاكتاردىڭ ۇرپاعى» دەيتىن كابارديندەر ادىح ءتىلدى (ادىگەي-ابحاز تىلدەرىمەن تۋىس) حالىق ەكەنى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە، اننا انتونوۆسكايانىڭ «ۆەليكي موۋروۆي» دەگەن ەڭبەگىندە قازىرگى گرۋزيادا حVI عاسىردا گرۋزيندەرگە كورشى قازاق ەلى وتىرعانى، ول قازاقتاردىڭ تۇركى ءتىلدى ءارى جارتىلاي كوشپەندى ەكەنى جازىلعان. وسى فاكتىلەر گرەك-اراب جازبالارىندا «كاساح-كاشاك» دەپ كەزدەسەتىندەردىڭ قازاقتار ەكەنىن، ولاردىڭ كابارديندەرگە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن ايقىن دالەلدەيدى. ال ولاردى ءوزارا تۋىس دەۋ قازاقتىڭ ەرتەدەن بار حالىق ەكەنىن جاسىرۋ ءۇشىن عانا قاجەت بولعان.

2. «كازاك» دەگەن ەل قىرىمعا ءحىىى عاسىردا ورنىعا باستاعانى كونە جىلنامالاردا جازىلعانىن ورىس تاريحشىلارى مويىندايدى. ونىڭ ۇستىنە، دونعا جاقىن ايماقتا كاسوگ دەگەن كوشپەندى ەل ءحىى عاسىردا ءومىر سۇرگەنى كونە رۋس جىلنامالارىنان ءمالىم. ال كرەپوستنوي قۇلدىق رەسەيدە ناقتى حVII عاسىردا (1649 جىل) پايدا بولدى، حVI عاسىردا بولعان دەگەن پىكىر دە بار. قالاي بولعاندا دا «كازاك-كاسوگ» دەگەن ەلدىڭ رەسەيلىك كرەپوستنوي قۇلدىق زامانىنان 500 جىل بۇرىن دون-قارا تەڭىز ايماعىندا ءومىر سۇرگەنى انىق. سوندىقتان «كازاكتار كرەپوستنوي قۇلدىقتان قاشقان ورىس شارۋالارى» دەۋگە ەش نەگىز جوق. ارينە، كازاكتارعا ءحVIىى عاسىردا ىشكى رەسەيدەگى كرەپوستنوي قۇلدىقتان قاشىپ كەلىپ قوسىلعاندار بولدى. الايدا، ولار كازاك ەلىن قالىپتاستىرعان جوق. انىعىندا، ولار قۇلدىقتان قاشىپ ءوز ەلىنە كەلىپ قوسىلعان كازاكتار ەدى. ولار حVI عاسىردا ماسكەۋ پاتشالىعىنىڭ اسكەرى بولعان كازاكتاردىڭ ۇرپاقتارى بولاتىن. يۆان گروزنىي اسكەرى «سترەلەسكيە پولكي» دەپ اتالعانى جانە ول تەك كازاكتاردان جاساقتالعانى بەلگىلى (كازاكتار – يۆان گروزنىيدىڭ ناعاشى جۇرتى). سول «سترەلەسكيە پولكىن» جويىپ، ونداعى كازاكتاردى كرەپوستنوي قۇلدىققا ساتىپ جىبەرگەن – ءحVIى عاسىرداعى پەتر ءى پاتشا. ەكاتەرينا ءىى پاتشا زامانىندا كرەپوستنوي قۇلدىقتاعى سول كازاكتاردىڭ كەي ۇرپاعى دونداعى اتا-بابالارىنىڭ ەلىنە، ياعني كازاك ەلىنە قاشىپ بارعان (ولاردى كەيىن قايتارۋ ءۇشىن ايەل پاتشا ارنايى اسكەر جىبەرگەن). وسى دەرەكتەردى پايدالانىپ، «كازاكتار قۇلدىقتان قاشقان ورىس شارۋالارىنان قالىپتاستى» دەپ بۇرمالايدى. «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى – ءبىر-اق تۇتام»، تەرەڭىرەك زەرتتەسەك، مۇنىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس.

3. ورىستاردىڭ ۇلتتىق كيىمى مەن كازاكتاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى ءبىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايدى. دونعا جاقىن ايماقتا وتىرعان قازاقتاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى دە كازاكتاردىڭ كيىم ۇلگىسىنە جاقىن ەمەس. رەسەي عالىمدارى ايتقانداي، كازاكتار قۇلدىقتان قاشقان ورىس شارۋالارىنان جانە ولارعا قوسىلعان جەرگىلىكتى تۇركى تايپالارىنان قالىپتاسسا، ۇلتتىق كيىمدەرى ورىس نەمەسە قازاق ۇلتتىق كيىمدەرىنە جاقىن بولۋى ءتيىس ەدى. كازاكتاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى كاۆكازدىقتارعا ۇقسايدى. دەمەك، ولار دون ايماعىنا اۋەلدە كاۆكازدان كەلگەن. اۋەلگى كازاكتاردىڭ ءتۇر-تۇستەرى دە سارى ورىسقا ۇقساماعان، قارا ءتۇستى كاۆكازدىقتارعا كەلەتىن. ەكاتەرينا ءىى پاتشا زامانىندا دونعا ىشكى رەسەي ورىستارىن جاپپاي قونىستاندىرۋ باستالدى، سونىڭ ناتيجەسىندە كازاكتار اسسيميلياتسياعا ءتۇسىپ ءورىستىلدى ەتنوسقا اينالعان. حريستياندىقتى قابىلداپ، تەك شىركەۋ-ورىس تىلىندە سويلەۋگە مىندەتتى بولعاندىقتان، ءتول انا تىلدەرىن (قازاق ءتىلىن) جوعالتقان. ءدىنى ءبىر ورىستارمەن جاپپاي ارالاسىپ، قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەن سوڭ، كوپ كازاكتاردىڭ تۇرلەرى دە ورىسقا ۇقساپ وزگەرگەن. الايدا، كازاكتار جايلى ەسكى فوتودەرەكتەردەن ولاردىڭ تۇرلەرى اۋەلدە كاۆكازدىقتارعا جاقىن بولعانى بايقالادى. كازاكتاردىڭ ارعى تەگى قازاقتان ەكەنىن اتاقتى اكادەميك ۆاسيلي بارتولد جازعانىن، ونى رەسەيلىك بەلگىلى عالىم مۇراد ادجي دە ناقتىلاعانىن ايتىپ وتتىك.

دەمەك، كازاكتار – حريستياندىقتى قابىلداۋ ارقىلى انا تىلىنەن (قازاق تىلىنەن) ايرىلىپ، ورىس تىلىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولعان قازاقتار. ورىس تىلىندە «ق» ءارىبى بولماعاندىقتان، «قازاق» اتاۋى «كازاك» بولىپ وزگەرگەن. ولار – كاۆكازداعى قازاق ەلىنىڭ ءحى عاسىردان كەيىن دون ايماعىنا قونىس اۋدارعاندارىنىڭ ۇرپاقتارى. كازاكتاردىڭ اتا-باباسى – كاۆكازدىق قازاقتار, ال كاۆكازدىق قازاقتار – ءVIى عاسىردا قازىرگى قازاقستان دالاسىنان كاۆكازعا بارعان ازياتتار (زاكاۆكازەنى 626-جىلى قىسىق كوزدى، جالپاق بەتتى ازياتتار باسىپ العانى تاريحشىلارعا ءمالىم). ولاي بولسا، قازاق حالقى ءVIى عاسىردا ءوز جەرىندە ءوز اتاۋىمەن بولعانى اقيقات. ال كاۆكازداعى قازاق ەلى – ءبىزدىڭ حالىقتىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى. وسى فاكتىنىڭ ءوزى قازاق تاريحشىلارى قۇرانداي سەنىپ جۇرگەن دۋلاتي، قاشحاري جانە راشيد-اد-دين  جازبالارىنىڭ جالعان ەكەنىن، ول ەڭبەكتەر قازاقتىڭ ەرتەدەن بار ەكەنىن جاسىرۋ ءۇشىن ارنايى دايىندالعانىن دالەلدەيدى.

زاكاۆكازەنى 626-جىلى جاۋلاپ بارعان باتىس تۇركى قاعاناتى اسكەرى دەپ تانىلاتىن. ولار قازىرگى ءبىزدىڭ دالادان بارعان جانە حازار قاعاناتىن ورناتقان. رەسەيلىكتەر ولاردى حازارلار دەپ تۇجىرىمداعان. سوندىقتان زاكاۆكازەگە بارعان قازاقتار جايلى ايتپاس بۇرىن، اۋەلى حازارلار جايىن انىقتاپ الۋ قاجەت. ەندەشە حازارلار جايلى دەرەكتەردى شولىپ وتەلىك:

«ۆو دني ەگو (كوباد، پراۆيل 489-531 گ.) ۆىستۋپيلي حازارى ي ۆتورگليس ۆ ەگو سترانۋ ي دوشلي دو ديناۆەرا. ي پوسلال كوباد پروتيۆ نيح ۆوەناچالنيكا، ودنوگو يز سۆويح ۆەليكيح ۆوەناچالنيكوۆ، ۆو گلاۆە دۆەنادتساتي تىسياچ (ۆوينوۆ). ي ۆستۋپيل ون ۆ سترانۋ اررانا ي زاۆوەۆال تو، چتو مەجدۋ رەكوي، يزۆەستنوي (پود نازۆانيەم) ارراس دو شيرۆانا. ۆسلەد زا تەم، كوباد دۆينۋلسيا زا نيم ي پوسترويل ۆ اررانە گورود بايلاكان ي گورود باردا’ۋ، گلاۆنىي گورود ۆسەگو كرايا، ي درۋگيە. ا حازارى وستاليس (تام). زاتەم ون پوسترويل پرەگرادۋ اللانا مەجدۋ وبلاستيۋ شيرۆانا ي ۆوروتامي اللانا. ي پوسترويل ناد پرەگرادوي منوگو گورودوۆ، كوتورىە بىلي رازرۋشەنى پوسلە پوسترويكي باب-ال ابۋابا...»  (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي).

مۇندا يراندى كوباد بيلەگەن زاماندا (489-531 جىلدار اراسى) حازارلاردىڭ يرانعا باسىپ كىرگەنىن، ولاردىڭ ديناۆەر دەگەن جەرگە دەيىن جەتكەنىن ايتادى. ول زاماندا يران مەن ەفتاليدتەر ءجيى قاقتىعىسقان، ەفتاليدتەر يەلىگى يرانعا كورشى قازىرگى تۇركىمەنيا ايماعىندا بولعانى بەلگىلى. ال ات-تاباري مەن پروكوپي جازبالارى كوبادتىڭ بيلىككە ەفتاليدتەر كومەگىمەن كەلگەنىن، 506-جىلدارى ۆيزانتيامەن سوعىستا ەفتاليدتەر كومەگىنە سۇيەنگەنىن، الايدا كوباد پەن ەفتاليدتتەر بىردە وداقتاس بولسا، بىردە جاۋلاسىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. ەفتاليدتەردىڭ اۋەلگى اتا قونىسى – قازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعى، ال حازار – قازىرگى تۇركىمەندەر قۇرامىنداعى ۇلكەن تايپا. وسى دەرەكتەر حازارلاردىڭ قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىنان شىققانىن ايعاقتايدى. ياعني، يرانعا باسىپ كىرگەن حازار تايپاسى ەفتاليتتەر اسكەرى بولعان. يبن ءال ءاسيردىڭ ايتۋىنشا  كوباد ولارعا مىقتى قولباسشىسىن ۇلكەن اسكەرىمەن جىبەرگەن، سوسىن سول اسكەرلەردىڭ زاكاۆكازەدە اراكس وزەنى مەن شيرۆان ايماعى اراسىن جاۋلاپ العانى ايتىلعان. كوباد سول جەرلەردە شەكارالىق بەكىنىس قامالدار سالدىرعان جانە حازارلار سوندا قالعان. الايدا، كوباد حازارلاردى يران جەرىنەن قۋىپ، زاكاۆكازەگە كەتۋگە ءماجبۇر ەتتى مە، الدە حازارلاردى باعىندىرىپ، ساۆير ەلىنە قارسى جورىققا قولداندى ما، وسى جاعى تۇسىنىكسىز. يبن ءال اسير جازباسىنىڭ ارابشا تۇپنۇسقاسىن تىكەلەي قازاقشاعا اۋدارسا، كوپ نارسە ايقىن بولار ەدى. ال ءبىز امالسىز ورىستار ءوز قاجەتتەرىنە قاراي بۇرمالاپ اۋدارعان قۇجاتتارعا جۇگىنىپ وتىرمىز. قالاي بولعاندا دا، يبن ءال اسير حازارلاردىڭ قازىرگى ازەربايجان ايماعىنا كوباد زامانىندا (VI عاسىردا) ورنىققانىن ايقىن كورسەتەدى.

سول كەزدە كاۆكازدا حريستيان ءدىندى ساۆير پاتشالىعى ءومىر ءسۇردى. پروكوپي جازباسىندا ازيادان كەلگەن يۆير ەلى دەپ تاڭبالانعان، ال رەسەيلىكتەر يۆير ەلىن اۋەلگى گرۋزين كنيازدىگى دەپ تۇسىندىرەدى (وسىنىڭ ءوزى ساۆير پاتشالىعى زاكاۆكازەدە بولعانىن ايعاقتايدى). پروكوپي جازباسى ساۆير بيلەۋشىسى كۋرگەن 523-جىلى كوباد اسكەرى قىسىمىنان ۆيزانتياعا قاشقانىن باياندايدى، تاريحشىلار دا يران اسكەرى سول جىلدارى ساۆير اسكەرىن تالقانداعانىن ايتادى. ياعني، VI عاسىردىڭ باسىندا (523-جىلى) كوباد اسكەرى زاكاۆكازەدەگى ساۆير پاتشالىعىنىڭ كەي ايماعىن جاۋلاپ العانى انىق. يبن ءال ءاسيردىڭ «اراكس وزەنى ارالىعى مەن شيرۆانعا دەيىن»،  «كوباد وندا بايلاكان مەن بارداۋ قالالارىن سالدى»، «ال حازارلار (سوندا) قالدى» دەگەن دەرەكتەرى ول ايماقتىڭ قازىرگى ازەربايجاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىس ولكەسى ەكەنىن اڭعارتادى. وسىلايشا اراب تاريحشىسى حازارلاردىڭ VI عاسىردا قازىرگى تۇركىمەنستاننان يرانعا كەلگەنىن، سوسىن يران اسكەرى قىسىمىنان ارران ەلىنە بارعانىن راستايدى. ناقتىراق ايتساق، حازارلار VI عاسىردا (523-جىلى) زاكاۆكازەگە ورنىققان. ول كەزدە ارمەنيا يران ەلىنىڭ قۇرامىندا بولعان، قازىرگى ازەربايجان جەرى ارران دەپ اتالعان، ال ازەربايجان دەپ ول تۇستا يرانداعى قازىرگى وڭتۇستىك ازەربايجان ايماعى ايتىلعان.

كوباد 531-جىلى قايتىس بولادى، ونىڭ ورنىنا ۇلى حوسروي انۋشيرۆان پاتشا بولعان (531-579-جىلدار اراسى). يبن ءال اسير سول حوسروي انۋشيرۆان زامانىندا ابحاز، باندجار، بالاندجار دەگەندەر يران ەلىنە جورىق جاساعانىن، ولار اۋەلى ارمەنيانى باسىپ العانىن بىلاي باياندايدى: «ي سوبراليس ابحازتسى ي باندجار ي بالاندجار س تسەليۋ (ناپاست) نا ەگو (حوسروي انۋشيرۆان، پراۆيل 531-579 گ) سترانۋ ي ناپراۆيليس ۆ ارمينيۋ، چتوبى ناپاست نا ەە جيتەلەي، ا پۋت (تۋدا) بىل لەگكيم. ي دال يم (حوسروي) ۆرەميا (دو تەح پور), پوكا وني نە ۋگلۋبيليس ۆ سترانۋ. ي پوسلال پروتيۆ نيح ۆويسكا ي وني سراجاليس س نيمي ي ۋنيچتوجيلي يح، زا يسكليۋچەنيەم دەسياتي تىسياچ چەلوۆەك، كوتورىە بىلي ۆزياتى ۆ پلەن ي پوسەلەنى ۆ ازەربايدجانە» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

مىنە، حوسروي انۋشيرۆان ولاردى ءوز ەلىنىڭ ىشىنە بويلاپ ەنگەنشە تيمەگەن، سوسىن ۇلكەن اسكەرمەن بارىپ سوعىسىپ جەڭگەن، ولاردىڭ امان قالعاندارىن ازەربايجانعا قونىستاندىرعان (يرانداعى شىعىس ازەربايجان ولكەسىنە). تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنشە، يران جەرىنە شابۋىل جاساعان ساۆير اسكەرى جانە بۇل وقيعا 556-جىلى بولعان. يبن ءال اسير جازباسىنىڭ ورىسشاسىندا ابحاز، باندجار، بالاندجار دەپ كورسەتىلگەندەر – ساۆير پاتشالىعىنداعى حالىقتار اتاۋى، ولاردىڭ ارابشا تۇپنۇسقاداعى اتاۋلارى ابحاز، جۋرجان، اۆار نەمەسە الان نەمەسە قۇمىق بولۋى ىقتيمال. ويتكەنى، ساۆير پاتشالىعىنىڭ ءوز حالقى – جۋرجاندار (جۋجان) جانە ول ايماقتا الان، ابار، ابحاز، قۇمىقتار مەكەندەگەنى ءال ماسۋدي دەرەكتەرىنەن بەلگىلى. قالاي بولعاندا دا ولاردىڭ اراسىندا حازار دەگەن جوق (ات-تاباراني مەن پروكوپي دەرەكتەرىندە دە ولاردىڭ اراسىندا حازارلار بارى جازىلماعان). يرانعا ارمەنيا ايماعى ارقىلى شابۋىلداۋلارى ولاردىڭ تبيليسي ايماعىنان شىققانىن بايقاتادى. ال حازارلار قازىرگى ازەربايجاننىڭ شىعىس-وڭتۇستىگىنە ورنىققانىن ايتتىق (اراكس وزەنىنەن شيرۆانعا دەيىن). حوسروي انۋشيرۆان ولاردىڭ ەل ايماعىنا بويلاپ ەنۋىن كۇتكەن، سوسىن ولاردى تۇگەلگە جۋىق قىرىپ سالعان. كەلگەن جاعىنا شەگىنىپ قاشار مۇمكىندىكتەرى بولماعان، ولاردىڭ تۋ سىرتىنان سوققى بەرىپ شەگىنەر جەرلەرىن جاۋىپ تاستاعان حازارلار بولۋى مۇمكىن. حوسروي ولاردى قىرىپ سالعانى، بار بولعانى ون مىڭ ادامدى امان قالدىرعانى جازىلعان دەرەك ساۆير اسكەرىندە كەم دەگەندە 40-50 مىڭداي ادام بولعانىن بايقاتادى. وسى سوعىس ناتيجەسىندە ساۆير پاتشالىعى قاتتى السىرەپ، كوپ ۇزاماي تولىق جويىلدى. ال حالقى قازىرگى گرۋزيا ايماعىنداعى كىشى كاۆكاز تاۋىنا كەتىپ امان قالعان. ويتكەنى، گرۋزين-ورىس تاريحشىلارى پروكوپي دەرەگىندەگى يۆير (ساۆير) ەلىن گرۋزيا كنيازدىگى دەپ تانيدى جانە گرۋزيندەردىڭ اۋەلدە جۋرزان دەپ اتالعانى ءمالىم.

ساۆير يمپەرياسىن ورناتقان گۋنن بيلەۋشىلەرى جانە ساۆيرلەر كاۆكازعا ءىV عاسىردا ءبىزدىڭ دالادان بارعانى بەلگىلى. سول جۋجان قاعاناتى زامانىندا كاسپي تەڭىزى جۋرجان دەپ اتالدى. ولاي بولسا، ساۆير مەملەكەتىن ورناتقان – جۋجاندار (جۋرجان-جۋرزان), ولار ساۆير پاتشالىعىنىڭ نەگىزگى حالقى بولدى. گرۋزيندەر ەرتەدەن ءوز ايماعىندا وتىردى، ولار ەشقاشان سولتۇستىك كاۆكازدى نەمەسە داعىستاندى مەكەندەمەگەن. دەمەك، ساۆير پاتشالىعى زاكاۆكازەدە ءومىر سۇرگەن. الايدا رەسەي عالىمدارى ادەتتەرىنشە دەرەكتەردى ءوز قاجەتتەرىنە بۇرمالاپ تۇسىندىرەدى. ولار: «حازارلار 556-جىلدارى ساۆير اسكەرى قۇرامىندا داعىستاننان بارىپ يراندى شابۋىلدادى، ولاردى جەڭگەن حوسروي حازارلاردىڭ ءبىر بولىگىن زاكاۆكازەگە قونىستاندىردى» دەپ تۇسىندىرەدى. وسىلايشا كوباد بيلەگەن زاماندا بولعان وقيعا (523-جىل) مەن ونىڭ بالاسى حوسروي انۋشيرۆان زامانىنداعى وقيعانى (556-جىل) ءبىرتۇتاس كورسەتۋگە تىرىسادى (اراسى – 33 جىل). انىعىندا، حازار تايپاسى كوباد زامانىندا، شامامەن 523 جىلى زاكاۆكازەگە ورنىققان. ولار كوباد پاتشا ساۆيرلەردەن تارتىپ العان جەرگە – اراكس وزەنى مەن شيرۆان اراسىنداعى ولكەگە قونىستانعانىن يبن ءال اسير جازادى. ساۆير پاتشالىعى ءوز جەرلەرىن تارتىپ الىپ ورنىققان حازارلارعا جاۋ بولعانى، سول سەبەپتەن حازارلار يرانمەن وداقتاسقانى انىق. يرانعا شابۋىل جاساعان ساۆير اسكەرىندە حازارلاردىڭ بولماۋى سونىڭ ايعاعى. حازارلار كەرىسىنشە، يراننىڭ وداقتاسى رەتىندە ولاردىڭ تۋ سىرتىنان سوققى بەرگەن بولۋى مۇمكىن (سول كومەكتەرى ءۇشىن حازارلارعا ساۆيرلەر جەرىنە، تبيليسيگە دەيىنگى ايماققا قونىستانۋعا حوسروي رۇحسات ەتكەن بولار).

حوسروي انۋشيرۆان زامانىندا ساۆير پاتشالىعى تولىق جويىلىپ، تبيليسي قالاسى يراندىقتار قولىنا وتكەن. سول سوعىستاردا حوسروي انۋشيرۆان اسكەرى حازارلار بولعان سياقتى. ويتكەنى، سودان كەيىنگى عاسىرلار جايلى دەرەكتەردە كاسپي تەڭىزىنەن تبيليسيگە دەيىنگى ايماقتا حازارلار وتىرعانى جازىلادى ء(ال ماسۋدي، يبن ءال اسير دەرەكتەرى), حازارلار 555 جىلى زاكاۆكازەدە بولعانىن پسەۆدو-زاحاري جازباسى دا راستايدى. ساۆير پاتشالىعى جويىلعان سوڭ، زاكاۆكازەدە حازارلار نەگىزگى كۇشكە اينالعان. حوسروي پاتشا ساۆير پاتشالىعى ورنىندا حازار پاتشالىعى پايدا بولۋىنان قورىققان. ونىڭ زاكاۆكازەدەگى ءار حالىققا جەكە پاتشا سايلاپ، كوپتەگەن جەكە كنيازدىكتەر ورناتۋى سونىڭ ايعاعى (ول كنيازدىكتەر ورىسشا اۋدارمادا پرەستول، فيلانشاح، لاكزوۆ، ماسكات دەپ كەزدەسەدى، ونىڭ ءبىرى ارابشا تۇپنۇسقادا «حازار» بولۋى ابدەن مۇمكىن). حوسروي انۋشيرۆان حازارلار كۇشەيسە، يران قالالارىن توناۋعا كوشەتىنىن جاقسى تۇسىنگەن. سول حازار جورىقتارىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن يران مەن زاكاۆكازە شەكاراسىندا مىقتى قورعاندار مەن قالالار سالدىرعانىن، ونىڭ ەڭ نەگىزگىسى – ءال-باب قالاسى مەن ونىڭ تاۋ مەن تەڭىز اراسىنا سالىنعان قورعانى.

رەسەيلىكتەر ءال-باب دەپ قازىرگى دەربەنت قالاسىن كورسەتەدى. وسىلايشا «حازارلار قازىرگى داعىستان اۋماعىندا وتىرعان، ال يران مەن حازارلار شەكاراسى قازىرگى داعىستان مەن ازەربايجان شەكاراسى ماڭىندا بولعان» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستىردى (ورىستاردىڭ تۇجىرىمىنا ساي دەرەك بەرەتىن پروكوپي جازباسىندا ول جەر «كاسپيسكي پروحود» دەپ كورسەتىلگەن. تەڭىز كەيىنگى عاسىرلاردا عانا كاسپي دەپ اتالعانىن ەسكەرسەك، وندا پروكوپي جازباسى رەسەي تاراپىنان بۇرمالانىپ، وزگەرگەنىن تۇسىنەمىز). شىندىعىندا، ءال-باب قالاسى قازىرگى يران مەن ازەربايجان مەملەكەتتەرى شەكاراسىنا جاقىن ماڭدا بولعانىن يبن ءال ءاسيردىڭ مىناۋ دەرەكتەرى انىق دالەلدەيدى: «ي پوسترويل كوباد ستەنۋ، پريلەگايۋششۋيۋ ك ودنوي چاستي توي مەستنوستي. كوگدا جە ون سكونچالسيا، تسارەم ستال ەگو سىن انۋشيرۆان, پولوجەنيە ەگو ۋكرەپيلوس ي سوۆەرشيل پوحود ۆ فەرگانۋ بۋررادجان، ون، پو ۆوزۆراششەني، پوسترويل گورود شاباران ي گورود ماسكات ي گورود ال-باب-ۆ-ال-ابۋاب, كوتورىي بىل نازۆان يابۋاب پوتومۋ، چتو ون بىل پوستروەن نا دوروگە ۆ گورۋ. ي پوسترويل درۋگيە، كرومە ەتيح، گورودا ي دليا كاجدىح ۆوروت پروحودا ون پوسترويل كامەننىي زاموك. ي پوسترويل انۋشيرۆان ستەنۋ، س موريا، ي پروۆەل ەە پو ۆەرشينام گور ي ۋسترويل ناد نەي جەلەزنىە ۆوروتا ي نازناچيل ليۋدەي دليا ەە وحرانى. ي ۆىبرال انۋشيرۆان تسارەي، كوتورىح ون راسپرەدەليل پو رازنىم وبلاستيام، ي مەجدۋ نيمي ۆلادەتەل پرەستولا ي فيلانشاحا ي لاكزوۆ ي ماسكاتا ي درۋگيح. ي وستاۆالاس ارمينيا ۆ رۋكاح پەرسوۆ دو پوياۆلەنيا يسلاما... پوكونچيۆ س ال-بابوم, سۋراكا پوسلال بۋكايرا يبن-'ابداللاحا، ي حابيبا يبن-ماسلامى، ي حۋزايفۋ يبن-ۋسايدا ي سالمانا يبن-رابي'ي ك ناسەلەنيۋ تەح گور, كوتورىە وكرۋجايۋت ارمينيۋ; پري ەتوم بۋكايرا ون پوسلال ۆ مۋكان، حابيبا – ۆ تيفليس، حۋزايفۋ – ۆ گورى اللان ي سالمانا – ۆ درۋگۋيۋ ستورونۋ.  ...ۆ ەتوم جە، 762 گودۋ ۆوسستالي تيۋركي ي حازارى ۆ باب-ال-ابۋابە ي ۋبيلي بولشوە چيسلو مۋسۋلمان ۆ ارميني...» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»)

يبن ءال ءاسيردىڭ وسى ءۇش دەرەگى ءال-باب قالاسى ارمەنياعا كورشى ورنالاسقانىن ايعاقتايدى (دەربەنت قالاسى مەن ارمەنيا كورشى ەمەسى انىق). ءال-باب قالاسى ارمەنياعا كورشى ەكەنىن ح عاسىرداعى اراب تاريحشىسى ءارى گەوگرافى ءال ماسۋدي دە جازادى. وسى گەوگراف-عالىم ءال-باب قالاسى كاۆكاز تاۋىنىڭ كاسپي تەڭىزىنە (حازار) تىرەلگەن سىلەمىندە ورنالاسقانىن، تاۋدىڭ ەكىنشى شەتىندەگى سىلەمى قارا تەڭىزگە (جاعاسىندا ترابزون قالاسى ورنالاسقان) تىرەلەتىنىن انىق كورسەتەدى: «ودني يز وتروگوۆ گورى، كاك مى ۋجە سكازالي، پودحوديت ك حازارسكومۋ موريۋ وكولو ال-بابا. درۋگوي وتروگ يدەت ك ۋپوميناۆشەمۋسيا موريۋ مايتاس، كۋدا ۆىحوديت كونستانتينوپولسكي پروليۆ. نا ەتوم مورە لەجيت تراپەزوند، پريبرەجنىي گورود...» (ال ماسۋدي «يستوريا – شيرۆانا ي ال بابا»). وسى دەرەكتەگى تراپەزوند قالاسى ول تاۋدىڭ كىشى كاۆكاز تاۋى ەكەنىن ايقىن دالەلدەيدى. ياعني، ءال-باب قالاسى كىشى كاۆكاز تاۋىنىڭ كاسپي تەڭىزىنە تىرەلەر تۇسىندا بولعان. اقيقاتتىعىن عالىمدار مويىنداعان وسى ەكى ارابشا جازبا دەربەنت قالاسى ءال-باب قالاسى ەمەسىن، حازار قاعاناتى اۋەلدەن زاكاۆكازەدە بولعانىن، مۇسىلمان اسكەرى كەلگەنگە دەيىن حازار قاعاناتى مەن يران شەكاراسى ارمەنياعا كورشى جاتقانىن ايقىن راستايدى. وسىلايشا رەسەيلىكتەردىڭ «حازار قاعاناتى ايماعىنا داعىستان مەن پوۆولجيا جانە باتىس قازاقستان كىردى» دەگەن تۇجىرىمى تولىق جالعان ەكەنىن كورەمىز.

يبن ءال اسير تۇركى قاعاناتى اسكەرىنىڭ، ياعني قازاقتاردىڭ ءVIى عاسىردا زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العانىن بىلاي باياندايدى: «كوگدا جە ۆوتساريلسيا حوسروي، ون پوسترويل ۆ وكرۋگە سۋلا ي دجوراجانا منوگو پوستروەك ي ۋكرەپلەننىە زامكي، كوتورىمي ون ۋكرەپيل ۆسيۋ سترانۋ. ي ناپراۆيلسيا حاكان سيندجيبۋر ۆ ەگو سترانۋ. ەتو بىل ۆەليچايشي يز تيۋروك ي ون پريۆلەك نا سۆويۋ ستورونۋ حازار, ابحازتسەۆ ي بالاندجارا ي وني پودچينيليس ەمۋ. ي ۆىستۋپيل ون (حاكان) ۆو گلاۆە بولشوگو چيسلا (ۆوينوۆ) ي ناپيسال حوسرويۋ، ترەبۋيا س نەگو پودات ي ۋگروجايا ەمۋ، ەسلي ون (ەتوگو) نە سدەلاەت. نو حوسروي نە ۋدوۆلەتۆوريل ني ودنوي يز ەگو پروسب، تاك كاك ون ۋكرەپيل سۆويۋ سترانۋ ي ۋكرەپيل وبلاست ارميني تاك، چتو ونا موگلا دوۆولستۆوۆاتسيا (دليا سۆوەي زاششيتى) نەبولشيم چيسلوم (ۆوينوۆ). ي پوۆەرنۋل حاكان ۆ سۆويۋ سترانۋ، نە دوستيگشي سۆوەي تسەلي، تاك كاك ون نە موگ نيچەگو سدەلات...» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي).

ساۆيرلەردى جەڭگەن حوسروي انۋشيرۆان مەن تۇركى حانى سينجيبۋر زامانىنداعى حوسروي ەكى بولەك ادام. بىرەۋى –  حوسروي انۋشيرۆان 531-579-جىلدار ارالىعىنداعى يران بيلەۋشىسى، ەكىنشى بيلەۋشى حوسروي پارۆيز – ونىڭ نەمەرەسى. ول 570-628-جىلدار اراسىندا بيلىك ەتكەن. دەرەكتە تۇركى حانى سيندجيبۋردىڭ اۋەلى حازار، ابحاز، بالاندجارلاردى باعىندىرعانى، سوسىن يرانعا جاساعان جورىعى ىسكە اسپاعانى، ويتكەنى حوسرويدىڭ الدىن الا ارمەنيا ايماعىنداعى شەكاراسىن قورعاندارمەن كۇشەيتىپ قويعانى كورسەتىلگەن. وسىنداعى ابحاز، حازار، بالاندجارلار مەن يران شەكاراسى رەتىندە ارمەنيا ايماعى كورسەتىلۋى وقيعانىڭ زاكاۆكازەدە بولعانىن ايقىن دالەلدەيدى.

سيندجيبۋر – تۇركى قاعاناتىنىڭ وكىلى، ال تۇركى قاعاناتى اسكەرى زاكاۆكازەگە ءVIى عاسىردىڭ الدىڭعى جارتىسىندا عانا، انىعىراق ايتساق 626-جىلى بارعانىن تاريحشىلار مويىندايدى. حوسروي انۋشيرۆان ول زاماندا ومىردە بولعان جوق، 579-جىلى قايتىس بولىپ كەتكەن. دەمەك، سيندجيبۋر شابۋىلى زامانىنداعى يران بيلەۋشىسى حوسروي پارۆيز ەكەنى انىق. رەسەي عالىمدارى بولسا، حوسروي انۋشيرۆان مەن ونىڭ نەمەرەسى حوسروي ءپارۆيزدىڭ ەسىمدەرى بىردەي ەكەنىن پايدالانىپ، ەكەۋىن ءبىر ادامداي كورسەتەدى. وسىلايشا تۇركى حانى سيندجيبۋر جورىعى حوسروي انۋشيرۆان زامانىندا بولعانداي بۇرمالايدى. ولار ەش دالەلسىز سيندجيبۋر حان مەن يستەمي قاعان ءبىر ادام دەپ تۇجىرىمداپ، يستەمي قاعاننىڭ ەفتاليد ەلىن (قازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعىن) جاۋلاپ الۋى مەن سيندجيبۋر حاننىڭ زاكاۆكازەنى جاۋلاپ الۋىن ءبىر وقيعا ەتىپ بۇرمالايدى. وتىرىكتەرىن اشاتىن يبن ءال اسير جازباسىن سەنىمسىز ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن «يبن ءال اسير دەرەكتەردى يران جازبالارىنان كوشىرە سالعان» دەيدى. سوسىن 626 جىلى زاكاۆكازەنى باسىپ العان تۇركى حانىنىڭ ەسىمىن باسقاشا اتايدى (وزدەرى بۇرمالاعان يران-ۆيزانتيا جازبالارىن پايدالانادى). الايدا، ەۋروپالىقتار العاش بايقاپ، ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ ۇلگەرگەن، سول سەبەپتەن ورىس وقىمىستىلارى بۇرمالاي الماعان يبن ءال اسير جازباسى شىندىق، ءتىپتى باسقا ەكەنىن دالەلدەيدى. ول سيندجيبۋر حاننىڭ زاكاۆكازەنى باسىپ العانىن، سودان سوڭ ارمەنيا ايماعى ارقىلى يرانعا جورىق جاساۋعا تىرىسقانىن انىق كورسەتەدى. وسى دەرەكتەر قازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعىن جاۋلاپ العان يستەمي قاعاننىڭ سيندجيبۋر حان ەمەستىگىن اڭعارتادى. بۇدان رەسەي تاريحشىلارىنىڭ ەۋرازيالىق حالىقتار تاريحىن جۇيەلى تۇردە وزگەرتكەنىن، وتكەندى حريستياندىق يمپەريا ساياساتىنا ساي قايتا بۇرمالاپ جازعاندارىن تاعى بايقايمىز.

يبن ءال اسير حازارلاردى سيندجيبۋر حاننىڭ اسكەرى دەمەيدى، كەرىسىنشە سيندجيبۋردىڭ ابحاز، بالاندجارلارمەن بىرگە، حازارلاردى دا باعىندىرعانىن ايتادى. وسى دەرەك سيندجيبۋر ءبىزدىڭ دالادان بارىپ زاكاۆكازەنى باسىپ العاندا، حازارلار سول ايماقتا وتىرعان جەرگىلىكتى حالىق ەكەنىن كورسەتەدى. سيندجيبۋر حان يران ەلىنە اتتانعان، الايدا حوسروي ءپارۆيزدىڭ ەل شەكاراسىنا ورناتقان مىقتى قورعاندارى وعان كەدەرگى بولعان. سيندجيبۋر ءوز ەلىنە قايتتى دەگەنى ونىڭ يرانعا بەت العان جورىعىن توقتاتىپ، زاكاۆكازەگە، ياعني ءوزى ورناتقان حازار قاعاناتى ايماعىنا ورالعانىن دالەلدەيدى. حوسروي ءپارۆيزدىڭ ارمەنيا ايماعىنىڭ قورعانىسىن كۇشەيتكەنى يران مەن حازار قاعاناتى شەكاراسى ارمەنيا ايماعىندا ەكەنىن تاعى بايقاتادى.

ول زاماندا (620-جىلدارى) تۇركى قاعاناتى ەكىگە ىدىراپ، اشينا ديناستياسى قازىرگى قازاقستان ايماعىنداعى بيلىگىنەن ايرىلعانىن، ول ايماقتا جۋجاندىق ءسۇربوراس-ءشيبوراش ديناستياسى «ون اق ءتۇتىن قاعاناتىن» ورناتقانىن بۇعان دەيىن جازعانبىز (رەسەيلىكتەر «ون وق بۋدۋن» دەپ بۇرمالاعان، ونى سول رەسەلىكتەر ىقپالىمەن «باتىس تۇركى قاعاناتى» دەپ اتاپ كەلدىك). سيندجيبۋر حان – سول تۇركى اشينا ديناستياسىنىڭ وكىلى، بيلىكتەن ايرىلعان سوڭ قازاق حالقىنىڭ وزىنە باعىنىشتى بولىگىن ەرتىپ كاۆكازعا كەتكەن. دەمەك، ءVIى عاسىردا قازاقتاردى زاكاۆكازەگە باستاپ بارعان – سيندجيبۋر حان. ول سول جەردەگى حازار، ابحاز، قۇمىق، الان ءتارىزدى جەرگىلىكتى حالىقتاردى باعىندىرىپ، ءوز مەملەكەتىن ورناتقان (حازار قاعاناتى). زاكاۆكازەدە حازارلار باسىم بولعاندىقتان جانە پارسىلار VI عاسىردان ول جەردى «حازارلار يەلىگى» دەپ تانىعاندىقتان، سيندجيبۋر حان ورناتقان مەملەكەت حازار قاعاناتى بولىپ تاريحقا ەندى. انىعىندا، ونى ورناتقان قازاقتار بولاتىن، ول زامانداردا ارابتار قازاقتاردى «تۇركى» دەپ تە اتاعان. ويتكەنى، يبن ءال اسير ورتاازيالىق قالالار تۇرعىندارى مەن زاكاۆكازەدەگى حازارلاردى «تۇركىلەر» دەپ اتامايدى. ول «تۇركىلەر» دەپ جالپاق بەت، كوزى قىسىق دالا حالقىن ايتادى. زاكاۆكازەگە قازىرگى قازاق دالاسىنان بارعان قىسىق كوز، جالپاق بەت ازياتتار ەكەنىن عالىمدار ءبىر اۋىزدان مويىندايدى، تەك ورىس وقىمىستىلارى عانا ولاردى ەش دالەلسىز «حازارلار» دەپ بۇرمالايدى.

سيندجيبۋر حان – اسىلۇيانىڭ تۇركى اشينا ديناستياسىنان. ويتكەنى، عالىمدار حازار قاعاناتىن تۇركى اشينا توبى بيلەگەنىن ايتادى. الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرىندە تۇركى اشينالار ءوز باقتالاسى ءسۇربوراس توبىن «ءشيبوراش» دەپ اتاپ كەتكەنى جانە وزدەرىن «ءبورىشى» دەپ اتاعانى جايلى ايتقانبىز («ءشيبوراشتى اۋلايتىن ءبورىشى» دەگەن ماعىنادا). سوندىقتان سيندجيبۋر حان ەسىمى دۇرىسىندا – ءاسۇياڭشىبورى. ارابشا جازىلۋى:  اثيانشيبورى اسيانشيبۋري, ثيندشيبورى – سيندشيبۋر. شىندىعىندا، حازارلاردىڭ VI عاسىردا (523-جىلى) زاكاۆكازەگە قونىستانعانىن وسى يبن ءال اسير دەرەكتەرىنەن كورسەتتىك. ولاي بولسا، ءVIى عاسىردا (626-جىلى) زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العان قازاقتار. وندا ءVIىى عاسىردا قازاق دەگەن بەكىنىس-قالا بولعانى، ۆيزانتيا يمپەراتورىنىڭ ءىح عاسىردا زاكاۆكازە دالاسىن «سترانا كاساحيا» دەپ كورسەتۋى سونىڭ دالەلى.

رەسەيلىكتەر: «حازار قاعاناتى ءVIى عاسىردا قازىرگى داعىستاندا ورناعان» دەيدى، ال يبن ءال اسير ءVIى عاسىردا ول ايماقتى داعىستان دەپ ءوز اتاۋىمەن جازادى: «ي ناپيسال ون تساريۋ دجۋردجانا، زەرنان-سۋلۋ, ي توت وتۆەتيل ەمۋ ي زاكليۋچيل س نيم وتنوسيتەلنو دجۋردجانا مير، پو كوتورومۋ ون پلاتيت دجيزيۋ س تەم، چتوبى سۋۆايد پرەكراتيل ۆوينۋ س دجۋردجانوم ي وكازال ەمۋ پوموشش ۆ سلۋچاە، ەسلي ون، زەرنان-سۋل، بۋدەت پوبەجدەن. سۋۆايد (ون وستاۆالسيا تام) دو تەح پور، پوكا نە سوبرال حارادج ي نە پوزناكوميلسيا س گرانيتسامي ەگو (دجۋردجانا), دليا زاششيتى كوتورىح ون پريستاۆيل تيۋروك يز داحيستانا, پريچەم تەح، كوگو ون نازناچيل دليا يح زاششيتى، ون وسۆوبوديل وت دجيزي، توگدا كاك س وستالنىح ون ەە ۆزىسكال. گوۆوريات، چتو زاۆوەۆانيە يح بىلو ۆ 639 گودۋ.... ۆ. 729 گودۋ تيۋركي ۆتورگليس ۆ ازەربايدجان، گدە يح ۆسترەتيل ال-حارس يبن-‘امرۋ ي وبراتيل يح ۆ بەگستۆو. ال-دجارراح ۆستۋپيل ۆ سترانۋ حازار سو ستورونى تيفليسا, زاۆوەۆال يح گورود ال-بايد'ا ي ۆوزۆراتيلسيا بلاگوپولۋچنو...» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

جوعارىدا جۋرجان (گرۋزين) پاتشاسى ءوز ەلىن حازارلاردان قورعاۋ ءۇشىن اراب قولباسشىسى سۋۆايدتان كومەك سۇراعانى جانە سالىق تولەپ تۇرۋعا ۋادە بەرگەنى، سۋۆايدتىڭ داحيستان («تاعىستان» – «جابايى ەل» دەگەن ماعىنا) اۋماعى تۇركىلەرىن حازار قاعاناتى مەن جۋرجان پاتشالىعى شەكاراسىنا ورنالاستىرعانى باياندالعان. وسى دەرەكتەن مۇسىلمان حاليفاتى قازىرگى ازەربايجان اۋماعىن ءVIى عاسىردا حازار قاعاناتىنان تارتىپ العانىن، كىشى كاۆكاز تاۋىنداعى جۋرجان (گرۋزين) ەلى دە حاليفات بيلىگىن مويىنداعانىن جانە حازار قاعاناتى مەن مۇسىلمان حاليفاتى شەكاراسى تبيليسي ايماعى بولعانىن كورەمىز (حازار قاعاناتى كولحيدا دالاسى مەن قارا تەڭىز جانە ازوۆ تەڭىزى جاعالارىنا دەيىنگى ايماقتا ساقتالىپ قالعان). ال داعىستان سول زاماندا ءوز اتاۋىمەن بولعان. ول جەردە حازار قاعاناتى بولسا، ادامدارىن «حازارلار» دەپ جازار ەدى. ويتكەنى، يبن ءال ءاسيردىڭ دەرەكتەرى حازار مەن تۇركىلەر وداقتاس بولعانىمەن، ەكى بولەك ەل ەكەنىن ايقىن كورسەتەدى: «تەم ۆرەمەنەم تيۋركي وبەدينيليس س حازارامي ي ۆستۋپيلي س مۋسۋلمانامي ۆ كروۆوپروليتنۋيۋ ۆوينۋ. ۆ ەتوم، 652 گودۋ حازارى ي تيۋركي ودەرجالي پوبەدۋ ناد مۋسۋلمانامي.... ۆ ەتوم، 722 گودۋ ودنا مۋسۋلمانسكايا ارميا، ۆو گلاۆە كوتوروي ستويال سابيت ان-ناحاراني ۆستۋپيلا ۆ سترانۋ حازار سو ستورونى ارميني. سوبراۆشيس ۆ وچەن بولشوم كوليچەستۆە، حازارى، كوتورىم نا پوموشش پريشلي كيپچاكي ي درۋگيە تيۋركسكيە پلەمەنا، ۆسترەتيلي مۋسۋلمان ۆ مەستە، يزۆەستنوم پود نازۆانيەم «لۋگ كامنەي...» ۆ ەتوم، 730 گودۋ بىل ۋبيت ال-دجارراح ال-حاكامي يبن-'ابداللاحا. پوسلە توگو كاك ال-دجارراح وبراتيل حازار ي تيۋروك ۆ بەگستۆو، وني سنوۆا ياۆيليس سو ستورونى اللانا...» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

يبن ءال اسير مۇسىلمان اسكەرىنىڭ ءVIىى عاسىردا ارمەنيا ايماعىنان حازار قاعاناتىنا شابۋىل جاساعانىن باياندايدى. وسى دەرەك حازار قاعاناتى ارمەنياعا كورشى قازىرگى گرۋزيادا ورنالاسقانىن، ياعني حازار قاعاناتى داعىستاندا ەمەستىگىن تاعى دالەلدەيدى. سول سوعىستا حازارلارعا قىپشاقتار كومەكتەسكەنىن ايتادى. ياعني، وسى جەردە تۇركىلەردى «قىپشاق» اتاۋىمەن كورسەتكەن. ونىڭ «قىپشاق» دەپ وتىرعانى – قازاق، ارابشا تۇپنۇسقاداعى «قاساق» اتاۋىن ورىسشاعا «قاشاق» دەپ اۋدارىپ، سوسىن «قاشاق» دەگەن «قىپشاق» اتاۋىنىڭ ارابشا بۇرمالانۋى دەپ سەندىرگەن. وسىلايشا زاكاۆكازەدەگى قازاق ەلىن قىپشاق ەتىپ تاريحقا ەنگىزگەن رەسەي بيلەۋشىلەرىنىڭ زىميان ساياساتى. سول سەبەپتەن بولار، ءال ماسۋدي جازباسىنىڭ ورىسشا اۋدارماسىندا «كاشاك ەلى» دەلىنگەن. الايدا، ۆيزانتيا يمپەراتورى جازباسىندا ەلدىڭ اتاۋى «كاساحيا» جانە اننا انتونوۆسكايانىڭ «ۆەليكي موروۆي» جازباسىندا «كازاحي» دەپ ءبىزدىڭ حالىق ەكەنى انىق تاڭبالانعان. رەسەي وقىمىستىلارى «قىپشاقتاردى گرۋزين پاتشاسى داۆيد ءحى عاسىردا سولتۇستىكتەگى دالادان شاقىرىپ العان» دەيتىنى ءمالىم. ال يبن ءال اسير بولسا، ودان 300 جىل بۇرىن ء(VIىى عاسىردا) زاكاۆكازەدە حازارلار مەن قىپشاقتار بىرىگىپ، اراب-مۇسىلمان اسكەرىمەن سوعىسقانىن ايتادى. سول ايماقتا «قازاق» دەپ اتالاتىن جەرلەر كوپ ساقتالعانى، ال «قىپشاق» اتاۋى مۇلدە جوقتىعى، ولاردىڭ قىپشاق ەمەس قازاق دەپ اتالعان ەل ەكەنىن دالەلدەيدى.

اراب تاريحشىسى ءارى گەوگرافى ءال ماسۋدي ح عاسىرداعى حازار قاعاناتى جايلى كوپ قۇندى دەرەكتەر قالدىرعان. ول حازار قاعاناتىنىڭ اۋەلگى استاناسى ساماندار ەكەنىن (انىعىندا ول تبيليتسي قالاسى ەكەنىن حازارلار جايلى ماقالامىزدا دالەلدەپ كورسەتكەنبىز), ول ايماقتى مۇسىلماندار باسىپ العاندا مەملەكەت ورتالىعى قارا تەڭىزگە جاقىن امال قالاسىنا كوشىرىلگەنىن جازعان (قازىرگى كۋبان وزەنى اۋماعىندا). سونىمەن قاتار قىرىمدا ۋرۋس پەن ساكالبان (رۋس، ساكاليبا) ەلدەرى وتىرعانىن، ال قازىرگى دون ايماعى ۇلى بۇلعار پاتشالىعى جەرى ەكەنىن دە مالىمدەگەن. سول قۇجاتتاردان دون ايماعىندا، ياعني ۇلى بۇلعار پاتشالىعىندا كوشپەلى قازاقتار دا بولعانىن كورەمىز: «زدەس ناحودياتسيا حوروشو سنارياجەننىە ليۋدي حازارسكوگو تساريا. [يح زاداچا] وكازىۆات سوپروتيۆلەنيە كاجدومۋ، كتو يدەت س ەتوگو موريا يلي س توي ستورونى زەملي، چاستي كوتوروي پروستيرايۋتسيا وت حازارسكوگو موريا دو نيتاس (چەرنوگو موريا). ەتو پوتومۋ، چتو تيۋركسكيە كوچەۆنيكي— گۋزى پريحوديلي زيموۆات ۆ ەتيح مەستاح. ينوگدا رۋكاۆ، كوتورىي سوەدينياەت رەكۋ حازار س پروليۆوم پونتا، زامەرزاەت، ي گۋزى س يح كونيامي پەرەپراۆليايۋتسيا چەرەز نەگو. ەتو بولشايا ۆودا، نو ونا نە راسستۋپاەتسيا پود نيمي پوتومۋ، چتو [زيموي] ونا كرەپنەت، كاك كامەن. تاك گۋزى پروحوديلي نا حازارسكۋيۋ تەرريتوريۋ, ي نەرەدكو، كوگدا ليۋدي حازارسكوگو تساريا، پوستاۆلەننىە زدەس دليا وتراجەنيا گۋزوۆ، نە موگلي ۋدەرجات يح، ۆىستۋپال سام تسار، چتوبى ۆوسپرەپياتستۆوۆات يح پروحوجدەنيۋ پو لدۋ ي وتوگنات يح وت سۆوەگو تسارستۆا; نو لەتوم دليا تيۋركوۆ نەت پۋتي دليا پەرەپراۆى...» (ال ماسۋدي – «يستوريا شيرۆانا ي ال بابا»).

ارينە، رەسەيلىك اۋدارماشى ولاردى «كوچەۆنيكي گۋزي» دەپ كورسەتكەن. الايدا، «درەۆنە رۋسسكيە لەتوپيسي» دەگەن جازبالار ءحى عاسىردا ول ايماقتا كوشپەندى كاسوگتا ەلى بولعانىن باياندايدى. كونە ۋرۋس جازباسىنداعى «كاسوگتا» دۇرىسىندا – «كاساحتار»، ياعني «كوچەۆنيكي كاسوگتا» – كوشپەندى قازاقتار.

ءال ماسۋدي جازباسىنىڭ ارابشاسىنداعى «عازاق» اتاۋىن ورىسشادا «گۋزي» دەپ بۇرمالاعان (ارابتا «گ» ءارپى جوق، «ع» ءارپىن ورىسشادا «گ» دەپ جازعان). ارابشا جازىلۋلارى: غذق – عازاق، غذى – عۋزي. دەمەك، دون ايماعىن قازاقتار ەرتەدەن مەكەندەگەن، شاماسى ولار تۇركى قاعاناتى اسكەرى رەتىندە ءVIى عاسىردا كاۆكازعا جانە قارا تەڭىز ماڭىنداعى دالاعا بارىپ ورنىققان.

ەندى ءال ءماسۋديدىڭ كاسپي مەن قارا تەڭىز اراسىنداعى ايماق (قازىرگى ازەربايجان، گرۋزيا، شىعىس داعىستان جانە ابحازيا جەرلەرى) حالىقتارى جايلى دەرەكتەرىنە كوز جۇگىرتسەك: «ۆەرنەمسيا تەپەر ك وپيسانيۋ ال-باب ۆال-ابۆابا ي پلەمەن، جيۆۋششيح پوبليزوستي وت ستەنى ي گورى كابح (كاۆكاز). مى سكازالي، چتو ۆرەدنەيشيم يز تاكيح سوسەدنيح نارودوۆ ياۆلياەتسيا كنياجەستۆو دجيدان. ەگو تسار — مۋسۋلمانين، كوتورىي زاياۆلياەت، بۋدتو ون اراب يز [پلەمەني] كاحتان. ۆ ناستوياششەە ۆرەميا، ا يمەننو ۆ 943 گودۋ، ون يزۆەستەن كاك ساليفان، ي ۆ ەگو گوسۋدارستۆە نەت درۋگيح مۋسۋلمان، كرومە نەگو، ەگو سىنا ي سەمي.... مەجدۋ دجيدانوم ي ال-بابوم جيۆۋت مۋسۋلمانە ارابى، كوتورىە نە گوۆوريات حوروشو ني نا كاكوم يازىكە، كرومە ارابسكوگو. وني جيۆۋت نا گرانيتسە س تسارستۆوم دجيدان, نو زاششيششەنى وت نەگو زاروسليامي ي رەكامي. وت نيح دو گورودا ال-باب وكولو ترەح ميل، ي جيتەلي ال-باب پريحوديات يم نا پوموشش.

سو ستورونى كابحا ي ساريرا دجيدان گرانيچيت س [زەملەي] تساريا، نازىۆاەموگو ب.رزبان، كوتورىي مۋسۋلمانين، ي گورود ەگو نازىۆاەتسيا ك.ر.دج. (*كاراح). وني ۆوورۋجەنى بۋلاۆامي. كاجدىي پراۆيتەل ەتوگو تسارستۆا زوۆەتسيا ب.رزبان. زا ەتوي زەملەي لەجيت ۆلادەنيە گۋميك. ەگو جيتەلي – حريستيانە – نە پودچينيايۋتسيا نيكاكومۋ تساريۋ، نو يمەيۋت ناچالنيكوۆ ي جيۆۋت ۆ ميرە س تسارستۆوم الان...» (ال ماسۋدي – «يستوريا شيرۆانا ي ال بابا»).

ءال باب قالاسى، شامامەن قازىرگى لەنكورون قالاسىنا جاقىن ايماقتا، ال دجيدان دەگەن بۇزاقى ەل (ەۆرەي ەلى) قازىرگى ازەربايجاننىڭ تەرتەر مەن باردين اۋداندارى اۋماعىندا بولعانىن اڭعاردىق. ال مۇسىلمان بارزبان پاتشا ەلى دەگەنى – مۇسىلمان قازاق ەلى. ويتكەنى، ورىسشا اۋدارمادا كارادج جانە كاراح دەپ ەكى ءتۇرلى نۇسقامەن كورسەتىلگەن قالا – قازىرگى قازاق قالاسى. ارابشا جازىلۋلارى: كزح – كازاح،  كرح – كاراح،  كرج – كارادج  (قازاق قالاسى ەكەنىن مويىنداسا، وندا ءال-باب قالاسى داعىستاندا ەمەسىن دە مويىنداۋعا ءماجبۇر بولاتىندارىن ورىستار جاقسى تۇسىنەدى). ەل بيلەۋشىسىن ورىسشا «بارزبان» دەپ اۋدارىپتى، ول دۇرىسىندا «بادشاڭ» (پاتشا) بولۋى مۇمكىن. باتىس قازاقتارى، ونىڭ ىشىندە كاۆكازدا انىق بولعان ادايلار بيلەۋشىنى «بادشا» دەپ اتايدى («حان» دەمەيدى). ارابشا جازىلۋلارى: بارذبان  – بارزبان,  باضشان – بادشان. ولاردىڭ قارۋى «بۋلاۆا» ەكەن، دون كازاكتارى دا وسى قارۋدى ۇستاعان (كازاكتار – كاۆكازدان بارعان قازاقتار ەكەنىن ايتتىق). ولاردىڭ كورشىلەرى – حريستيان ءدىندى قۇمىق (گۋميك) ەلى (ولاردىڭ حۋن حالقىنىڭ قۇمان تايپاسىنان قالىپتاسقانىن الدىڭعى ماقالالارىمىزدىڭ بىرىندە جازعانبىز). يبن ءال اسير دەرەگى دە قازاق قالاسى ءVIىى عاسىردا بولعانىن (ورىسشا اۋدارمادا «حايزاح» دەپ كورسەتىلگەن) جانە وعان كورشى قۇمىق ەلى وتىرعانىن ايعاقتايدى: «ۆ 738 گودۋ مەرۆان يبن-مۋحاممەدا يبن-مەرۆانا، بۋدۋچي پراۆيتەلەم ارميني, سوۆەرشيل پوحود; ون ... ۆتورگسيا ۆ گۋميك — ۋكرەپلەننىي زاموك, ۆ كوتوروم ناحوديليس دوچ تساريا ي ەگو پرەستول. تسار بەجال وت نەگو ي پريبىل ۆ زاموك پو يمەني حايزاح, ۆ كوتوروم ناحوديلسيا زولوتوي پرەستول...» (يبن ءال اسير – «پولنىي سبورنيك لەتوپيسەي»).

ول قازاق پەن قۇمىق ەلىن باسىپ العان ادامنىڭ ارمەنيا ايماعى بيلەۋشىسى ەكەنىن ايتادى. بۇل قۇمىق ەلى ول زامان داعىستاندا ەمەس قازىرگى ازەربايجاندا بولعانىن ايعاقتايدى. قازىرگى قازاق قالاسى دا سولاي ەكەنىنە كۋا، ويتكەنى ءال ماسۋدي مەن يبن ءال اسير دە قۇمىق ەلى وسى قالاعا كورشى ەكەنىن انىق جازادى. وسى قازاق قالاسى حV عاسىردان باستاپ رەسەي يمپەرياسى باسىپ العان ءحىح عاسىرعا دەيىن قازاق سۇلتاناتىنىڭ استاناسى بولدى ء(حىح عاسىردا ەۋروپادا قازاق كىلەمدەرى زور سۇرانىسقا يە بولعانى بەلگىلى).

(جالعاسى بار) 

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz