Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev Qytay Halyq Respublikasyna arnayy sapar jasaghanyn baspasóz betteri jarysa jazuda. Elbasymyz «aspan asty» elining jana basshysy Sy Szinipinmen birinshi ret resmy kezdesu ótkizdi. Búghan deyin QHR tóraghasy Sy Szinipin Preziydent Núrsúltan Nazarbaevpen kezdesudi asygha kýtetindigin mәlimdegen bolatyn. Múnyng ózi Qytaydyng Qazaqstangha qyzyghushylyqpen qaraytyndyghyn bildiredi. Áriyne, qazba baylyqtarymyz kimdi de bolsa qyzyqtyrmay qoymasy anyq.

Preziydentting Qytaygha sapary bir qaraghanda ajdaha elining jana basshylyq qúramymen tanysu, bilisu bolghanymen, osy kezdesu barysynda kóptegen mәseleler tónireginde әngime qozghalghany mәlim bolyp otyr. Birikken Últtar Úiymy, Shanhay Yntymaqtastyq Úiymy jәne Aziyadaghy ózara is-qimyl jәne senim sharalary jónindegi kenes shenberindegi halyqaralyq ózekti mәseleler boyynsha pikir almasady dep te sarapshylar aldyn-ala boljam jasap qoyghan edi. Degenmen, múnday dostyq úiymdarynyng manyzynan góri ekonomikalyq, yaghny Qazaqstannyng qazba baylyqtaryn qalay satu men qalay satyp alu mәseleleri kóbirek órbigen siyaqty. Bir aita keter jayt, Qytay - Qazaqstannyng manyzdy strategiyalyq seriktesi. Eki el arasynda jan-jaqty yntymaqtastyq qarqyndy damuda. Ótken jyldyng qorytyndysy boyynsha, eki el arasyndaghy tauar ainalymynyng kólemi 24 mlrd 500 mln AQSh dollaryna jetipti. Búl kórsetkish esepti týsinetin adamgha onay qarjy emes.

Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev Qytay Halyq Respublikasyna arnayy sapar jasaghanyn baspasóz betteri jarysa jazuda. Elbasymyz «aspan asty» elining jana basshysy Sy Szinipinmen birinshi ret resmy kezdesu ótkizdi. Búghan deyin QHR tóraghasy Sy Szinipin Preziydent Núrsúltan Nazarbaevpen kezdesudi asygha kýtetindigin mәlimdegen bolatyn. Múnyng ózi Qytaydyng Qazaqstangha qyzyghushylyqpen qaraytyndyghyn bildiredi. Áriyne, qazba baylyqtarymyz kimdi de bolsa qyzyqtyrmay qoymasy anyq.

Preziydentting Qytaygha sapary bir qaraghanda ajdaha elining jana basshylyq qúramymen tanysu, bilisu bolghanymen, osy kezdesu barysynda kóptegen mәseleler tónireginde әngime qozghalghany mәlim bolyp otyr. Birikken Últtar Úiymy, Shanhay Yntymaqtastyq Úiymy jәne Aziyadaghy ózara is-qimyl jәne senim sharalary jónindegi kenes shenberindegi halyqaralyq ózekti mәseleler boyynsha pikir almasady dep te sarapshylar aldyn-ala boljam jasap qoyghan edi. Degenmen, múnday dostyq úiymdarynyng manyzynan góri ekonomikalyq, yaghny Qazaqstannyng qazba baylyqtaryn qalay satu men qalay satyp alu mәseleleri kóbirek órbigen siyaqty. Bir aita keter jayt, Qytay - Qazaqstannyng manyzdy strategiyalyq seriktesi. Eki el arasynda jan-jaqty yntymaqtastyq qarqyndy damuda. Ótken jyldyng qorytyndysy boyynsha, eki el arasyndaghy tauar ainalymynyng kólemi 24 mlrd 500 mln AQSh dollaryna jetipti. Búl kórsetkish esepti týsinetin adamgha onay qarjy emes.

2017 jyl «Qazaqstandaghy Qytay turizmi» jyly bolyp jariyalanbaqshy. QHR Tóraghasy Sy Szinipinmen keneytilgen qúramda kelissózder ótkizgennen keyin qazaqstandyq BAQ-qa súhbat bergen Elbasy Núrsúltan Nazarbaev osylay mәlim etti. Preziydentimiz óz sózinde: «Shanhay kórmesi әlemde zor tandanys tudyrdy. Biz búl tәjiriybeni paydalanatyn bolamyz. Eng bastysy, bes million adamnyng kelui. Men Sy Szinipinmen 2017 jyl Qazaqstandaghy Qytay turizmi jyly dep jariyalau turaly kelistim» - dedi. Memleket basshysynyng atap ótuinshe, osydan keyin Qazaqstangha aghylatyn turister sany arta týspek. Sonymen qatar, Qytay Halyq Respublikasyna arnayy pavilon da salynady-mys. Eng qyzyghy, preziydentimiz osy mәlimdemelerdi quana jetkizdi.

Qytay biz ýshin ghana emes, әlem ýshin óte qauipti memleket bolyp sanalady. Osydan birneshe jyl búryn Kanada qalasynda ornalasqan әlemdik sayasy ahualdy baqylaytyn úiym ózining kezekti zertteu qorytyndysyn jariyalaghan bolatyn. Búl zertteuge dýniyejýzining barlyq  memleketteri qatystyrylghan. Zertteuding nysanasy: «Álem halyqtaryna qauip qaydan?»- degen súraq tónireginde órbidi. Atalmysh súraqqa jauap bergen  1 milliard túrghynnyng 70-80 payyzy әlemge qauip Qytay, Resey jәne Irannan tónedi depti. Al, eng qyzyghy, kýlli әlem qorqyp otyrghan ýsh memleketting ekeui, yaghny Qytay men Resey bizding strategiyalyq manyzy bar, ekonomikalyq baylanysymyz shiyelene týsken kórshilerimiz bolyp otyr.

Eshbir memleket qauip-qatersiz ómir sýrmeydi. Álemdik sayasatta osynday teoriya qalyptasqan. Memleket bar jerde, qogham bar jerde qauip-qater de әlbette bolady. Múhittyng arghy jaghynda jatqan alpauyt AQSh-tyng ózi de múnday qauip-qaterden qalys emes. Degenmen, AQSh, sonymen qatar kóptegen damyghan Batys elderi Qytaydan saqtanyp, odan keletin qaterlerge «sary qauip» degen at qoyyp, aidar taqqan. Býginde «Qytay» dese aidalada jatqan Batys elderining ózi shoshyna qaraydy. Al, Ajdahamen kórshi bolu bylay túrsyn, elimizdegi investisiyanyng jarymynan astamyn berip qoyghan myna biz nege shoshynbaymyz?

Qytay elinen Qazaqstangha ghana emes, Aziyagha qauip búrynnan tónip kelgen jәne ol tóne beredi. Tariyhqa kóz jibersek, jahandy jaulaghan Britaniya men Resey, Ispaniya otar elderdi tolyqtay assimilyasiyagha týsire alghan joq, al Qytay eli tútas iri halyqtardy jútyp jibergeni mәlim. Qazirgi kezde territoriyalyq jyljudyng ornyn demografiyalyq qysym almastyrdy. Sondyqtan 1 jarym milliardtan asatyn demografiyalyq qauipke bey-jay qarau mýmkin emes. Sarapshylardyng pikirinshe, aldaghy jyldary osy 1,5milliardtyq halyqtyng migrasiya arqyly 0,5-1 payyzynyng elimizge kelui yqtimal bolyp túrghanda Qytaydan saqtanudyng ornyna, 5 million turizm tartyp, 2017-jyldy «Qazaqstandaghy Qytay turizm» jyly dep atayyn dep jatyrmyz. Búl oilanbay qabyldanghan sheshim ekenine kýmәn joq.

Qytaydyng qanday sayasat ústanyp jatqanyn mekteptegi oqusha da jaqsy biledi. Búl el negizinen syrtqy sayasatqa basymdylyq berip, halqyn barynsha syrtqa tebude. Qytaytanushy ghalymdardyng payymdaularyna qaraghanda, QHR-dyng barlyq  tabighy resurstary 2 milliard adamdy qamtamasyz etuge jetedi. Eger, odan assa Qytay halqy kýnin shetelden izdeydi. Halyqtyng kóptiginen su kózderi tartylyp, orman siyrep, jayylymdar azyp, egistik alqaptar ulanyp, ekologiyalyq apat tónip keledi.Búdan shyghatyn jalghyz jol - halyqty syrtqa shygharu nemese júmys kýshi retinde shetelderge jiberu. Myna bir derekti eskersek, Qytayda 2002 jyldyng 31 jeltoqsanynan bastap últy qytay azamattargha jenildetilgen týrde shetelge shyghatyn pasport jasap beru qolgha alynghan eken. Tipti ketem deushilerdi qarjylandyru da kózdelgen. Býginde Qytaydyng búl qolgha alghan sayasaty jaqsy nәtiyje berude. Álemning kez kelgen elinen Qytay men qytay tauarlaryn kezdestiruge bolady.

Shyghystaghy kórshimiz qazir kez kelgen elmen qarym-qatynasy oidaghyday bolmasa  halqyn qaptatyp jiberudi kózir retinde paydalanatyn jaghdaygha jetti. Onshaqty jyl búryn «Tyanianimin alanyna jinalghan jastardy nege qyrasyn?» dep AQSh bastatqan azuly demokrattar tik kóterilip edi, Den Syaopin myrza: «Egerde osy adamdardyng qúqyghy senderdi qayghyrtyp otyrsa, osynday jastar bizde 40 millionnan asady.  Bәrin óz qarajatymyzben senderge jibereyin. Qabyldap alyp janashyr bolyndar, demokratiyany ýiretinder» dep edi, AQSh-tyng ózi artyn qysa qoydy.

Qytaylyqtardy shetelge shygharyp otyrumen jýieli ainalysatyn beyresmy jasyryn úiymdar bar ekenin Reseylik zertteushiler de aighaqtaydy. Ár elge shygharudyng ózindik aqysy belgilengen eken. Mysaly, Europa elderine shyghu ýshin әr adamgha 8-10 myng dollar, Reseyge 2,5-3 myng dollar kóleminde shyghyn júmsaydy. Al, Qazaqstangha su tegin dese de bolady. Yaghni, 200-300 dollar. Qazirgi tanda Europa, Latyn Amerikasy men AQSh Qytaydyng arzan júmys kýshinen qashyp jatyr. Tipti,osydan birneshe jyl búryn júmysshy qytaylardy tiyep alghan kórshining alyp kemesin eki birdey Amerika qúrlyghy qabyldamay myndaghan adam kók múhitta ailap jýzip jýrip aqyry otanyna oraldy. Áriyne, «Amerika nege olay jasady?» degen mәsele aitpasa da týsinikti. Olar Qytaydyng qanshalyqty qauipti ekenin biledi.

Qazirde Almaty qalasynda 100-ge  tarta qytay kafesi men meyramhanalary, 270 birlesken kәsiporyn, 2 bank, 48 janarmay qúy beketi, bir Mәdeniyet ortalyghy, Qazaq Últtyq uniyversiyteti janynda «Qytay tili ortalyghy», «Konfusiy» instituty, «Yalyani» sauda ortalyghy, Baraholka jәne «Sauran» sauda ortalyqtarynda sauda nýkteleri júmys jasaydy. Sonymen qatar, Astana qalasynyng qaq ortasynan oiyp túryp oryn alghan zәulim «Pekin palas» qonaq ýii de «Qytay» mәdeniyetin nasihattaudyng bir kórinisi. Jalpy, Qazaqstan boyynsha Qytaydyng 20 iri kompaniyasy jәne irili-úsaqty   2000-nan astam birlesken kompaniyalary júmys isteude. Olardyng basym bóligi  energetika salasynyng ýlesine tiyesili. Atap aitqanda Qytaydyng iyeligine ótip ketken kompaniyalar: Aqtóbemúnaygaz - 85,32%,Manghystaumúnaygaz - 47%,PetroQazaqstan - 67%, Qazgermúnay - 50%, Qarajanbasmúnay - 50%, Pavlodar múnay óndeu zauyty - 58%, Shymkent múnay óndeu zauyty - 50%, Aydan múnay - 100% ýlesin alyp otyr.

Qytaydyng 4 kompaniyasy qazirgi tanda Qazaqstannyng múnay bar jerlerine barlau júmystaryn jýrgizip jatyr. 2004 jyly sәuir aiynda Qytaydyng «Sinopec Group» múnay himiyalyq kompaniyasy Kaspiyding soltýstigindegi birqansha kenishterge iyelik etetin amerikandyq Fioc (First International Oil Sompany) kompaniyasyn tolyghymen, 2009 jyly manyzdy kompaniyalarymyzdyng biri «Qazmúnaygaz» Barlau óndiru» AQ-nyng 11 payyzyn, Qazaqstannyng kóp aimaghyn elektrquatymen qamtamasyz etip otyrghan «Ekibastúz» elektr stansiyasyn satyp aldy. Áli de kóptegen kompaniyalardy satyp alu jóninde kelissózder jýrgizilip jatyr.

Aral tenizi aimaghynda bir qatar múnay-gaz kenishterin ashu ýshin barlau júmystaryn jýrgizu býgingi kýni de jalghasyn tabuda. Eng qauiptisi, 939 million dollargha «QazMúnayGazdyn» 14,5 payyz aksiyasyn satyp aluy. Tanqalarlyghy, elimizding «QazMúnayGaz» últtyq kompaniyamyzdyng ýlesinen qytaydyng CNPC kompaniyasynyng ýlesi asyp ketipti. Jalpy, Qazaqstandaghy Qytaydyng energetika salasyndaghy ýlesi 50%-dan asyp jyghylady. Sonda elimizde múnay-gaz salasyndaghy monopolist kompaniya«QazMúnayGaz» emes, «CNPC» ekenin ekonomister moyndaydy. QR konstitusiyasynyng «Bәsekelestik turaly» zannyng 12-babynda: «Eger, naryqtaghy ýlesi 35 payyzdan asyp ketse naryq subektisining jaghdayy ýstem dep tabylady» degen tarmaq bar.  Endeshe, bizding biylik Qytaydan qorghanudyng ornyna onyng qúshaghyna talpynuy nesi? Odan bólek, Qytay jaqqa qarap gaz ben múnay qúbyrlary salynyp jatqanyn kýndelikti baspasózden oqyp jýrmiz. Múnyng sony jaqsylyqqa alyp barmaytyny aidan anyq.

Qytaydyng múnaydan bólek, uran kenishterindede ýlesi bar ekeni anyqtaldy. Elimizdegi Shiyeli, IYirkól, Semizbay kenishterinde Qytaydyng birshama ýlesi bar. Qytaydyng últtyq yadrolyq korporasiyasy men Guandun yadrolyq korporasiyasynyng Qazaqstannyng uran kenishterinde ýlesteri bar, әri «Qazatomprom» kompaniyasynan uran satyp alu kelisimi jasalghan. Múny resmy derekter aighaqtaydy. Jalpy, Qytay Qazaqstannyng barlyq energetikalyq resurstaryn, yaghny memleketimizding kýsh quatyn tolyqtay baqylaugha alu ýshin barynsha investisiya qúiyp jatyr. Ne ýshin ekenin anyqtay almasaq ta, ol elimizge tikeley qauip tóndirip túrghanyn bayqau qiyn emes.«China Development Bank»  Qazaqstannyng «Damu bankine» 100 mln. dollar bergen eken. Qytay tek qana energetikalyq resurstar qoryn satyp alu ýshin 3 trln. qarjy bólgenin әlemge jariyalady.Al, damyghan elderding sarapshylar búl mәlimetterden Qazaqstannyng bolashaghyna kýmәndana týsedi. Sebebi, biz ajdaharmen oilanbay oinap jatyrmyz.

Qytay tek Qazaqstangha emes, ekonomikalyq jaghynan býkil әlemge yqpalyn kýsheytip keledi. Ásirese, әlemdik daghdarys kezinde Qytaydyng ekonomikalyq quaty kerisinshe artyp ketti. Qytay bankining (Bank of China) viyse-preziydenti Ju Mini «Búl daghdarys bizge AQSh-tyng әlem ekonomikasyna baqylau jasay almaytynyn aiqyn dәleldep berdi» dep ashyq týrde syngha aldy. Osylaysha, Qytay birte-birte AQSh-tyng ekonomikasyna, әlemning dollargha degen tәueldiligin azayttyp, ózderining yuanii arqyly býkil әlemge yqpal etkisi keletindigin bayqatady. 2009 jylghy 15 sәuirde Pekinde búrynghy qarjy ministrimiz B. Jәmishev: «Qazaqstan yuanidi rezervtik valuta retinde paydalanuy mýmkin» dep qoyyp qalghany bar. Búl yuanigha degen Qazaqstannyng yqylasyn bildiredi. Yuanining túraqty bolyp túrghandyghynan qazir saudagerlerimiz tauardyng qúnyn yuanimen ólsheytin bolypty.  Búl ýderis týptep kelgende dollar qúnsyzdanatyn bolsa, Qazaqstan yuanigha kóshuge dayyn degen sóz. Bayqasanyzdar, Halyq bankining bankomattary qytay tilinde de qyzmet kórsete bastady. Búl mәlimetterding barlyghy elimizding terezesin qauip-qater qaghyp túrghandyghyn kórsetedi. Biz tәuelsizbiz degenimizben, ekonomikalyq jaghynan Qytaygha tәueldi bolyp otyrghanymyzdy eshkim joqqa shyghara almaydy.

Qytaydyng tauarlaryna EO, AQSh, Japoniya, Malayziya siyaqty kóptegen elder tiym saldy. Sebep bireu, adam densaulyghyna ziyandy, tipti uly zattar tauar qúramynan tabylghan. Osy jaghdaylardy bile otyra 2010 jyldyng 18 sәuirinde eki elding keden basshylary 24 saghat boyy júmys isteytin tauar ótkizu beketin ashatyn bolyp kelisti. Múndaghy maqsat qytay tauarlaryn kedergilersiz tez arada ótkizetin «jasyl koridor» ashu. Bir kezderi AQSh ýy januarlaryna arnalghan Qytay taghamdarynan ziyandy qospa tauyp edi, it pen mysyghynyng densaulyghyn memlekettik dengeyde qorghap Pekinge qarsy nota jiberdi.

Mamandardyng aituynsha, taghamdarymen qosa Qytaydan keletin kiyim keshek, balalar oiynshyqtarynyng sapasy da syn kótermeydi eken. Osylardyng kesirinen auru úrpaqtar sany ósude. Atap aitqanda, býldirshinder arasynda artroz, skoliozgha shaldyqqandar kóbeydi. Songhy 5-10 jyldan beri jastardyng basym bóliginde maytaban auruy anyqtalyp, әskerde otan qorghau boryshynan airylghandar qatary kóbeide. Medisina mamandary búl qytaydyng ayaq kiyimderining tiygizgen zardaby ekenin aitty. Mektepterdegi standartqa say kelmeytin qytay partalarynyng zardabynan balalar býkir, qabyrghasy qisyq qalyptasuda. Odan qaldy kense tauarlarynyng jaghymsyz iyisti, uly boyaularynan oqushylarymyz taghy da zardap shegude. Al, nәrestelerge arnalghan oiynshyqtardaghy uly boyaulardan zaqymdanghan, jarylghysh zattardan kýigen, syldyrmaqtaghy dybystyng qattylyghynan kereng bolghandar qanshama. Qytay tauarlaryna qarsy kýresuding bir ghana joly bar, yaghny ýndining ataqty kósemi Mahatma Gandy aitqanday, «aghylshyndargha qarsy kýresuding bir joly - aghylshyn tauarlaryn esh satyp almau» degen eken. Sodan keyin aghylshyn kompaniyalary birinen keyin biri bankrotqa úshyrap, artynsha ýndi jerin tastap kete barypty. Biz de Qytaygha qarsy osy әdisti qoldansaq, Qytay tauarlarynan qútylarymyz anyq. Degenmen, qymbatshylyq qos ókpeden qysyp túrghan mynaday zamanda Qytay tauarlary halyqqa tiyimdi bolyp otyr. Qytaydyng sapasyz taghamdary belsizdik auruyna shaldyrsa da, demografiyalyq ahualymyzdy eskermesten, biylik osynday dúrys qauipti qadamgha ayaq basuda. Yaghni, Qytay tauarlarynan qútyludyng ornyna olardyng elimizge kiruge «jasyl karidor» ashyp berui biylikting elding bolashaghyna alandamaytynynyng bir kórinisi.

Qazaqstandy zertteuge baghyttalghan onnan asa ghylymy zertteu ortalyqtary Qytayda júmys jasaydy eken. Qytay Qazaqstandy zertteu jaghynan bizdi on orap ketedi. Tipti, bizding sayasatkerler bilmeytin mәlimetterdi Qytay jaqsy biledi. Mәselen, әrbir qytay azamaty eline barghanda qazaqtar ne istep jatyr, oi-pikiri qalay ekeni jóninde qauipsizdik organdaryna týsinikteme berip otyrady. Al, basshylarymyzdyng әrbir is-әreketteri jónindegi aqparattar olardyng qatang baqylauynda. Shynjannyng ekonomika gazeti kýn sayynghy nómirlerinde Qazaqstannyng kýndelikti ekonomikalyq jaghdayynan, bylaysha  aitqanda, bazardaghy kókónis baghasynan bastap múnayynyng әr barrelining baghasyna deyin jariyalaydy eken. Sonday-aq, Qazaqstan ekonomikasynyng bolashaghyna boljamdar da jasap, tipti kýzgi jiyn terimde  qansha tonna astyq alatynyna deyin eseptep qoyatyngha úqsaydy. Búl degenimiz, Qytay Qazaqstandy barynsha baqylap, ekonomikasy men qazba baylyqtaryn týgeldey iyelengisi keletindiginen habardar etedi.

Býginde Qytaydan asa saqtyqpen qorghanyp otyrghan damyghan elderding biri - Japoniya. Olar últtyq mentaliytetterin saqtay otyryp, ruhany әlemine sheteldikterdi boylatpay, óz aumaghyna qonys tepkizbey, irgesin aulaq ústaydy. Qanday jaghday bolghanda da Qytay azamatynyng Japoniyada túraqtap qaluyna eshqanday mýmkindik qaldyrmaghan. Japon azamatyna ýilene qalghan kýnning ózinde, azamatymen qosa elden shygharyp jiberedi. Sonymen qatar, ekonomikalyq jýiesinde Qytaygha, qytay tauarlaryna mýlde oryn joq. Al, biz endi ghana ensemizdi tiktep kele jatqan el ekenimizdi eskermey, Qytaydyng qúshaghyna talpynudymyz. Eger, Qytaydyng tarihyna nazar audarsaq, olar eshbir eldi kýshpen basyp almaghan. Aldymen, tauarlaryn kirgizgen, artynan saudagerlerin, sol arqyly kóbeyip býtin bir eldi basyp alyp otyrghan. Yaghni, Konfusiiyding «bir santiymetr jyljyp otyrsang jetkilikti» degen strategiyasyn qoldanady. Endeshe, santimitrlik ólshem birlikterinen ketip órship bara jatqan Qytay sayasatyn  bizding biylikting týsine almay otyrghanyna tanym bar.

Dinmúhamed Ayazbekov

Abai.kz