قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا ارنايى ساپار جاساعانىن ءباسپاسوز بەتتەرى جارىسا جازۋدا. ەلباسىمىز «اسپان استى» ەلىنىڭ جاڭا باسشىسى سي تسزينپينمەن ءبىرىنشى رەت رەسمي كەزدەسۋ وتكىزدى. بۇعان دەيىن قحر توراعاسى سي تسزينپين پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن كەزدەسۋدى اسىعا كۇتەتىندىگىن مالىمدەگەن بولاتىن. مۇنىڭ ءوزى قىتايدىڭ قازاقستانعا قىزىعۋشىلىقپەن قارايتىندىعىن بىلدىرەدى. ارينە، قازبا بايلىقتارىمىز كىمدى دە بولسا قىزىقتىرماي قويماسى انىق.

پرەزيدەنتتىڭ قىتايعا ساپارى ءبىر قاراعاندا اجداھا ەلىنىڭ جاڭا باسشىلىق قۇرامىمەن تانىسۋ، ءبىلىسۋ بولعانىمەن، وسى كەزدەسۋ بارىسىندا كوپتەگەن ماسەلەلەر توڭىرەگىندە اڭگىمە قوزعالعانى ءمالىم بولىپ وتىر. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى جانە ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس شەڭبەرىندەگى حالىقارالىق وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا پىكىر الماسادى دەپ تە ساراپشىلار الدىن-الا بولجام جاساپ قويعان ەدى. دەگەنمەن، مۇنداي دوستىق ۇيىمدارىنىڭ ماڭىزىنان گورى ەكونوميكالىق، ياعني قازاقستاننىڭ قازبا بايلىقتارىن قالاي ساتۋ مەن قالاي ساتىپ الۋ ماسەلەلەرى كوبىرەك وربىگەن سياقتى. ءبىر ايتا كەتەر جايت، قىتاي - قازاقستاننىڭ ماڭىزدى ستراتەگيالىق سەرىكتەسى. ەكى ەل اراسىندا جان-جاقتى ىنتىماقتاستىق قارقىندى دامۋدا. وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمىنىڭ كولەمى 24 ملرد 500 ملن اقش دوللارىنا جەتىپتى. بۇل كورسەتكىش ەسەپتى تۇسىنەتىن ادامعا وڭاي قارجى ەمەس.

قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا ارنايى ساپار جاساعانىن ءباسپاسوز بەتتەرى جارىسا جازۋدا. ەلباسىمىز «اسپان استى» ەلىنىڭ جاڭا باسشىسى سي تسزينپينمەن ءبىرىنشى رەت رەسمي كەزدەسۋ وتكىزدى. بۇعان دەيىن قحر توراعاسى سي تسزينپين پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن كەزدەسۋدى اسىعا كۇتەتىندىگىن مالىمدەگەن بولاتىن. مۇنىڭ ءوزى قىتايدىڭ قازاقستانعا قىزىعۋشىلىقپەن قارايتىندىعىن بىلدىرەدى. ارينە، قازبا بايلىقتارىمىز كىمدى دە بولسا قىزىقتىرماي قويماسى انىق.

پرەزيدەنتتىڭ قىتايعا ساپارى ءبىر قاراعاندا اجداھا ەلىنىڭ جاڭا باسشىلىق قۇرامىمەن تانىسۋ، ءبىلىسۋ بولعانىمەن، وسى كەزدەسۋ بارىسىندا كوپتەگەن ماسەلەلەر توڭىرەگىندە اڭگىمە قوزعالعانى ءمالىم بولىپ وتىر. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى جانە ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس شەڭبەرىندەگى حالىقارالىق وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا پىكىر الماسادى دەپ تە ساراپشىلار الدىن-الا بولجام جاساپ قويعان ەدى. دەگەنمەن، مۇنداي دوستىق ۇيىمدارىنىڭ ماڭىزىنان گورى ەكونوميكالىق، ياعني قازاقستاننىڭ قازبا بايلىقتارىن قالاي ساتۋ مەن قالاي ساتىپ الۋ ماسەلەلەرى كوبىرەك وربىگەن سياقتى. ءبىر ايتا كەتەر جايت، قىتاي - قازاقستاننىڭ ماڭىزدى ستراتەگيالىق سەرىكتەسى. ەكى ەل اراسىندا جان-جاقتى ىنتىماقتاستىق قارقىندى دامۋدا. وتكەن جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمىنىڭ كولەمى 24 ملرد 500 ملن اقش دوللارىنا جەتىپتى. بۇل كورسەتكىش ەسەپتى تۇسىنەتىن ادامعا وڭاي قارجى ەمەس.

2017 جىل «قازاقستانداعى قىتاي ءتۋريزمى» جىلى بولىپ جاريالانباقشى. قحر توراعاسى سي تسزينپينمەن كەڭەيتىلگەن قۇرامدا كەلىسسوزدەر وتكىزگەننەن كەيىن قازاقستاندىق باق-قا سۇحبات بەرگەن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ وسىلاي ءمالىم ەتتى. پرەزيدەنتىمىز ءوز سوزىندە: «شانحاي كورمەسى الەمدە زور تاڭدانىس تۋدىردى. ءبىز بۇل تاجىريبەنى پايدالاناتىن بولامىز. ەڭ باستىسى، بەس ميلليون ادامنىڭ كەلۋى. مەن سي تسزينپينمەن 2017 جىل قازاقستانداعى قىتاي ءتۋريزمى جىلى دەپ جاريالاۋ تۋرالى كەلىستىم» - دەدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ اتاپ وتۋىنشە، وسىدان كەيىن قازاقستانعا اعىلاتىن تۋريستەر سانى ارتا تۇسپەك. سونىمەن قاتار، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا ارنايى پاۆيلون دا سالىنادى-مىس. ەڭ قىزىعى، پرەزيدەنتىمىز وسى مالىمدەمەلەردى قۋانا جەتكىزدى.

قىتاي ءبىز ءۇشىن عانا ەمەس، الەم ءۇشىن وتە قاۋىپتى مەملەكەت بولىپ سانالادى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن كانادا قالاسىندا ورنالاسقان الەمدىك ساياسي احۋالدى باقىلايتىن ۇيىم ءوزىنىڭ كەزەكتى زەرتتەۋ قورىتىندىسىن جاريالاعان بولاتىن. بۇل زەرتتەۋگە دۇنيەجۇزىنىڭ بارلىق  مەملەكەتتەرى قاتىستىرىلعان. زەرتتەۋدىڭ نىساناسى: «الەم حالىقتارىنا قاۋىپ قايدان؟»- دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە ءوربىدى. اتالمىش سۇراققا جاۋاپ بەرگەن  1 ميلليارد تۇرعىننىڭ 70-80 پايىزى الەمگە قاۋىپ قىتاي، رەسەي جانە يراننان تونەدى دەپتى. ال، ەڭ قىزىعى، كۇللى الەم قورقىپ وتىرعان ءۇش مەملەكەتتىڭ ەكەۋى، ياعني قىتاي مەن رەسەي ءبىزدىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى بار، ەكونوميكالىق بايلانىسىمىز شيەلەنە تۇسكەن كورشىلەرىمىز بولىپ وتىر.

ەشبىر مەملەكەت قاۋىپ-قاتەرسىز ءومىر سۇرمەيدى. الەمدىك ساياساتتا وسىنداي تەوريا قالىپتاسقان. مەملەكەت بار جەردە، قوعام بار جەردە قاۋىپ-قاتەر دە البەتتە بولادى. مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا جاتقان الپاۋىت اقش-تىڭ ءوزى دە مۇنداي قاۋىپ-قاتەردەن قالىس ەمەس. دەگەنمەن، اقش، سونىمەن قاتار كوپتەگەن دامىعان باتىس ەلدەرى قىتايدان ساقتانىپ، ودان كەلەتىن قاتەرلەرگە «سارى قاۋىپ» دەگەن ات قويىپ، ايدار تاققان. بۇگىندە «قىتاي» دەسە ايدالادا جاتقان باتىس ەلدەرىنىڭ ءوزى شوشىنا قارايدى. ال، اجداھامەن كورشى بولۋ بىلاي تۇرسىن، ەلىمىزدەگى ينۆەستيتسيانىڭ جارىمىنان استامىن بەرىپ قويعان مىنا ءبىز نەگە شوشىنبايمىز؟

قىتاي ەلىنەن قازاقستانعا عانا ەمەس، ازياعا قاۋىپ بۇرىننان ءتونىپ كەلگەن جانە ول تونە بەرەدى. تاريحقا كوز جىبەرسەك، جاھاندى جاۋلاعان بريتانيا مەن رەسەي، يسپانيا وتار ەلدەردى تولىقتاي اسسيميلياتسياعا تۇسىرە العان جوق، ال قىتاي ەلى تۇتاس ءىرى حالىقتاردى جۇتىپ جىبەرگەنى ءمالىم. قازىرگى كەزدە تەرريتوريالىق جىلجۋدىڭ ورنىن دەموگرافيالىق قىسىم الماستىردى. سوندىقتان 1 جارىم ميللياردتان اساتىن دەموگرافيالىق قاۋىپكە بەي-جاي قاراۋ مۇمكىن ەمەس. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، الداعى جىلدارى وسى 1,5ميللياردتىق حالىقتىڭ ميگراتسيا ارقىلى 0,5-1 پايىزىنىڭ ەلىمىزگە كەلۋى ىقتيمال بولىپ تۇرعاندا قىتايدان ساقتانۋدىڭ ورنىنا، 5 ميلليون تۋريزم تارتىپ، 2017-جىلدى «قازاقستانداعى قىتاي تۋريزم» جىلى دەپ اتايىن دەپ جاتىرمىز. بۇل ويلانباي قابىلدانعان شەشىم ەكەنىنە كۇمان جوق.

قىتايدىڭ قانداي ساياسات ۇستانىپ جاتقانىن مەكتەپتەگى وقۋشا دا جاقسى بىلەدى. بۇل ەل نەگىزىنەن سىرتقى ساياساتقا باسىمدىلىق بەرىپ، حالقىن بارىنشا سىرتقا تەبۋدە. قىتايتانۋشى عالىمداردىڭ پايىمداۋلارىنا قاراعاندا، قحر-دىڭ بارلىق  تابيعي رەسۋرستارى 2 ميلليارد ادامدى قامتاماسىز ەتۋگە جەتەدى. ەگەر، ودان اسسا قىتاي حالقى كۇنىن شەتەلدەن ىزدەيدى. حالىقتىڭ كوپتىگىنەن سۋ كوزدەرi تارتىلىپ، ورمان سيرەپ، جايىلىمدار ازىپ، ەگiستiك القاپتار ۋلانىپ، ەكولوگيالىق اپات ءتونىپ كەلەدى.بۇدان شىعاتىن جالعىز جول - حالىقتى سىرتقا شىعارۋ نەمەسە جۇمىس كۇشى رەتىندە شەتەلدەرگە جىبەرۋ. مىنا ءبىر دەرەكتى ەسكەرسەك، قىتايدا 2002 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىنان باستاپ ۇلتى قىتاي ازاماتتارعا جەڭىلدەتىلگەن تۇردە شەتەلگە شىعاتىن پاسپورت جاساپ بەرۋ قولعا الىنعان ەكەن. ءتىپتى كەتەم دەۋشىلەردى قارجىلاندىرۋ دا كوزدەلگەن. بۇگىندە قىتايدىڭ بۇل قولعا العان ساياساتى جاقسى ناتيجە بەرۋدە. الەمنىڭ كەز كەلگەن ەلىنەن قىتاي مەن قىتاي تاۋارلارىن كەزدەستىرۋگە بولادى.

شىعىستاعى كورشىمىز قازىر كەز كەلگەن ەلمەن قارىم-قاتىناسى ويداعىداي بولماسا  حالقىن قاپتاتىپ جىبەرۋدى كوزىر رەتىندە پايدالاناتىن جاعدايعا جەتتى. ونشاقتى جىل بۇرىن «تيانانمين الاڭىنا جينالعان جاستاردى نەگە قىراسىڭ؟» دەپ اقش باستاتقان ازۋلى دەموكراتتار تىك كوتەرىلىپ ەدى، دەن سياوپين مىرزا: «ەگەردە وسى ادامداردىڭ قۇقىعى سەندەردى قايعىرتىپ وتىرسا، وسىنداي جاستار بىزدە 40 ميلليوننان اسادى.  ءبارىن ءوز قاراجاتىمىزبەن سەندەرگە جىبەرەيىن. قابىلداپ الىپ جاناشىر بولىڭدار، دەموكراتيانى ۇيرەتىڭدەر» دەپ ەدى، اقش-تىڭ ءوزى ارتىن قىسا قويدى.

قىتايلىقتاردى شەتەلگە شىعارىپ وتىرۋمەن جۇيەلى اينالىساتىن بەيرەسمي جاسىرىن ۇيىمدار بار ەكەنىن رەسەيلىك زەرتتەۋشىلەر دە ايعاقتايدى. ءار ەلگە شىعارۋدىڭ وزىندىك اقىسى بەلگىلەنگەن ەكەن. مىسالى، ەۋروپا ەلدەرىنە شىعۋ ءۇشىن ءار ادامعا 8-10 مىڭ دوللار، رەسەيگە 2,5-3 مىڭ دوللار كولەمىندە شىعىن جۇمسايدى. ال، قازاقستانعا سۋ تەگىن دەسە دە بولادى. ياعني، 200-300 دوللار. قازىرگى تاڭدا ەۋروپا، لاتىن امەريكاسى مەن اقش قىتايدىڭ ارزان جۇمىس كۇشىنەن قاشىپ جاتىر. ءتىپتى،وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن جۇمىسشى قىتايلاردى تيەپ العان كورشىنىڭ الىپ كەمەسىن ەكى بىردەي امەريكا قۇرلىعى قابىلداماي مىڭداعان ادام كوك مۇحيتتا ايلاپ ءجۇزىپ ءجۇرىپ اقىرى وتانىنا ورالدى. ارينە، «امەريكا نەگە ولاي جاسادى؟» دەگەن ماسەلە ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ولار قىتايدىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەنىن بىلەدى.

قازىردە الماتى قالاسىندا 100-گە  تارتا قىتاي كافەسى مەن مەيرامحانالارى، 270 بىرلەسكەن كاسىپورىن، 2 بانك، 48 جانارماي قۇيۋ بەكەتى، ءبىر مادەنيەت ورتالىعى، قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىندا «قىتاي ءتىلى ورتالىعى»، «كونفۋتسي» ينستيتۋتى، «ياليان» ساۋدا ورتالىعى، باراحولكا جانە «ساۋران» ساۋدا ورتالىقتارىندا ساۋدا نۇكتەلەرى جۇمىس جاسايدى. سونىمەن قاتار، استانا قالاسىنىڭ قاق ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العان ءزاۋلىم «پەكين پالاس» قوناق ءۇيى دە «قىتاي» مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋدىڭ ءبىر كورىنىسى. جالپى، قازاقستان بويىنشا قىتايدىڭ 20 ءىرى كومپانياسى جانە ءىرىلى-ۇساقتى   2000-نان استام بىرلەسكەن كومپانيالارى جۇمىس ىستەۋدە. ولاردىڭ باسىم بولىگى  ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ ۇلەسىنە تيەسىلى. اتاپ ايتقاندا قىتايدىڭ يەلىگىنە ءوتىپ كەتكەن كومپانيالار: اقتوبەمۇنايگاز - 85,32%،ماڭعىستاۋمۇنايگاز - 47%،پەتروقازاقستان - 67%، قازگەرمۇناي - 50%، قاراجانباسمۇناي - 50%، پاۆلودار مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى - 58%، شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى - 50%، ايدان مۇناي - 100% ۇلەسىن الىپ وتىر.

قىتايدىڭ 4 كومپانياسى قازىرگى تاڭدا قازاقستاننىڭ مۇناي بار جەرلەرىنە بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىر. 2004 جىلى ءساۋىر ايىندا قىتايدىڭ «Sinopec Group» مۇناي حيميالىق كومپانياسى كاسپيدىڭ سولتۇستىگىندەگى بىرقانشا كەنىشتەرگە يەلىك ەتەتىن امەريكاندىق Fioc (First International Oil سompany) كومپانياسىن تولىعىمەن، 2009 جىلى ماڭىزدى كومپانيالارىمىزدىڭ ءبىرى «قازمۇنايگاز» بارلاۋ ءوندىرۋ» اق-نىڭ 11 پايىزىن، قازاقستاننىڭ كوپ ايماعىن ەلەكترقۋاتىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان «ەكىباستۇز» ەلەكتر ستانتسياسىن ساتىپ الدى. ءالى دە كوپتەگەن كومپانيالاردى ساتىپ الۋ جونىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ جاتىر.

ارال تەڭىزى ايماعىندا بiر قاتار مۇناي-گاز كەنىشتەرىن اشۋ ءۇشىن بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بۇگىنگى كۇنى دە جالعاسىن تابۋدا. ەڭ قاۋىپتىسى، 939 ميلليون دوللارعا «قازمۇنايگازدىڭ» 14,5 پايىز اكتسياسىن ساتىپ الۋى. تاڭقالارلىعى، ەلىمىزدىڭ «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانيامىزدىڭ ۇلەسىنەن قىتايدىڭ CNPC كومپانياسىنىڭ ۇلەسى اسىپ كەتىپتى. جالپى، قازاقستانداعى قىتايدىڭ ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ۇلەسى 50%-دان اسىپ جىعىلادى. سوندا ەلىمىزدە مۇناي-گاز سالاسىنداعى مونوپوليست كومپانيا«قازمۇنايگاز» ەمەس، «CNPC» ەكەنىن ەكونوميستەر مويندايدى. قر كونستيتۋتسياسىنىڭ «باسەكەلەستىك تۋرالى» زاڭنىڭ 12-بابىندا: «ەگەر، نارىقتاعى ۇلەسى 35 پايىزدان اسىپ كەتسە نارىق سۋبەكتىسىنىڭ جاعدايى ۇستەم دەپ تابىلادى» دەگەن تارماق بار.  ەندەشە، ءبىزدىڭ بيلىك قىتايدان قورعانۋدىڭ ورنىنا ونىڭ قۇشاعىنا تالپىنۋى نەسى؟ ودان بولەك، قىتاي جاققا قاراپ گاز بەن مۇناي قۇبىرلارى سالىنىپ جاتقانىن كۇندەلىكتى باسپاسوزدەن وقىپ ءجۇرمىز. مۇنىڭ سوڭى جاقسىلىققا الىپ بارمايتىنى ايدان انىق.

قىتايدىڭ مۇنايدان بولەك، ۋران كەنىشتەرىندەدە ۇلەسى بار ەكەنى انىقتالدى. ەلىمىزدەگى شيەلى، يىركول، سەمىزباي كەنىشتەرىندە قىتايدىڭ ءبىرشاما ۇلەسى بار. قىتايدىڭ ۇلتتىق يادرولىق كورپوراتسياسى مەن گۋاندۋن يادرولىق كورپوراتسياسىنىڭ قازاقستاننىڭ ۋران كەنىشتەرىندە ۇلەستەرى بار، ءارى «قازاتومپروم» كومپانياسىنان ۋران ساتىپ الۋ كەلىسىمى جاسالعان. مۇنى رەسمي دەرەكتەر ايعاقتايدى. جالپى، قىتاي قازاقستاننىڭ بارلىق ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارىن، ياعني مەملەكەتىمىزدىڭ كۇش قۋاتىن تولىقتاي باقىلاۋعا الۋ ءۇشىن بارىنشا ينۆەستيتسيا قۇيىپ جاتىر. نە ءۇشىن ەكەنىن انىقتاي الماساق تا، ول ەلىمىزگە تىكەلەي قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس.«China Development Bank»  قازاقستاننىڭ «دامۋ بانكىنە» 100 ملن. دوللار بەرگەن ەكەن. قىتاي تەك قانا ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستار قورىن ساتىپ الۋ ءۇشىن 3 ترلن. قارجى بولگەنىن الەمگە جاريالادى.ال، دامىعان ەلدەردىڭ ساراپشىلار بۇل مالىمەتتەردەن قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا كۇماندانا تۇسەدى. سەبەبى، ءبىز اجداھارمەن ويلانباي ويناپ جاتىرمىز.

قىتاي تەك قازاقستانعا ەمەس، ەكونوميكالىق جاعىنان بۇكىل الەمگە ىقپالىن كۇشەيتىپ كەلەدى. اسىرەسە، الەمدىك داعدارىس كەزىندە قىتايدىڭ ەكونوميكالىق قۋاتى كەرىسىنشە ارتىپ كەتتى. قىتاي بانكىنىڭ (Bank of China) ۆيتسە-پرەزيدەنتى جۋ مين «بۇل داعدارىس بىزگە اقش-تىڭ الەم ەكونوميكاسىنا باقىلاۋ جاساي المايتىنىن ايقىن دالەلدەپ بەردى» دەپ اشىق تۇردە سىنعا الدى. وسىلايشا، قىتاي بىرتە-بىرتە اقش-تىڭ ەكونوميكاسىنا، الەمنىڭ دوللارعا دەگەن تاۋەلدىلىگىن ازايتتىپ، وزدەرىنىڭ ءيۋانى ارقىلى بۇكىل الەمگە ىقپال ەتكىسى كەلەتىندىگىن بايقاتادى. 2009 جىلعى 15 ساۋىردە پەكيندە بۇرىنعى قارجى ءمينيسترىمىز ب. جامىشەۆ: «قازاقستان ءيۋاندى رەزەرۆتىك ۆاليۋتا رەتىندە پايدالانۋى مۇمكىن» دەپ قويىپ قالعانى بار. بۇل يۋانعا دەگەن قازاقستاننىڭ ىقىلاسىن بىلدىرەدى. ءيۋاننىڭ تۇراقتى بولىپ تۇرعاندىعىنان قازىر ساۋداگەرلەرىمىز تاۋاردىڭ قۇنىن يۋانمەن ولشەيتىن بولىپتى.  بۇل ۇدەرىس تۇپتەپ كەلگەندە دوللار قۇنسىزداناتىن بولسا، قازاقستان يۋانعا كوشۋگە دايىن دەگەن ءسوز. بايقاساڭىزدار، حالىق بانكىنىڭ بانكوماتتارى قىتاي تىلىندە دە قىزمەت كورسەتە باستادى. بۇل مالىمەتتەردىڭ بارلىعى ەلىمىزدىڭ تەرەزەسىن قاۋىپ-قاتەر قاعىپ تۇرعاندىعىن كورسەتەدى. ءبىز تاۋەلسىزبىز دەگەنىمىزبەن، ەكونوميكالىق جاعىنان قىتايعا تاۋەلدى بولىپ وتىرعانىمىزدى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.

قىتايدىڭ تاۋارلارىنا ەو، اقش، جاپونيا، مالايزيا سياقتى كوپتەگەن ەلدەر تيىم سالدى. سەبەپ بىرەۋ، ادام دەنساۋلىعىنا زياندى، ءتىپتى ۋلى زاتتار تاۋار قۇرامىنان تابىلعان. وسى جاعدايلاردى بىلە وتىرا 2010 جىلدىڭ 18 ساۋىرىندە ەكى ەلدىڭ كەدەن باسشىلارى 24 ساعات بويى جۇمىس ىستەيتىن تاۋار وتكىزۋ بەكەتىن اشاتىن بولىپ كەلىستى. مۇنداعى ماقسات قىتاي تاۋارلارىن كەدەرگىلەرسىز تەز ارادا وتكىزەتىن «جاسىل كوريدور» اشۋ. ءبىر كەزدەرى اقش ءۇي جانۋارلارىنا ارنالعان قىتاي تاعامدارىنان زياندى قوسپا تاۋىپ ەدى، يت پەن مىسىعىنىڭ دەنساۋلىعىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قورعاپ پەكينگە قارسى نوتا جىبەردى.

مامانداردىڭ ايتۋىنشا، تاعامدارىمەن قوسا قىتايدان كەلەتىن كيىم كەشەك، بالالار ويىنشىقتارىنىڭ ساپاسى دا سىن كوتەرمەيدى ەكەن. وسىلاردىڭ كەسىرىنەن اۋرۋ ۇرپاقتار سانى وسۋدە. اتاپ ايتقاندا، بۇلدىرشىندەر اراسىندا ارتروز، سكوليوزعا شالدىققاندار كوبەيدى. سوڭعى 5-10 جىلدان بەرى جاستاردىڭ باسىم بولىگىندە مايتابان اۋرۋى انىقتالىپ، اسكەردە وتان قورعاۋ بورىشىنان ايرىلعاندار قاتارى كوبەيۋدە. مەديتسينا ماماندارى بۇل قىتايدىڭ اياق كيىمدەرىنىڭ تيگىزگەن زاردابى ەكەنىن ايتتى. مەكتەپتەردەگى ستاندارتقا ساي كەلمەيتىن قىتاي پارتالارىنىڭ زاردابىنان بالالار بۇكىر، قابىرعاسى قيسىق قالىپتاسۋدا. ودان قالدى كەڭسە تاۋارلارىنىڭ جاعىمسىز ءيىستى، ۋلى بوياۋلارىنان وقۋشىلارىمىز تاعى دا زارداپ شەگۋدە. ال، نارەستەلەرگە ارنالعان ويىنشىقتارداعى ۋلى بوياۋلاردان زاقىمدانعان، جارىلعىش زاتتاردان كۇيگەن، سىلدىرماقتاعى دىبىستىڭ قاتتىلىعىنان كەرەڭ بولعاندار قانشاما. قىتاي تاۋارلارىنا قارسى كۇرەسۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار، ياعني ءۇندىنىڭ اتاقتى كوسەمى ماحاتما گاندي ايتقانداي، «اعىلشىندارعا قارسى كۇرەسۋدىڭ ءبىر جولى - اعىلشىن تاۋارلارىن ەش ساتىپ الماۋ» دەگەن ەكەن. سودان كەيىن اعىلشىن كومپانيالارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى بانكروتقا ۇشىراپ، ارتىنشا ءۇندى جەرىن تاستاپ كەتە بارىپتى. ءبىز دە قىتايعا قارسى وسى ءادىستى قولدانساق، قىتاي تاۋارلارىنان قۇتىلارىمىز انىق. دەگەنمەن، قىمباتشىلىق قوس وكپەدەن قىسىپ تۇرعان مىناداي زاماندا قىتاي تاۋارلارى حالىققا ءتيىمدى بولىپ وتىر. قىتايدىڭ ساپاسىز تاعامدارى بەلسىزدىك اۋرۋىنا شالدىرسا دا، دەموگرافيالىق احۋالىمىزدى ەسكەرمەستەن، بيلىك وسىنداي دۇرىس قاۋىپتى قادامعا اياق باسۋدا. ياعني، قىتاي تاۋارلارىنان قۇتىلۋدىڭ ورنىنا ولاردىڭ ەلىمىزگە كىرۋگە «جاسىل كاريدور» اشىپ بەرۋى بيلىكتىڭ ەلدىڭ بولاشاعىنا الاڭدامايتىنىنىڭ ءبىر كورىنىسى.

قازاقستاندى زەرتتەۋگە باعىتتالعان وننان اسا عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارى قىتايدا جۇمىس جاسايدى ەكەن. قىتاي قازاقستاندى زەرتتەۋ جاعىنان ءبىزدى ون وراپ كەتەدى. ءتىپتى، ءبىزدىڭ ساياساتكەرلەر بىلمەيتىن مالىمەتتەردى قىتاي جاقسى بىلەدى. ماسەلەن، ءاربىر قىتاي ازاماتى ەلىنە بارعاندا قازاقتار نە ىستەپ جاتىر، وي-پىكىرى قالاي ەكەنى جونىندە قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنا تۇسىنىكتەمە بەرىپ وتىرادى. ال، باسشىلارىمىزدىڭ ءاربىر ءىس-ارەكەتتەرى جونىندەگى اقپاراتتار ولاردىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا. شىڭجاڭنىڭ ەكونوميكا گازەتى كۇن سايىنعى نومىرلەرىندە قازاقستاننىڭ كۇندەلىكتى ەكونوميكالىق جاعدايىنان، بىلايشا  ايتقاندا، بازارداعى كوكونىس باعاسىنان باستاپ مۇنايىنىڭ ءار باررەلىنىڭ باعاسىنا دەيىن جاريالايدى ەكەن. سونداي-اق، قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ بولاشاعىنا بولجامدار دا جاساپ، ءتىپتى كۇزگى جيىن تەرىمدە  قانشا توننا استىق الاتىنىنا دەيىن ەسەپتەپ قوياتىنعا ۇقسايدى. بۇل دەگەنىمىز، قىتاي قازاقستاندى بارىنشا باقىلاپ، ەكونوميكاسى مەن قازبا بايلىقتارىن تۇگەلدەي يەلەنگىسى كەلەتىندىگىنەن حاباردار ەتەدى.

بۇگىندە قىتايدان اسا ساقتىقپەن قورعانىپ وتىرعان دامىعان ەلدەردىڭ ءبىرى - جاپونيا. ولار ۇلتتىق مەنتاليتەتتەرiن ساقتاي وتىرىپ، رۋحاني الەمiنە شەتەلدiكتەردi بويلاتپاي، ءوز اۋماعىنا قونىس تەپكiزبەي، iرگەسiن اۋلاق ۇستايدى. قانداي جاعداي بولعاندا دا قىتاي ازاماتىنىڭ جاپونيادا تۇراقتاپ قالۋىنا ەشقانداي مۇمكiندiك قالدىرماعان. جاپون ازاماتىنا ۇيلەنە قالعان كۇننiڭ وزiندە، ازاماتىمەن قوسا ەلدەن شىعارىپ جiبەرەدi. سونىمەن قاتار، ەكونوميكالىق جۇيەسىندە قىتايعا، قىتاي تاۋارلارىنا مۇلدە ورىن جوق. ال، ءبىز ەندى عانا ەڭسەمىزدى تىكتەپ كەلە جاتقان ەل ەكەنىمىزدى ەسكەرمەي، قىتايدىڭ قۇشاعىنا تالپىنۋدىمىز. ەگەر، قىتايدىڭ تاريحىنا نازار اۋدارساق، ولار ەشبىر ەلدى كۇشپەن باسىپ الماعان. الدىمەن، تاۋارلارىن كىرگىزگەن، ارتىنان ساۋداگەرلەرىن، سول ارقىلى كوبەيىپ ءبۇتىن ءبىر ەلدى باسىپ الىپ وتىرعان. ياعني، كونفۋتسييدىڭ «ءبىر سانتيمەتر جىلجىپ وتىرساڭ جەتكىلىكتى» دەگەن ستراتەگياسىن قولدانادى. ەندەشە، سانتيميترلىك ولشەم بىرلىكتەرىنەن كەتىپ ءورشىپ بارا جاتقان قىتاي ساياساتىن  بىزدىڭ بيلىكتىڭ تۇسىنە الماي وتىرعانىنا تاڭىم بار.

دىنمۇحامەد ايازبەكوۆ

Abai.kz