2023 jylghy 19 nauryzda preziydent Q.Toqaevtyng «Jana Qazaqstan degenimiz - Ádiletti Qazaqstan» atty el biyleu konsepsiyasyn jýzege asyru ýshin jasalghan sayasy reformalardyng songhy paketi retinde Mәjilis jәne mәslihat saylauy ótti. «Búl saylau әdil ótti ma?» dep súraq qoy mýmkin keybireulerge kýlkili shyghar. Biraq, saylaudan song búl retki saylaudyng qalay ótkeni turaly kózqaras ekige jaryldy. Preziydent Q.Toqaev: «Búl jolghy saylau ashyq, әdil, bәsekeli ótti» dep aitsa, saylaugha qatysyp, jeniske jete almaghan tәuelsiz kandidattar, tәuelsiz baqylaushylar men qogham belsendileri «Halyq parlament» atymen jinalyp saylaudyng әdil ótpegenin, qayta saylau ótkizu kerektigin mәlimdedi. Jinalysta taghy: «Búl retki saylau әdiletti Qazaqstannyng janazasyn shyghardy» degen ashshy pikir de aityldy.

Tek әdil saylau bolghanda ghana әdiletti qogham qúrugha bolady. Kapitalistik sayasy jýiede әdilettilikti qalyptastyrudyng búdan basqa balama joly joq. Búl aksioma. Sonda búl saylau zәiiri әdil ótti ma, joq?

Saylaudyng әdil ótken-ótpegenin saraptauda eki týrly túrghydan oy jiberuge tura keledi. Biri logigalyq túrghydan taldau jasau bolsa. Ekinshisi naqty zang búzushylyq faktilerge sýienip taldau jasau.

Búl jolghy saylaudyng әdil ótuine búdan búrynghy saylaulardyng qalay ótkeni qatty yqpal etedi. Búdan búrynghy saylaular әdil ótti ma? Saylaudyng әdil bolghandyghynyng eng basty belgisi saylaudyng bir-birine balama bola alatyn, salystyryp baghalaugha bolatyn sayasy túlghalar arasyndaghy ótui. Ýmitkerler osylay bolghanda ghana saylaushylarda tandau mýmkindigi bolady. tandau mýmkindigining boluy bәsekeni kýsheytedi. Bәsekening kýshti boluy taza saylau ótkizuding qajetti insturmentterdi jandandyrady, kýsheytedi.

«Kýshti Preziydent» iydeyasymen basqarylyp kele jatqan Qazaqstanda әdil saylaudyng basy preziydent saylauynan bastalady. Biz Nazarbaev preziydent bolghan tústa songhy jirma jyldaghy preziydent saylauynda N.Nazarbaevqa qarsylas bola alatyn sayasy salmaqqa ie túlghalardyng preziydent saylauyna týskenin kóre almadyq. Kezinde N.Nazarbaev preziydent әkimshiligining jetekshisi bolghan Álihan Baymenov N.Nazarbaevqa kezekti ótkeli otyrghan preziydent saylauyna Ákejan Qajygeldindi qatystyrudy úsynys etedi. Búl preziydenttiliginizding legitimdiligin arttyrady dep kenes beredi. Basynda búl úsynysqa maqúl bolghan N.Nazarbaev keyin ainyp ketken. Búdan biz N.Nazarbaevtyng saylauda kimning ózine qarsylas bolatynyn ózi begitetinin, ózine kýshti qarsylas, balama kandidat bola alatyn salmaghy bar túlghalardy saylaugha jibermeytinin anyq kóremiz. Múnday saylauda saylaudyng әdil ótpegenining belgisi retinde Qazaqstanda saylau sayyn bolatyn, halyq shulap qalatyn, toptap bulleteni tastaldy, tәuelsiz baqylaushylar quyldy. Hattama uaghynda berilmedi. Saylau zanyna qayshy kelgenin dәleldeytin vido aighaqtar bolsa da, sot aryzdy tirkeuden sebepsiz bas tartty degen faktilerdi keltirip saylaudyng әdil ótpegenin dәleldeuding ózi basy artyq sharua.

2019 jyly mausymda ótken preziydent saylauynda Q.Toqaevtyng qalay jeniske jetgeni kópke mәlim. Saylau arqyly biylikti ózgertkisi kelgen halyq qatty belsendilik kórsetti. Halyq óz dauystaryn qorghau ýshin biylikge qarsy shyghugha dayyn boldy. Qaqtyghys tuylyp, qan tógiluden alandaghan Á.Qosanov jenilisin erte moyyndap, masqara boldy. Búl saylau «Qosanov sindromy» degen atpen tarihta qaldy.

2020 jyly saylau zanyna ózgerister engizildi.  Atalmysh ózgerister saylaudy әdil ótkizu ýshin delindi. Biraq, 2022 jylghy preziydent saylauy balama kandidatsyz ótti.  Demek keshegi saylaugha deyin Qazaqstanda әdil, taza saylau ótken joq. Sondyqtan saylaudy úiymdastyrushylar әdiletsiz saylau ótkizu әdetin, mәdeniyetin qalyptastyryp aldy. Osynday jaghdayda әdil saylau ótkizu ýshin biylik ne isteui kerek? Preziydent Q.Toqaevtyng saylau aldynda: «Búl jolghy saylau әdil ótedi», - degen bir auyz sózimen saylau әdil óte me? Joq! Sondyqtan әdiletsiz saylau ótkizip qalyptasyp qalghan saylau jýiesyn dúrystau ýshin biylik naqtyly әreket etui kerek edi. Biraq, biylik búl joly eshqanday naqtyly әreket jasamady. Jasamaq túrmaq, tipti, azamattyq qogham ókilderinin  ortalyq saylau komissiyasy saylau uchaskelerinde saylaudy qalay úiymdastyru turaly «Ashyq  sabaq» ótip bersin, saylau komissiyalarynyng tóragha, tórayymdary saylaudy әdil ótkizu ýshin «Ant qabyldasyn» degen úsynysyna jauap ta bermedi. «Aqjol» partiyasynyng saylau uchaskeleri beynebaqylau kameralarymen jabdyqtalsa degen úsynysynan Symayylov ýkimeti qajetsiz dep bas tartty. Biylik tarabynyng búnday  әreketsizdigi  saylau komissiyalaryna búrynghy әuenge basa berinder degen anyq signal boldy. Búnday jaghdayda әdil saylau turaly sóz aitudyng ózi qivn.

Búl jolghy saylauda da saylau komissiyalaryna janadan tirgelgen eki partiyanyng mýsheleri tartylmady. Búl saylau zanyndaghy zandylyq saqtalmaghandyghyn kórsetedi. Zang túrghysynan osy zansyzdyq búl saylaudy zansyz dep tanugha jetkilikti. Jelide viydeosy órip jýrgen kýlkili zang búzushylyq faktilerdi búl jerde tizbelep jatu qajetsiz bolar. Búl saylaudan búnday shekten shyqqan bassyzdyqty kórgen Mәjilisting biyl taraghan shaqyrylymnyng deputaty, «Aq jol» partiyasynyng mýshesi Berik Dýisenbinov: «Búrynghy saylaular dauysty úrlau bolsa, búl jolghy saylau dauysty tonau boldy», - dep saldy.

Biz jaghdaydy tolyq zerdeley kele búl jolghy saylau әdiletsiz saylau boldy, saylaudy zansyz dep tanugha tolyq negiz bar dep anyq aita alamyz.

Aghybay Ákbarúly

Abai.kz