«Qazaqstan-2050» strategiyasy eldi damyghan otyz memleketting qataryna qosu maqsatyn qoyghan, aldaghy ondaghan jyldargha bolashaqty aiqyndaytyn sara jol bolmaq. Búl Baghdarlamada ruhany mәsele, bilim men ghylymdy damytugha, jalpy qoghamnyng jan-jaqty damuy tolyq qamtylghan.

Búl auqymdy strategiyany әlemdegi tәjiriybelermen salystyra otyryp saralaghan «Halyqaralyq adam instituty», onyng tolyqqandy iske asuy ýshin bizding el jaghdayynda tómendegidey mindetterdi atqaru kerek dep sanaydy:

1. Osydan eki ghasyr búryn batystyng mentaliytetine negizdelgen AQSh-tyng eng demokratiyashyl Konstitusiyasy men zandaryn kóshirip alghan Latyn Amerikasyndaghy ispan tildi, mentaliytetteri shyghystyq memleketter tәuelsizdikterin HIH ghasyrdyng ayaghynda alghanymen sybaylas jemqorlyq, narkomafiya t.b. arylyp, órkeniyet jolyna týse almay keledi. Sebebi, mentaliytetine say kelmeytin zandardy halyq qabyldamaghasyn, onday zandar oryndalmay qogham damuyna kedergi bolady. Zandardyng memlekettik tilde dayyndaluy - ol el damuynyng kepili. Bizdegi osy uaqytqa deyingi zandardyng memlekettik tilde dayyndalmauy kóne grekterden bergi parlamentarizm tarihyndaghy siyrek kezdesetin, qogham damuyna qajetti reformalar jýrgizuge tosqauyl, sybaylas jemqorlyqqa jol ashyp el damuyn úzaq merzimge tejeytin qúbylys. Sondyqtan, bizge el damuyn qamtamasyz etetin zandardy memlekettik tilde dayyndaytyn kәsipqoy Ýkimet pen Parlament qajet;

«Qazaqstan-2050» strategiyasy eldi damyghan otyz memleketting qataryna qosu maqsatyn qoyghan, aldaghy ondaghan jyldargha bolashaqty aiqyndaytyn sara jol bolmaq. Búl Baghdarlamada ruhany mәsele, bilim men ghylymdy damytugha, jalpy qoghamnyng jan-jaqty damuy tolyq qamtylghan.

Búl auqymdy strategiyany әlemdegi tәjiriybelermen salystyra otyryp saralaghan «Halyqaralyq adam instituty», onyng tolyqqandy iske asuy ýshin bizding el jaghdayynda tómendegidey mindetterdi atqaru kerek dep sanaydy:

1. Osydan eki ghasyr búryn batystyng mentaliytetine negizdelgen AQSh-tyng eng demokratiyashyl Konstitusiyasy men zandaryn kóshirip alghan Latyn Amerikasyndaghy ispan tildi, mentaliytetteri shyghystyq memleketter tәuelsizdikterin HIH ghasyrdyng ayaghynda alghanymen sybaylas jemqorlyq, narkomafiya t.b. arylyp, órkeniyet jolyna týse almay keledi. Sebebi, mentaliytetine say kelmeytin zandardy halyq qabyldamaghasyn, onday zandar oryndalmay qogham damuyna kedergi bolady. Zandardyng memlekettik tilde dayyndaluy - ol el damuynyng kepili. Bizdegi osy uaqytqa deyingi zandardyng memlekettik tilde dayyndalmauy kóne grekterden bergi parlamentarizm tarihyndaghy siyrek kezdesetin, qogham damuyna qajetti reformalar jýrgizuge tosqauyl, sybaylas jemqorlyqqa jol ashyp el damuyn úzaq merzimge tejeytin qúbylys. Sondyqtan, bizge el damuyn qamtamasyz etetin zandardy memlekettik tilde dayyndaytyn kәsipqoy Ýkimet pen Parlament qajet;

2. Órkeniyetke úmtylghan әrbir el aldymen óz últynyng mentaliytetine sýienip ana tilin damytqanyn tarihtan kóremiz. Oghan Japoniya fenomeni, QHR jәne Qazaqstan strategiyasynda negiz qylyp alghan «Aziya jolbarystary» siyaqty jaqsy qarqynmen damushy elderding joldary dәlel. Ashyq múhiytqa shyghu mýmkindikteri birdey, jan sany, dini, tarihy úqsas, bir geografiyalyq aimaqta kórshi ornalasqan QHR men Ýndistannyng ózgesheligi tili men soghan sýiengen mentaliytetinde. Bizdegi orys tili siyaqty aghylshyn tilin memlekettik dengeyde 97%-gha deyin qoldanatyn Ýndistannan,  әlemdegi búl tildi túrghyndarynyng nebәri 5-aq payyzy mengergen Qytay ekonomikalyq, strategiyalyq... barlyq jaghynan ozyp túr. Sol siyaqty Europagha eliktep ýsh ghasyr uaqytyn sarp etken Resey tәjiriybesi, ghasyrlap últtyq kechua tilin memlekettik til jasaymyz dep uәde bergenimen, portugaldyq otarlaushylardyng mentaliytet1nen aryla almay damymay qalghan Peru t.b. elderding strategiyalaryndaghy kemshilikter Qazaqstan osy uaqytqa deyin tolyq paydalanbaghan qúndy tәjiriybe. Sebebi, memlekettik til men oghan negizdelgen últtyng mentaliyteti - ol el damuynyng kody, onyng ar-namysy men ruhynyng qaynar kózi jәne qoghamnyng jan-jaqty órkendeuin qamtamasyz etetin birden-bir joly. Sondyqtan, Qazaq tili Qazaqstannyng últtyq memleket retinde tәuelsizdigin bayandy etip, ony damytatyn birden-bir kýsh, onyng sara jolyn aiqyndaytyn baghyty jәne Mәngi El qylatyn qúraly. Memlekettik tildi qoghamnyng barlyq salasyna engizu arqyly eldi damytu býgingi kýnning negizgi mindeti;

3. Tәuelsizdik jyldary eldegi kólenkeli ekonomika ýlesining 40% jetui - ol memlekettik instituttardyng qalyptasyp jýieli damymay, bәsekege qabyletsizdigin jәne qoghamdaghy moralidyq qúndylyqtardyng tómendegenin kórsetedi. Sybaylas jemqorlyq damushy elderding kópshiliginde kezdesetin jәne asqynghan jaghdayda Ertedegi Rim siyaqty talay órkeniyetterding týbine jetken qauipti dert.

Songhy daghdarysta bankterdi qoldaugha Últtyq qordan bólingen on milliard dollardyng әli kýnge qaytarylmauyn qoghamda aldyn-ala oilastyrylghan sybaylastyq shemamen qazyna qarjysyn úrlau maqsatynda bólingeni dep týsinude. Onyng qaytarylmauy bolashaqta Últtyq qordaghy qalghan qarjy da sol jolmen úrlanady degendi bildiredi. Ony qazynagha qaytaru memleketting bolashaghy men Elbasynyng aryna syn prinsiptik mәsele! Osynday syn saghatta halyq pen Preziydent birikkende elde alynbaytyn qamal, jetpeytin maqsat bolmaydy! Biz ony 1997-1998 jyldardaghy daghdarystan shyghu ýshin Ontýstik Koreya halqynyng Preziydentine senip barlyq qúndy dýniyelerin (qyz-kelinshekter taqqan altyn-kýmisterin) jinap berip, ol el daghdarysty damugha ainaldyrghanynan kóremiz.

Bizding qogham әzirge halyqtyng maqsaty birinshi, biyliktiki ekinshi, oligarhiyalyq biznestiki ýshinshi jaqta yaghny aqqu, shortan jәne shayannyng tirligin keshkendikten, adamdardyng da tegi bir jaqta, oiy men sózi ekinshi, isteri 3-shi jaqta bolyp, elding ensesi kóterilmey ruhy bulyghyp jatyr. Ol, eldi Konstitusiya emes, korrupsiya biylep, arystandardyng albastygha ainalatyn zamanynda bolatyn jaghday. Biylikting eldi biriktiru mindetin moynyna alyp qoghamdy dúrys jolgha salatyn jýieni qalyptastyratyn uaqyt keldi. Al, qazirgi korrupsiyanyng dengeyinde Preziydentting joldaularyn jeleuletip auyl sharuashylyghyn damytugha bólgen ýsh trillion tengening jartysynan astamy maqsatyna júmsalmaytyny jәne Aughanystannan әskerdi shygharyp jatqan AQSh, Germaniya, Angliyalar kórshilerimizge arzangha satyp jatqan zamanauy qaru-jaraqty, bizdegi әskeriylerding de aludyng ornyna, taghy da Izrailidan qaru alamyz dep bir tyrnauyshqa ekinshi sýrinip, 1940 jyldardaghy tozyghy jetken jaramsyz qaru almasyna kim kepil?!

Jalpy Ýkimet pen últtyq kompaniyalardyng baghdarlamalarynyng barlyghy tәuelsiz saraptama jasaudy qajet etedi. Qazirgi memlekettik tәuelsiz saraptama - ol, biylikke tәueldi jәne mamandarmen 40-45% ghana qamtylghandyqtan júmysy tiyanaqsyz, kóptegen «óli» jobalargha qarjy bólip sybaylastyqqa jol ashuda;

3. Qatardaghy qyzmetkerlerden bastap jogharghy lauazymdy oryndargha deyingi memlekettik qyzmetting qúndary belgili jәne kóp aimaqtarda qyzmette qalu ýshin múghalimder men dәrigerlerge deyin para beru jýiesi qalyptasqandyqtan densaulyq, bilim, qúqyq organdary... jalpy budjettik mekemelerding kópshiliginde moralidyq dengeyi tómen bilimsiz mamandar júmys isteydi. Onyng negizgi bir sebepteri - tabystyng tómendigi. Halyqtyng túrmysy jaqsaru ýshin olardyng tabysy JIÓ-ge proporsionaldy týrde ósui kerek;

4. Qogham túraqty damyp órkeniyetti elderding qataryna qosylu ýshin ghylymgha bólinetin qarjy 14-15 ese, bilim men densaulyqqa 8-10 ese, budjettegilerding tabysy men kópbalaly otbasyna kómekti 7-10 ese... ósiru qajet. Ol mәseleni Últtyq qordaghy shiykizattan týsken qarjyny sol maqsattargha júmsau  jәne el túrghyndaryna ýlestirip beru arqyly sheshuge bolady. Ony Astana ekonomikalyq forumyna qatysqan belgili ekonomister, Nobeli syilyghynyng laurettary da úsynyp jәne osy joldyng eldi damytudaghy tiyimdiligin әlemdeghi eng damyghan el Norvegiyanyng tәjiriybesi de dәleldegendikten, biz de osy joldy ústanuymyz kerek. Qazirgi el azamattarynyng jartysy 2050 jyldy kórmeydi. Sondyqtan, Qazaqstannyng әr azamaty auhatty ómir sýruge qúqyly, al biylik ony qamtamasyz etuge mindetti;

6. Keden odaghyna kiruding el ekonomikasyna keri әserin kýndelikti tútynatyn tauardan bastap avtomobilige deyin songhy ýsh jylda 40-80% ósuinen jәne osy odaqtaghy Qazaqstannyng tauar ainalymynyng nebәri 9,6% (Belorussiyadan ýsh ese tómen) bolghanynan kóremiz. Bolashaqta búl kórsetkish 5-6%-gha deyin týsui mýmkin. Barlyq jaghynan el damuyna kedergi bolatyn búl odaqtan shyghyp býkilәlemdik sauda úiymyna kirudi tez sheshu kerek.

Songhy derekter boyynsha elde Reseyding 67 myngha juyq әrtýrli kompaniyalary júmys isteydi jәne olar kenoryndardy t.b. strategiyalyq nysandardy aluda. Al, ol eldegi Qazaqstan kompaniyalarynyng sany bizge kelgenning 5%-na jetpeydi. Kelgen kompaniyalar bir jaghynan aldymen otandyq shaghyn jәne orta biznesti qúrtsa, ekinshi jaqtan Qytaydyng biznesi biyliktegi keybir toptardyng qoldauymen songhy 5-6 jylda әr jyl sayyn 300 janarmay qúyatyn beketter satyp alyp... múnay salasyndaghy ýlesi resmy derekterde 25% (biyresmy derekterde 40%-gha) jetken. Elding ekonomikalyq qauipsizdigi doktrinasyn uaqytynda qabyldamasa jaqyn uaqytta Qytaydyng múnaydaghy ýlesi 50%-gha jetedi. Otandyq (Últtyq jәne jeke) kompaniyalardyng múnaydaghy qazirgi ýlesi nebәri 20-22%.

Ol jappay júmyssyzdyq jәne túrghyndardyng әleumettik jaghdaylarynyng tómendeuine yaghny qoghamdy daghdarysqa әkeledi. Onyng «qyzyghyn» aldymen avtomobili naryghy men múnay salasyndaghylar (mysaly Janaózen qalasy) kórude. Halqymyz «jyrtyq ýiding iyesi bar» degenimen, keden odaghyna kirerdegi qarjy ministrining boljamy týgeldey keri kelip, endi otandyq biznes iyessiz qaluda. Búghan kim jauap beredi? Búl qauipten shyghu ýshin kәsipkerler qauymdastyghy, «Atameken Odaghy», Ýkimet jәne Parlamentpen birge jaqyn uaqytta otandyq biznesti qorghaytyn naqty sharalar qabyldauy qajet. Sonymen qatar

6. N. Nazarbaev Euraziyalyq iydeyany halyqtar dostyghy men túraqtylyqty qalyptastyru ýshin úsynghanyn Z. Bjezinskiy jazghan edi, jәne onyng óz mindetin belgili dengeyde atqarghany belgili. Al, samoderjavie men bolishevizmnen negizin alatyn Euraziyalyq iydeya ótken ghasyrda Batys pen Shyghysta eshkimge qajet bolmady. Ony kýshpen Odaqqa ainaldyru týbinde aldymen Reseyding kelesi ydyrauyn tezdetetin, nekolonializmning bir týri ekenin sol elding Preziydenti men Ýkimet basshysyna negizdep jazyp berdik. Euraziyalyq nemese kýiregen imperiyany jandandyru iydeyasyna eru - ol adasqandardyng tirligi;

7. Osy uaqytqa deyin bilim jýiesine jasalghan reformalardyng kópshiligi ayaqsyz qalyp, kenestik jýiedegi mektepterding ornyna zamanauy últtyq mektepting modelin jasay almady. Mysaly, eldegi memlekettik tilde oqytatyn uniyversiytetterding ýlesi 50%-dan aspasa, Almaty qalasyndaghy mektepterding ýlesi 20% ghana.

Ýsh jasqa deyin berilmegen tәrbiyening kesh bolatyny belgili bolghanymen, 5-6  jastaghy balalargha birden ýsh tildi ýiretu pedagogika ghylymynyng tarihynda kezdespegen, bolashaqta eldi ýsh jaqqa tartatyn aqqu, shortandar... bolyp jýrmesin?! Sebebi, barlyq elderde bala 10-12 jasqa deyin ana tilin ýirenip qalyptasqannan keyin basqa tilderdi ýirenedi. Balanyng qalyptasuyndaghy tәrbie men bilimning ana tilinde boluy negizgi shart. Kezinde Asanqayghy babamyz aitqan, «Qaraghay basyn shortan shalar...» degen kezdi bastan keshirip mәngýrttikten aryla almay jatqanda, búl HHI ghasyrdyng jarmaqtaryn tәrbiyeleytin tәjiriybe bolyp jýrmesin. Sonymen qatar týrki halyqtary bir ghasyrdan beri jýrip kele jatqan, strategiyadaghy latyn alfaviytine qoghamdy týgel kóshirudi tezirek sheshu kerek;

8. Elimizde memlekettik tilde shyghatyn BAQ ýlesi 15-17%, telearnalardiki - 13-14%, basylymdyq tauarlardyng (kitap, alibom t.b.) - 10-12%, jalpy aqparattyq kenistiktegi ýles 15%-dan aspaghandyqtan, Preziydentting joldaulary men Ýkimet baghdarlamalarynyng oryndaluy da 30%-dan aspay otyr. Memlekettik tilding ýlesi Kenestik kezde tap osynday mýshkil bolmady.

Kezinde Fransiyanyng Preziydenti De Goli AQSh-tyng osynday ekspansiyasynan qútylu ýshin syrttan keletin filim, telearnalar, diskler, gazet-kitaptar t.b. aqparattyq ónimderge salynghan qosymsha salyqtan týsken qarjyny últtyq mәdeniyet pen fransuz tilin damytu júmsap muzeyler, Til Akademiyasy... atom qaruyn shygharyp elding tolyq derbestigine qol jetkizdi. Telearnalar, gazet, kitap t.b. aqparattyq ónimder jay tauar emes, ol belgili jaghdayda tәuelsizdikke qauip tóndiretin aqparattyq qúral bolghandyqtan, olardy týgeldey keden odaghyna baylanysty qújattardan shygharyp qosymsha salyq salu arqyly otandyq mәdeniyetti damytu kerek;

9. 1992 jyly Qazaqstan BÚÚ-na mýshe bolghanda, oghan «avtoritarlyq biyliktegi últtyq memleket» degen anyqtama berdi. Áygili filosof F. Fukuyama әlemdegi damyghan 50 elder - ol liyberaldyq-demokratiya jolyna týsken  memleketter, olardyng ishinde avtoritarlyq biyliktegi elder joq ekenin dәleldegen. Avtoritarlyq elder (Kenes Odaghy, arab elderi t.b.) qoghamdy damytugha qabiletsiz, týbinde ony daghdarysqa әkelip qúrtatyn jýie ekenin M. Tetcher t.b. dәleldegen edi. Sondyqtan, elde demokratiyalyq jýie ornap, ol ashyq qoghamgha ainalmay memleketting damymaytyny aksioma. Eldi órkeniyetting sara jolyna salu býgingi kýnning mindeti jәne ol halyq pen biylik birigip qoghamdaghy mәselelerdi kýrdelendirmey uaqytyly sheshudi talap etedi;

10.  Elding jalpy cyrtqy qaryzy 2012 jyly $10 milliardqa ósip endi  $137,4 mlrd (JIÓ-ning 75%) boldy. 2008 jylghy daghdarys kezinde syrtqy qaryzdardyng jyl sayynghy qaytarylatyn payyzynyng ózi $8,0 mlrd qúraghanyn jәne ol halyqty kedeylikke, el ekonomikasyn daghdarysqa aparatyn jol ekenin akademik Aganbegyan dәleldedi. Ol mәselelerdi sheshu ýshin iri qalalardaghy qozghalmaytyn mýlikterdi kapitalgha ainaldyru, sheteldik kompaniyalardaghy elding ýlesin kóbeytu jәne menedjmentti jaqsartu arqyly «Samrúq-Qazyna» ÚÁAQ jyldyq taza paydasyn $40-42 mlrd jetkizu... arqyly sheshuge bolady. Strategiyadaghy qoyylghan maqsattar uaqytynda oryndaluy ýshin bizding derekter boyynsha el ekonomikasynyng jyldyq damu qarqyny 11-12%, inflyasiya dengeyi 4%-dan aspauy kerek. Ony oryndaugha elde tolyq mýmkindik bar;

11. Jalpy maldyng sany 1991 jylgha deyingining 45-50%-yn qúraydy. Asyl  túqymdy maldyng ýlesi 10%-dan aspaydy, ol 45-50% -dan asqanda búl sala tiyimdi bolady. Ýkimetting 2020 jylgha deyin et eksportyn 180 myng tonnagha (qazir 4,5 myng tonna) jetkizu josparyn oryndau ýshin Qytay, Mongholiya, Reseydegi qazaqtardy malymen aldyryp jaghday jasau kerek.  Bidaydyng otandyq sorttarynyng ýlesi de 15-16%... 90-shy jyldardaghy daghdarystan keyin auyl men shaghyn qalalardaghy  infraqúrylymdar, mәdeny oshaqtar tolyq qalpyna kelmegendikten jәne qarjy instituttary men bankter ondaghy kәsipkerlikting damuyna tikeley aralaspaghandyqtan, el túrghyndarynyng 45%-yn qamtityn búl salany memleket damuyna keri әseri uaqyt ótken sayyn kýsheye bermek;

12. 2012 jylghy BÚÚ Adam damu indeksining reytingi boyynsha Qazaqstan 69-shy oryndy iyemdendi. El damuynyng osy negizgi indikatory boyynsha biz keri ketip bara jatqan joqpyz ba?! «Qazaqstan 2050-di» iske asyrudyng negizgi mehanizmi - ol elde adam kapitalyn damytu arqyly intellektualidyq últ qalyptastyru jәne postindustrialidyq qoghamgha ótu bolyp tabylady. Búl mәseleni sheshude bizding Institut otandyq jәne sheteldik ghalymdarmen birge Baghdarlama dayyndap, ony «Memlekettik tildi qoghamgha endiru», «Mediatehauyl» - barlyghy onnan astam salalyq jobalar arqyly iske asyruda. Aldymen adam kapitalyn, sol arqyly qoghamnyng barlyq salasyn damytatyn osynday kýrdeli iske barlyq atqarushy organdar, ziyaly qauym, oppozisiya... - býkil El bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharyp enbektenu kerek. Sonda ghana bizding qareketimiz bereketti, maqsatymyz bayandy, Elimiz mәngi bolady.!

Jogharydaghy mәselelerding uaqytyly sheshilui elde adam kapitalyn damytyp, intellektualidyq últ qalyptastyrudaghy yaghny elding algha qoyghan maqsattaryn oryndaytyn naqty qadamdar, strategiyanyng oryndalatynyna eldi sendirip, oghan quat-jiger beretin sharalar bolmaq. Eldi órkendetetin búl jobalardyng oryndalatynyna Alla jar bolsyn dep tileyik!

«Halyqaralyq adam instiutynyn»

Preziydenti Janúzaq Ákim

Abai.kz