Salty jaqsynyng – halqy jaqsy!

Ghasyrdan ghasyrgha úlasqan talay zamandy basynan ótkergen qazaq halqy ózine ghana tәn bolghan últtyq beynesin pash eter qazaqy salty men islamy dәstýrin úrpaqtan-úrpaqqa tapsyryp keledi. Alayda ata saltty eskilikting qaldyghy sanaghan, diny dәstýrdi qúbyjyq kórsetip sanagha sindirgen adasushylyqtyng salqyn syzy әli de el ishinde bilinip keledi. Keyde qazaqy salt pen diny dәstýrding mәnin jete bilmegendikten din ústanyp, namaz oqyp jýrgen keyingi úrpaqtyng arasynda ózara týsinbeushilikting oryn alyp jýrgeni de ras. Ol eki taraptyng biri, ózin ghana jón sanap, ekinshi jaqtyng is-әrektteri men amaldarynan kemshilik tauyp jatady. Onday ózara týinbeushilikting bir qatar sebepteri de kópshilikke  belgili. Desek te,  sonday sebepting payda boluy, kýndelikti qoldanyp jýrgen sózder men sóz tirkesterine de qatysty ekenin angharmay jýrmiz.

Bizde әdet-ghúryp, salt-dәstýr, salt-sana mәseleleri aityluday-aq aitylyp keledi. Tipti búl tirkesterge qúlaqtyng ýirengeni sonshalyq sana da, salt ta, dәstýr de bir maghynada aitylatyn sinonim sózder siyaqy estiletin bolyp ketti. Alayda, búl sózder qoghamdyq ortada bólek-bólek ózindik mindet atqaratyn, jeke-jeke úghymdar ekenine kópshilikting  mәn berip jatqany shamaly.

«Ádet-ghúryp» dep aityp jýrgenimiz, arap tilinen auysqan «әl-ghәdat» jәne «әl-ghurf» degen sózder. Búl sózder týrli maghynagha iye. Qoghamdyq ortada, «әl-ghәdat» - ýirenshikti is, qalaptasqan jaghday degendi bildiretin, al, «әl-ghurf» - dúrys, tura, jaqsy degendi bildiretin maghynada qoldanyp jýrmiz. Ádet-ghúryp dep aitqanda, dúrys dep maqúldanghan, qoghamgha paydaly bolatyn jaqsy is-әreketter aitylady. Eger әdetting ishinde jaghymsyz kórinetin búrys (teris) әreketter bayqalyp qalsa, ondayda «әdeti jaman eken» dep, әdil bagha berip te jatamyz. Yaghni, onday әdet jaqsy (әl-ghurf) emes.  Ádet-ghúrypty saqtayyq, – degende, qazaqtyng erekshelikke ie ejelgi jaqsy әdetteri men tabighatyn  bayyta otyryp, keler úrpaqqa jetkizeyik deymiz.

Dәstýr – «dustur» dep aitylatyn arap sózining balamasy, konstitusiya, qúqyqtyq negiz, diny ýkim degendi bildiredi. Islam memleketterinde konstitusiya (dәstýr) islam sharighat erejelerine negizdelgen. Islam dini kelgennen keyin arap halqynyng ejelgi salttary rettelip,  dinge qayshy kelmeytinderin Payghambarymyzdyng (s.gh.u.) ózi da ústandy.

Mysaly: Payghambarymyz (s.gh.u.), Qúrayyshtyqtardyng ejelgi salty boyynsha, úly Ibrahim dýniyege kelgende, jeti kýnnen keyin shashyn alyp, esimin qoyyp, sadaqa taratyp, mal soyyp, jaqyndaryna dәm tatyrdy. Osylaysha, Islam dinine qayshy kelmeytin Qúrayysh salttary  Payghambarymyzdyng (s.gh.u.), sýnnetke ainalyp, diny dәstýr talaptaryna kirikti.  Sondyqtan Islam memleketterinde diny bilim alghan keyingi úrpaqtyng ishinde, diny dәstýr talaptaryna qayshy kelmey túrsa da, basqa elding salttary «bidagha (dinnen tys)» degen úghymmen, óz saltyna ózi ógeysip qaraytyndardyng bar ekendigi shyndyq.

Qazaq ta músylman halyq, olay bolsa islam sharighatyna tәn dәstýr (ýkim) bizge de layyq әri mindetti. Kenestik zamannyng negizgi maqsattarynyng biri halyqty dinsizdendiru bolghandyqtan, ateyst ghalymdardyng belsendiligi «dәstýr» sózining maghynasyn týbegeyli ózgertti. «Dәstýr» sózin «salt» nemese «ejelgi, búrynghy» degen maghynada qoldana beretin boldyq. Búl orayda óner salasyndaghy «júldyzdar» oq boyy ozyp, aspandap túr. «Dәstýrli әn,  dәstýrli jyr,  dәstýrli kýi, dәstýrli bi» dep syrghyta beredi. Ol «júldyzdardy» shalghaydan tartyp, «jer betine» týsirer ghylym iyelerining ózderi de salt úghymyna onshalyqty mәn bermeytin siyaqty, «salt-dәstýr» dep qosarlap sóilegenge nemese jazghangha ýirengen. Sonda salt ne ýshin kerek, dәstýr ne ýshin kerek ekenin aiyryp ala alatyn tyndaushy nemese oqyrman bolsa ghoy.

Salt – bir tútas ólkenin, halyqtyng túrmys-tirshiligine sinisti bolghan ýrdisten qalyptasqan qoldanystaghy is-әreketter.

Bir qatar ejelgi ghylym iyeleri әr etnostyng saltyna ýlken mәn bere otyryp, ol әdetterding bir elding «salty» dep moyyndaluy ýshin tómendegi myna ýsh shartty úsynghan:

- Salt, Qúran men Sýnnetting mәtinderine, ghalymdardyng bir auyzdan keliskenine (ijma) nemese sharighatta bekitilip qoyghan ýkimge keri kelmeuge tiyis.

Sonday-aq, salt – zayyrly memleketterde, konstitusialyq talaptar men erejelerge qayshy bolmauy kerek. Imam әs-Sarahsidyng sózine qúlaq salsaq: «Qúran men Sýnnetke qarsy kelgen kez-kelgen salt esepke alynbaydy. (HI gh. «әl-Mәbsut» 1/146)

- Salt – sol qoghamdyq ortada keng taraluy tiyis. Imam as-SuItidyng aituynsha: «Eger salt (qoghamdyq ortada moyyndalyp) keng taraghan bolsa ghana tәn alynady, al eger olar aiqyn bolmasa, esepke alynbaydy». ( «әl-Áshbahh uә-iynәziar» 87).

- Salt, bizge búrynghylardan jetken, sonday-aq, býgingi ómirde de qoldanystaghy salt bolghany jón. Búl orayda imam al-Qarafi: «Ár nәrsening salt arqyly kórsetiletin airyqsha oryny bar», - dese, imam әn-Nәuәui: «Sharighatqa qarsy kelmegen keybir mәselelerde, saltqa sýienu kerek», - ekenin aitady.(«Sharh Sahih Musliym» 2/8).

Salt negizinde – bir úlystyn, últtyn, sonday-aq qoghamnyn, qauymnyng tabighy bolmysyn, syrtqy sipatyn aiqyndaytyn kórinis.

Salt – últtyq qúndylyqtardy, ana tilimizdi, týr-túlghamyzdy saqtaushy. Salt ózgerip últtyq sipatynan aiyryla bastaghanda qazaqy mentaliytet te (dil) ózgeriske úshyraytynyn býgingi ómir kórsetip otyr. Ana tilimiz ózge etnostyng sózderimen shúbarlana berse, qazaq tiline tәn ýndestik búzylyp, birtin-birtin ózge tilge ainaldyryp almaymyz ba? Áriyne, múnday jaghdaydyng betin aulaq etkey, alayda «órkeniyet» degen týsinikpen basqa elding saltyn boygha sinirip jatqanymyzdy angharugha bolatyn shyghar.

Salt – jasampazdyqtyng kepili, últ kýmbezining dingegi.

Bilekting kýshimen, nayzanyng úshymen elin, jerin qorghaghan arystan azamattar attan aunap jer jastanghanda, olardyng otbasyna qamqorlyq etken, artynda qalghan jetimderdi jebep, ketken bozdaqtardyng shanyraghyn saqtap, úlyn úyadan, qyzyn qiyadan  kórsete alatyn erekshe saltymyz boldy. Ol – ÁMENGERLIK.  Azulynyng auzyna, myqtyng uysyna týsip, «Balapan basymen, túrymtay túsymen» bolghan sol bir qiyn kezende qazaqty joyylyp ketuden saqtap qalghan osy әmengerlik saltymyz. Býgingi ai-kýn amanda, beybitshilik zamanda nege jesir kóp, nege jetim kóp?

Salt – tuystyq baylanys pen jekjattyq qatynasty retteushi. Orys halqy úldan shyqqan nemereni de, qyzdyng shyqqan jiyendi de «nemere» dep qabyldaydy, sondyqtan qúdandaly eki jaq birin-biri «tuys» dep esepteydi. Ókinishke oray, býginde osylay dep týsinip: «Nesi bar, úldyng balasy da, qyzdyng balasy da óz balam, nemere» dep jýrgen qazaqtar barshylyq. Búl – ózge últtyng saltyn qabyldap jatqanymyzgha aighaq emes pe? Qazaq saltynda qúda tuys emes, syilastyq jóninde eng joghardy qúrmetke layyq jekjat. Jiyen de, kýieu de – jekjat. Saltymyz olardyng da ózderine tәn syy qúrmetterin rettep qoyghan.

Saltyna qarap adamdardyng qay últtyng ókili ekendigin aiyru qiyn emes. Óitkeni ústanghan salty, ana tili, sәni men saltanaty olardyng kim ekendigin aishyqty týrde kórsetip túrady. Ejelden-aq salt – adamdardyng  birin-biri qúrmetteude, ózara syilasuda ýlken mindet atqaryp, qogham tynyshtyghy men auyzbirlikti qoldaudyng naqty kórinisi bolyp kelgen. Býginde Qazaqstan halyqynyng Assambleyasy osy kórinisting shynayy jalghasy ekendigine barshamyz kuә bolyp jýrmiz.

Dәstýr bolsa – ruhany senim ainasy. Adam dinsiz be, joq әlde din ústanama? Eger dinde bolsa, qay dinning ókili? Yaghny diny dәstýr – adamnyng ruhany beynesi, qauymnyng ruhany baylanysy.

Mysaly: auylgha kelin týskende, ony kúieu jigitting jaqyn tuystarymen tanystyru, jyrgha qosyp, ósiyet-ónege beru, sonday-aq adam ómirinde airyqsha oryn alatyn osynday quanyshty kýnge layyq jarasymdy әzil-kýlkini aralastyra otyryp, kelinning betin ashu – qazaqqa ghana tәn bolghan saltymyz. Al, sharighatymyzgha say júbaylardyng nekesin qii – diny dәstýr. Atap aiqanda, Islam sharighatymen dәstýrler jalghasady. Dәstýr arqyly milliondaghan músylmandar qatarynan oryn alyp, Payghambarymyzdyng (s.gh.u) abroyly ýmmetining ishinde bolmaqpyz. Al saltymyz arqyly ózge últ ókilderi bizdi  QAZAQ  dep tanidy әri moyyndaydy.

Zamanynda Tәuke hannyng «Jeti Jarghysy», Esim hannyng «Eski Joly», Qasym hannyng «Qasqa Joly» Zannamalyq qújat retinde elding ishki jәne syrtqy sayasatyn irettep otyruda manyzdy ról atqarghanyn tarihymyz biledi. «Jer dauy, jesir dauy, barymta kezindegi adam shyghyny, úrlyq kezindegi mal basy men taptalghan ar-namysty ornyna keltiretin sheshim qabyldaghanda, diny dәstýrden bólek, sanagha singen salttyng manyzy asa salmaqty bolghan.

Qoldanystaghy «sana» sózi saltqa da, dәstýrge de qatysty. Eger pәnde diny dәstýrdi sanaly týrde moyyndasa, onda ol – músylman bolady. Eger qazaq óz saltyn sanaly týrde ústansa, onda basqalar ony «qazaq» dep qabyldaydy, yaghny últtyq sipat saqtalady. Qazaq, qyrghyz, ýngish, sheshen, týrik, noghayly, tatar t.s. – bәride bir diny dәstýrdi ústanady ghoy? Biraq olardy últ retinde kórsetip otyrghan qoldanystaghy salttary emes pe? Eger búrynghylardyng sózin eske alatyn bolsaq: «Ár elding salty basqa, itteri qaraqasqa» dep beker aitpaghan shyghar. Saltty saqtaudyng negizdi maqsaty: el bolyp qalu, zamangha sәikes últ bolyp qalyptasu.

Olay bolsa, salt pen dәstýr sabaqtastyq shyrynynan susyndaghan senim ghana keleshekke alyp bara alatyn, bayyrghy babalar úlylyghyn jalghastyrar jol dep týsinemiz.

Ejelgi tariyhqa qarasaq qanshama úlystar, kezinde gýldengen qanshama órkeniyet jer betinen joq bolyp ketken. Olardyng sәulet ónerindegi jetistikteri men alyp qúrylystary, sonday-aq keybir tylsym qúpiyalary, akemediyalyq ghylymy tabystarmen qarulanghan býgingi zaman túrghyndaryn kýn ótken sayyn tanghaldyruda. Biraq olar jer betinde mәngi el bolyp qala almady ghoy.

Ótkenge ýnilsek, qazaq elin joq etuge úmtylghan memleketterding keybiri jer betinen joyylyp ketipti. Babalar tilegi qabyl bolyp, myng ólip, myng tirilgen qazaq elin Jaratushy Ie saqtap keledi. Óitkeni Qazaq elining úlylyqqa úmtylghan saltanatty salty, adamgershilikke, meyirbandyqqa, sýiispendikke shaqyrghan diny dәstýrine degen kirshiksiz senimi, әr zamanda ruhyna quat, jasampazdyqqa degen berik sana qalyptastyra bildi.

Endeshe «salt – sana» dep beker aitylmapty. Barsha Qazaq elin últtyq biyiktikke kóteretin qoghamdyq sananyng qalyptasuy, ozyq, jasampaz saltymyz ben kinaratsyz senimge negizdelgen diny dәstýr tazalyghyn saqtay bilude eken.

Quanyshbek Áliysherúly

Taraz qalasy

Abai.kz