Songhy jyldary qazaq ghylymynyng tarih salasynda birqatar  kelensizdik kózge úruymen keledi.

Olardy biz kay saladan bayqaymyz? Eng aldymen Qazastan tarihy tarihnamasynda birqatar әttegen-ay barshylyq. Qaghazgha týsken Qazaqstan tarihynyng jalpy jaghdayy syn kótermeydi. Tas dәuirine barmay-aq qoyalyq,  Kóne zaman tarihynyng ózinde aiqyndalmaghan taqyryptardyng әli de kóp ekeni kórinedi. Mәselen ghún,ariyler,tipti ýisin jәne qanly taqyryby, olardyng qazaq halqynyng etnogenezine әseri. Sol tústaghy ghún,ýisin,qanly,alan tarihy tól taihymyzda әli kenirek oryn tabuy kerek. Ghún,ýisin, qanly,alan tarihy, olardyng  syrt sayasattaghy  taqyrybtary otan tarihyn әli bayytary sózsiz. Áli de qazaq qalamymen qamtylmaghan taqyryptardyng biri  ol - qazaq topyraghyndaghy Hazar qaghanatynyng  tarihy. Shet el tarihshylary búl taqyryptardyng san tústaryn zerttep te qoydy.

Songhy jyldary qazaq ghylymynyng tarih salasynda birqatar  kelensizdik kózge úruymen keledi.

Olardy biz kay saladan bayqaymyz? Eng aldymen Qazastan tarihy tarihnamasynda birqatar әttegen-ay barshylyq. Qaghazgha týsken Qazaqstan tarihynyng jalpy jaghdayy syn kótermeydi. Tas dәuirine barmay-aq qoyalyq,  Kóne zaman tarihynyng ózinde aiqyndalmaghan taqyryptardyng әli de kóp ekeni kórinedi. Mәselen ghún,ariyler,tipti ýisin jәne qanly taqyryby, olardyng qazaq halqynyng etnogenezine әseri. Sol tústaghy ghún,ýisin,qanly,alan tarihy tól taihymyzda әli kenirek oryn tabuy kerek. Ghún,ýisin, qanly,alan tarihy, olardyng  syrt sayasattaghy  taqyrybtary otan tarihyn әli bayytary sózsiz. Áli de qazaq qalamymen qamtylmaghan taqyryptardyng biri  ol - qazaq topyraghyndaghy Hazar qaghanatynyng  tarihy. Shet el tarihshylary búl taqyryptardyng san tústaryn zerttep te qoydy.

Taghy bir manyzdy taqyryp - músylman dinining Qazaq jerinde tarauy  da zertteudi qajet etedi.  Qazaq tarihynda músylmandyqtyng tarihy, ruhany damudaghy  islamnyng róli qarastyrylsa, Qazaq handary ruhaniyat jәne islamnyng integrativtik qúral retinde kórinis tapqan. Sol siyaqty monghol saharasynan kóship kelgen kerey, nayman, jalayyr qalay músylman dini ayasyna endi? Búl tarih ta tiyisti dengeyde kóterilmey keledi. Altyn Orda tarihy, Qazaq handyghynyng payda bolu tarihy búl da iygerilmey jatqan baytaq taqyryptardyng biri. Biz  Joshynyng  tragikalyq ómiri men ólimi turaly tarihy bayan jasaghan joqpyz. Orys han tarihy, qazaq biyleushi dinastiyasy tarihy erteden kóterilgen taqyryby edi, biraq ayaqsyz qaldy. Sol siyaqty qazaq handar dinastiyasynyng payda boluy turaly azdau jazylghan. Mәselen, Batys jәne Shyghys Europa dinastiyalary turaly kópten kóp dinastiyalyq tarih tәuir ashylghan, jýzdegen romandar jazylghan desem, beker aitpaspyn.Qazaq handarynyng biyleushi  dinastiyasynyng memlekettik iydeologiyasy men  syrtqy jәne ishki sayasaty turaly tarihnamasy asa kerek. Qazaq handarynyng syrtqy sayasaty, ekonomikalyq jәne sauda sayasaty. Sol siyaqty Qazaq memleketining ekonomikalyq mýddeleri turaly  tarihy saraptama joqtyng qasy deymiz.Qazaq handyghynyng sayasy jýiesining damuy, biyler  men uәzirlerding róli,sóz erkindigi jaghdayy, han saylau dәstýri, handy biylikten ketiru dәstýri, taghy da basqa sol siyaqty zerttep, taldap jazudy talap etip túrghan taqyryptar az emes.

Demografiyalyq mәseleler jaqsy jazylghan taqyryptar, biraq biz syrtqy migrasiyalar turaly kóbirek jazyp ishki migrasiyalardy nazardan tys qaltyryppyz.Qazaqstanda jana túrghyndardyng geografiyasy qalyptasyp keledi.Keybir ólkelerde orys júrtshylyghy qalghan joq, keybir ólkeler qaytadan qazaqtanyp keledi .Al endi bir aimaqtarda qazaqtyng da, orystyng da sany azayyp,  eldi-mekender qanyrap bos qaluda. Qazir qazaq qala túrghyny.  Biz últtyq qauypsizdik mәselerin qarastyrghanda  Resey,Qytay, Ortalyq Aziya migrasiyalyq ekspansiyasy kauipin ataymyz, biraq Indiya, Pakistan, Bengaliyanyng asa ýlken demografiyalyq potensialy bizge qosymsha qauip tudyryp keledi. Ony eskermeymiz.

Qazaqstannyng Reseyge qosylu tarihy tәuir jazylghan, biraq onyng saldary turaly taghy da taldau qajet etedi. Orys tildi baspasóz Qazaqstan Reseyding otary bolghan joq. Resey qazaq jerine kelip qalalar saldy, tek missionerlik sivilizatorlyq missiyasyn oryndady dep jazyp jýr. Sol siyaqty "qazaq kolobrasionizm" tarihy: Jәngir han, Shayahmetov, Qonaev siyaqty túlghalardy qalay baghalaymyz. Osy mәselerge de janasha jauap beruimiz kerek.

Birinshi, Ekinshi dýniyejýzilik soghystardyng tarihy qaytadan qarasatyrylsa dep oilaymyz jәne.Bizding  «Úly Otan soghysy» dep atap jýrgenimiz - Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng bir kezeni. Oghan 1939 jyly 1 qyrkýiekten bastalghan soghys qimyldary kirmeydi, tek  1941 jyldyng 22 mausymnan bastalyp 1945 jyldyng 8 mamyrgha deyingi oqighalar ghana kiredi.  Sonda 1945 jyldyng 1 qyrkýiegine deyingi oqighalar  qayda qalady? Onyng ýstine, Resey tarihnamashylary «Úly Otan soghysy» tarihyn jekeshelendirip aldy.  Jekeshelendirse, jekeshelendirip ala bersin, al biz  Ribbentrop-Molotov paktsin, Qatyn qyrghynnyn, soghystan keyingi KSRO-nyng ozbyrlyghyn,PASE, OBSE-ning Qonyr fashizm men Qyzyl totalitarizmning adamzat balasyna qoldan jasaghan qasiretin   esepten shygharmayyq. Eger biz «Úly Otan» soghysy tarihy dep atay bersek, onda Tәuelsiz memleketimizding qadirin týsirip almaymyz ba? Sol siyaqty qazaqtar Shyghys Týrkistanda (1944 jyl), Evropanyng partizan jasaqtarynda, Iranda(Ekinshi dýniyejýzilik soghysy jyldary), Japoniyagha qarsy operasiyasyna qatysty. Mústafa Shoqay qily taghdyry oqulyqtarda jazyluy kerek.

1916 jylghy  Últtyq-Azattyq qozghalysy, 1917-1920 jyldyng dýrbelenderi Resey ýshin revolusiyalar men zansyz memlekettik tónkerister bolsa, bizding el ýshin Últtyq azattyq qozghalystyng kelesi kezeni jәne onyng ayausyz ezilip-janshyluy boldy. Onan keyin 1921 jyl әleumettik eksperiymentting birinshi kezeni. Keyinirek búl kishi genosid ýlken genosidke úlasady. Bizding tarihnamamyzda ýlken genosiyd-1929-1933  jyldardaghy genosid dep moyyndaldy,al kishi genosid - 1921 jyl әli de moyyndalmay keledi. Kenes ýkimetining sayasaty saldarynan alghashqy besjyldyqtar kezeninde sany kýrt kemigen qazaq júrtshylyghynyng ornyna orys jәne slavyan  halqy kóship kele bastady, aidalghandar men  әkimshilik jaza alghandardyng orynyn kelimsekter basty.

Elimizding jana zaman tarihy 1985-1991 jyldardan bastaldy. KSRO memleketi qúlap, Kremliding qúzyryndaghy respublikalar egemendik alyp otarshyldyqtan kózi ashyldy. Otarshyldyqtan qútylghan elding biri - Qazaqstan  qyruar qiyn ekonomikalyq jәne әleumettik modernizasiya jasaghanymen әli últtyq modernizasiyagha ayaq baspay otyr. Últtyq modernizasiya mynanday kezenderden túrady: otarsyzdandyru (otarshyldyqtyng syrt kórinisterin jong, eldi-mekenderge qazaq toponimikasyn qaytaru, is qaghazdaryn memlekettik tilge ótkizu, últ tilinde mektep balalar baqshasyn damytu),  relaksasiya (otarshyldyq sanadan aiyqtyru), lustrasiya (kadr sayasatynda  batyl qimyldargha baru, kommunisshil jәne otarshyl sayasatty kókseytinderden qútylu). Egerde aldynghy birinshi jәne ekinshi sayasat  baghyty  shala bolsa da jýzege assa, ýshinshi baghyt  mýlde  nәtiyjesiz boldy, al tórtinshi baghdargha biylik kirispedi.

Elimizding manyzdy prioriyteti últtyq iydeya qolgha alynbady. Kezinde biz últtyq iydeya retinde qazaq ýshin últtyq til, islam dini (Abu Hanifa mashaby, qazaq dәstýrine sәikes interpretasiya) jәne el egemendigi dep edik. Bizding elding islam basqarmasynyn: bir últ - bir din - bir memleket konsepti kónilge  qonymdy. Sol siyaqty qazaq tili eldi integrasiyalyq faktor deui útymdy úsynys.

Tarihty qúldyratu iydeologiyalyq jelisizdikke әkeledi. Sol júmys birazdan istelip keledi. Qayta qúrudan beri tarih ghylymynyng damuyna kóp aqsha júmsaldy. Kóptegen qújattar alys jәne jaqyn shet elderden әkelindi. Biraq tarihnama keri tartty.Tarih oqulyqtaryn qazaqsha bilmeyinder jaza bastady (Biz mysaly S.V.Kannyn,IY.V.Erofeevanyn,E.E.Masanovtyng t.b.kitaptaryn ataymyz). Ayaghy tarihty diskreditasiya jasap, jogharghy oqu oryndarynda oqylmaytyn, nemese Qazaqstannyng tek jana zaman tarihyn ghana oqytatyn halge jetip otyrmyz.

Songhy jiyrma jylda it te qús ta tarihtan kandidat, doktor boldy. Osy rette tarihshylardyng qanday sapalyq kemshilikterin ataymyz: tarihshylardyng birazy qazaqsha bilmeydi, birqansha tarihshylar eski trihnama steriotipterining shylauynda, bizding tarihshylar aghylshyn tilin bilmeydi, yaghny dýniyetanymyn shektep keledi. Sondyqtan ghylymy qatynastar shekteledi. Internet zamanynda kitaptar ebook versiyasynda keshe baspagha berilse, býgin shygharylady da sol kýni keshke óz oqyrmanyn tabady.Al ol kitaptyng orysshagha audaryluyna qansha uaqyt kerek. Tiyisti avtordy, tiyisti kitapty maqala versisynda baqylap otyryp kóp úzatpay oqu - qazaq ghylymynyng maqsaty.

Býgin biz orys tildi әlemde ómir sýrip jýrmiz, al keregi aghylshyn tildi әlem. Tek sonda ghana biz dýniyejýzilik progresting sonyna ilese alamyz. Memleket modelin tandau ýlken syn.Tәuir modeli - Malaziya varianty. Biraq olar ózderining qatynqy sayasatymen separatizmdi bastan keshti. Korey varianty korey halqyn jappay shoqyndyrugha әkeldi. Ámirat varianty diny qarama-qarsylyq (mәseleng shiitter men sunnitter arasynda) pen jәne arab tilining qaghaju kóruine úshyrady. Korrupsiya men militarizm Shyghys elderining problemasyna ainaldy. Búl jayt bizge arab  jәne Ontýstik Aziya memleketterining tarihyn zertteu kerektigin taghy da esimizge salady.

Ókinishke qaray biylik tarapynan tek palliativtik konsepter berilip keledi. Qazaqstandyq últ, nemese latyn qaripine ótu iydeyasn úsynu perspektivasy joq nemese perspektivasy qaterli iydeyalardy tyqpashtau - jogharyda adekvatty oy tuzetin kadrlar azdau ekeni kórsetedi.  Ermuhammed Ertysbaevtyng iydeologiya tarapyna ketui bizding kónilden shyqsa, esesine  qazaqtyng ishindegi rusofil Núrlan Erimbetovtyng kóterilui oiymyzdy san-saqqa jýgirtedi.

Býgingi tanda Dýniyejýzilik tarih - kókeytesti jәne ózekti mәselege ainaldy. Qazaqstan dýniyejýzilik subektke ainaldy, kópvektorly sayasat jýrgizedi. Qazaqstannyng  ekononomikalyq, geosayasi, sauda mýddeleri jer sharynyng biraz ólkelerinde bayqalady.  Sondyqtan biz dýniyejýzi memleketterining bolmysy turaly tereng biluimiz kerek. Qarsy barlaudy da barynsha kýsheytuimiz kerek. Sol siyaqty atalghan elderde ekonomikalyq ornyghudan basqa birqatar qauipter bar ekenin aitqan jón. Aytalyq ekstremistik islamshyl toptardyng óris aluy,  Ontýstik Aziyanyng tarihy men til, dili , demografiyasy, ekonomikasy, ishki sayasaty, korrupsiya dengeyi t.s.s. jaghdaylar  bizdi qyzyqtyryp jýrui qajet.

Abai.kz